Κυκλοφορεί το νέο τεύχος του νέου Λόγιου Ερμή (τ. 18) με το τρίτο μέρος στο αφιέρωμα στον Παναγιώτη Κονδύλη.

Κυκλοφορεί το νέο τεύχος του νέου Λόγιου Ερμή (τ. 18) με το τρίτο μέρος στο αφιέρωμα στον Παναγιώτη Κονδύλη.

Κυκλοφορεί την Τετάρτη 17 Ιουλίου στα βιβλιοπωλεία της Αθήνας και την Παρασκευή 19 Ιουλίου 2019 σε περίπτερα και κέντρα Τύπου το νέο τεύχος του νέου Λόγιου Ερμή (τ. 18) με το τρίτο μέρος στο αφιέρωμα στον Παναγιώτη Κονδύλη. Για ηλεκτρονικές παραγγελίες επισκεφτείτε το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο των Εναλλακτικών Εκδόσεων.

Περιεχόμενα τ. 18

Τασούλα Καραγεωργίου, Ἕνα χαῖρε σοῦ λέω…
Μάριος Ευρυβιάδης, Σπύρος Βρυώνης: Όταν φεύγει ένας σοφός
Σπύρος Βρυώνης, Πρόλογος για το βιβλίο του Γ. Καραμπελιά, «1204»
Κριστόφ Γκιλλουί, Το τέλος της δυτικής μεσαίας τάξης

Ζυλιέτ Φορ, Ο κοσμισμός: μία παλιά ρωσική ιδέα για τον εικοστό πρώτο αιώνα
Σωτήρης Σόρογκας, Για τον Δημήτρη Μυταρά
Θανάσης Δ. Κωτσάκης, «Αποδομητικές» μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση
Νικήτας Αλιπράντης, Το ιστορικό ελληνικό πολιτικό ήθος
Σπύρος Α. Γεωργίου, Ο μύθος στον στοχασμό του Χρήστου Μαλεβίτση

*****

Ν. Γ. Πολίτης, Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας κατὰ τὰς δημώδεις παραδόσεις
Δημήτρης Κουγιουμτζόγλου, Ο Μ. Αλέξανδρος των νεοελληνικών παραδόσεων
Γιάννης Βλαχογιάννης, Λαός ὁ ποιητής

Αφιέρωμα
Παναγιώτης Κονδύλης – Μέρος Γ΄
Γιώργος Καραμπελιάς, Η διαμόρφωση των πολιτικών ιδεών του Π. Κονδύλη
Γιώργος Μερτίκας, Για το βιβλίο του Γ. Καραμπελιά «Π. Κονδύλης: Μια διαδρομή»
Άγγελος Γουνόπουλος, Μαρξισμός και εθνικό φαινόμενο στη σκέψη του Κονδύλη
Π. Κονδύλης – Ριχ. Σωμερίτης, Αρθρογραφία στο Βήμα (1997-1998)

*****
Θεόδωρος Ντρίνιας, Κοινωνικά κινήματα: Αλλάζοντας την κοινωνία –
διατηρώντας το σύστημα ανέπαφο (β΄ μέρος)
Σπύρος Κουτρούλης, Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, η πολυμέρεια
της ερμηνείας της από τον Κ. Πόππερ και η απάντηση του Ε. Κασσίρερ
Αρ. Αθανάσιος Παραβάντσoς, Μετανεωτερική συνθήκη και θρησκεία

Βιβλιοπαρουσιάσεις
Δημήτρης Γ. Μπούσμπουρας, Για την κατανόηση της εξέλιξης των ειδών
Κώστας Ασημακόπουλος: Ν. Κακαδιάρης, Υποθέσεις επί ξυρού ακμής
Νίκος Κελέρμενος: Γ. Ρηγάτος, Ιστορικό λεξικό της ελληνικής ιατρικής

Σαρλ Μπετελέμ: Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, 3η περίοδο 1930-1941, Τόμος Γ1 Οι κυριαρχούμενοι, Τόμος Γ2 Οι κυρίαρχοι, μετάφραση Σπύρος Κακουριώτης, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ.725, Αθήνα 2017

Ως μνημειώδες αναφέρεται το έργο του Σ.Μπετελέμ που επιχειρεί να ερμηνεύσει το κοινωνικό καθεστώς της πρώην ΕΣΣΔ και συνεπώς να κατανοήσει έγκυρα τους λόγους της παρακμής και τελικά της κατάρρευσης του. Αλλά μνημειώδη είναι και η έκδοση του στην ελληνική γλώσσα από τις εκδόσεις Κουκκίδα του Δημήτρη Δημόπουλου. Νομίζω ότι η αναγνωστική προσπάθεια θα είναι πιο ολοκληρωμένη αν συνδυαστεί με την μελέτη του έργου του Κώστα Παπαϊώαννου " Η γένεση του ολοκληρωτισμού".
Μακρυά από το να προσδιορίζονται ως "εκφυλισμένα εργατικά κράτη" όπως έγραφε ο Τρότσκυ ο Σ.Μπετελέμ τα προσδιορίζει ως "κρατικό καπιταλισμό". Βεβαίως μια τέτοια ορολογία που εφαρμόζει την μαρξική κριτική στον σοβιετικό σχηματισμό αποσκοπεί να δείξει ότι παρότι άλλαξαν οι νομικές σχέσεις ιδιοκτησίας από ιδιωτικές σε κρατικές , οι πραγματικές κοινωνικές σχέσεις παρέμειναν αλώβητες και άρα 
εκμεταλλευτικές ("η κρατική ιδιοκτησία αφήνει ανέγγιχτη τη μισθωτή σχέση εκμετάλλευσης και το μόνο που κάνει είναι να επιτρέπει την ανάδυση μιας ειδικής μορφής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, που αναπτύσσεται πλήρως με τον κρατικό σχεδιασμό" σελ.348). Η εμμονή των κρατούντων για την δημιουργία βαριάς βιομηχανίας σε μια υπανάπτυκτη χώρα προϋπέθετε την πρωτογενή συσσώρευση κεφαλαίου με την χρήση εκτεταμένης κρατικής βίας, την καταστροφή των αγροτών αλλά και την ευρύτατη χρήση της καταναγκαστικής εργασίας και των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Παρότι η καταναγκαστική εργασία δεν θα μπορούσε να είναι ιδιαίτερα παραγωγική όμως χρησιμοποιείτο εκεί που η χρησιμοποίηση εργατών υπό ομαλές συνθήκες θα ήταν περίπου ανέφικτη. Φυσικά η απουσία της αγοράς είχε ως αποτέλεσμα την ανορθολογική χρήση των πόρων και την συγκρότηση μίας νέας τάξης γύρω από το κομμουνιστικό κόμμα η οποία ήταν υπόλογη μόνο στην ηγεσία. Η κοινή λογική βέβαια κακόπαθε από την ιδεολογική της χρήση. Ο Στάλιν, ακολουθώντας τον Λένιν, ισχυριζόταν ότι το κράτος θα μαραθεί όταν αποκορυφωθεί η ισχύς του ("η απονέκρωση του κράτους δεν θα γίνει με το αδυνάτισμα της κρατικής εξουσίας, μα με το δυνάμωμά της στον ανώτατο βαθμό",σελ.376). Ίσως σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναζητηθούν οι ευθύνες του Hegel , του Ηράκλειτου ή της μαρξικής ερμηνείας του.
Ο σταλινισμός αντιστρέφει την πραγματικότητα, θεμελιώνεται πάνω στον μύθο ότι τον Οκτώβριο του 1917 εγκαθιδρύθηκε η προλεταριακή εξουσία και στον άλλο μύθο ότι στην δεκαετία του ' 30 οικοδομήθηκε ο σοσιαλισμός. Συγχρόνως κατασκευάζει μια νέα γλώσσα "αυτή η κωδικοποιημένη γλώσσα παίρνει σιγά-σιγά τη μορφή ξύλινης γλώσσας, μιας γλώωσας νεκρής, απ' όπου αφαιρέθηκε η ζωή, καθώς έχασε κάθε επαφή με την πραγματικότητα"(σελ.407).
Φυσικά δεν είναι λιγότερες οι ευθύνες του Τρότσκυ. Άλλωστε ως υπουργός Άμυνας κατέστειλε την εξέγερση της Κροστάνδης, ενώ πριν από τον Στάλιν , επεδίωκε την βίαιη κολλεκτιβοποίηση και την ταχύτατη εκβιομηχάνιση. Βεβαίως ήταν ο Τρότσκυ που το 1904 κατήγγειλε τον Λένιν: " οι μέθοδοι του Λένιν οδηγούν στο εξής: η οργάνωση του κόμματος (μια ολιγάριθμη επιτροπή) υποκαθιστά το κόμμα. η Κεντρική Επιτροπή υποκαθιστά την οργάνωση του κόμματος,και τελικά ένας "δικτάτορας" υποκαθιστά την Κεντρική Επιτροπή"(σελ.532).
Γράφει ο Σ.Μπετελέμ στον πρόλογό του: " έτσι η εξουσία που εγκαθιδρύθηκε τον Οκτώβρη του 1917 από τους μπολσεβίκους, που παρουσιάζεται σαν "δικτατορία του προλεταριάτου", είναι, στην πραγματικότητα, μια δικτατορία στο όνομα του προλεταριάτου, που ασκείται τελικά πάνω στην ίδια την εργατική τάξη. Σε πολλές περιπτώσεις, ο Λένιν αναγνώριζε σιωπηρά αυτήν την πραγματικότητα. Έτσι,το 2019 διακηρύσσει ότι η δικτατορία του προλεταριάτου στη Σοβιετική Ρωσία αποτελεί μια "κυβέρνηση για τους εργαζόμενους" αλλά δεν είναι μια "κυβέρνηση από τους εργαζόμενους". Προσέθετε μάλιστα ότι η εξουσία δεν είναι αυθεντικά προλεταριακή. Μολονότι ο Λένιν αποφεύγει να καταλήξει σε αυτό το συμπέρασμα, τα λόγια του σημαίνουν πως η "δικτατορία του προλεταριάτου" δεν είναι παρά καθαρή φαντασίωση, που παρουσιάζει με αντεστραμμένη μορφή τις πραγματικές σχέσεις που έχουν διαμορφωθεί, αυτές μια δικτατορίας που ασκείται επί του προλεταριάτου"(σελ.19).
Ο Σ.Μπετελέμ περιγράφει τα χαρακτηριστικά της σοβιετικής κοινωνίας ως εκμεταλλευτικά: " Ούτε η Οκτωβριανή Επανάσταση ούτε η σταλινική επανάσταση κατάργησαν την καπιταλιστική εκμετάλλευση, προχώρησαν μονάχα σε μια σειρά μετασχηματισμών των νομικών μορφών με τις οποίες πραγματοποιούνταν, από τους οποίους προέκυψαν ιδιαίτερες πολιτικές μορφές κυριαρχίας. Μετά τον Οκτώβρη, την πραγματική εξουσία ασκεί όλο και περισσότερο η ηγεσία μέσω του κομματικού μηχανισμού. Οι μετασχηματισμοί τους οποίους υφίσταται, προϊόντος του χρόνου, το κόμμα, τόσο εξαιτίας των αντικειμενικών συνθηκών όσο και λόγω της ιδεολογίας των ηγετών του, έχουν ως συνέπεια την όλο και μεγαλύτερη αυτονόμηση του κομματικού μηχανισμού από τα μέλη, ενώ η ηγεσία στρατολογεί η ίδια τα στελέχη της και εκκαθαρίζει όσους δεν είναι επαρκώς υποταγμένοι σ' αυτήν. Έτσι, τη δεκαετία του 30, διαμορφώνεται ένα κόμμα πραγματικά "νέου τύπου"(σελ.23). Σύμφωνα λοιπόν με τον συγγραφέα "ο Οκτώβρης βρίσκεται λοιπόν στις ρίζες αυτού που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε μεγάλη αυταπάτη του 20ου αιώνα"(σελ.25).Η εξουσία αυτή θεμελιώθηκε πάνω στην μαζική καταστολή και τρομοκρατία( σελ,245) που ενώ αρχικά κατευθύνθηκε στους αγρότες στους αντιφρονούντες που κινούνταν εκτός κόμματος, στο τέλος είχε ως αντικείμενο τους εργάτες και τα ίδια τα μέλη και τα στελέχη του κόμματος με αποκορύφωμα τις περιβόητες δίκες της Μόσχας οπότε και αποδεκατίστηκε σχεδόν όλη η πρώτη γενιά των μπολσεβίκων.Το 1938 ο πληθυσμός των στρατοπέδων Γκουλάγκ ανερχόταν σε 4,32 εκατ. ενώ "τα στρατόπεδα της Κολιμά αποτελούν μέρος του συμπλέγματος Ντάλστροϊ, το οποίο καταλαμβάνει έκταση τεσσερις φορές μεγαλύτερη από τη Γαλλία(σελ.279). 
Φυσικά πίσω από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης υπήρχε μια οικονομική λογική . Για να παρακινηθούν οι εργαζόμενοι να μετακινηθούν στην Σιβηρία , στην Άπω Ανατολή και στον Βορρά, μέσα σε ένα καθεστώς περιορισμού στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών, θα έπρεπε να συμπιεστούν περισσότερο οι πραγματικοί μισθοί των "ελεύθερων εργαζόμενων" στις δυτικές περιφέρειες της ΕΣΣΔ, κάτι που, πολιτικά, θα ήταν πολύ δύσκολο"(σελ.296). Τελικά "μεταξύ 1929 και 1953 κόστισε στη Σοβιετική Ένωση δημογραφικές απώλειες που ξεπέρασαν τα 20 εκατομμύρια ζωές, ήταν δηλαδή μεγαλύτερες από τις απώλειες που υπέστη κατά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Εξαιτίας της πέρασαν από τα στρατόπεδα δεκάδες εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες"(σελ.298).
Όλες οι παραδοσιακές σχέσεις ανάμεσα σε διευθυντές και διευθυνόμενους , μέσα στην ΕΣΣΔ αναγεννήθηκαν με πιο δραματικό τρόπο ακριβώς γιατί δεν υπήρχαν πολιτικά δικαιώματα. Οι ανισότητες βεβαίως διευρύνθηκαν γιατί ο εκάστοτε διευθυντής είχε πλέον την ευθύνη του εργοστασίου. Οι εργάτες θύμιζαν περισσότερο στρατιώτες, άλλωστε και ο Λένιν και ο Τρότσκυ θαύμαζαν την γερμανική πειθαρχία. Φυσικά το σύστημα αποδείχθηκε εξόχως αναποτελεσματικό, εξαιρετικά αδύναμο να μπορέσει να παρακολουθήσει τις τεχνολογικές καινοτομίες.
Όμως η ΕΣΣΔ λειτούργησε ως κλασσικό κράτος στην υπεράσπιση των εθνικών συμφερόντων του. Κάθε πολίτης του έπρεπε να υπερασπιστεί την σοβιετική πατρίδα αλλά και κάθε ανά τον κόσμο κομμουνιστής θα έπρεπε να υπερασπιστεί την μεγάλη σοβιετική πατρίδα. Ο Σ.Μπετελέμ αναφέρεται στην τάση του "εθνομπολσεβικισμου". Ανεξάρτητα από τα ιδεολογικά της χαρακτηριστικά ,οι Σοβιετικοί όφειλαν να υπερασπιστούν το κράτος τους ,όταν δέχθηκαν την γερμανική επίθεση αλλά και κατά τα άλλα λειτούργησαν με την κλασσική κρατική λογική που τους υπαγόρευε να προχωρούν όταν η ισχύς τους το επέτρεπε και να υποχωρούν όταν οι αδυναμίες τους το επέβαλαν.
Τον Δεκέμβριο του 1982 , λίγα χρόνια πριν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ με πρωταγωνιστή την ίδια την κομματική ηγεσία,ο Σ.Μπετελέμ , γράφει στο Παρίσι, : " στο σύστημα αυτό, η κυρίαρχη τάξη, που αποτελείται από μια κομματική μπουρζουαζία επικεφαλής της οποίας βρίσκεται μια ηγετική ολιγαρχία, είναι εντελώς αποκομμένη από τα πραγματικά προβλήματα του πληθυσμού. Ζει σε όλο και πιο προνομιακές συνθήκες, ενώ το βιοτικό επίπεδο της μάζας των εργαζομένων παραμένει σε στασιμότητα εδώ και χρόνια τείνοντας να επιδεινώνεται. Η τάξη αυτή αποδεικνύεται μέχρι στιγμής ανίκανη να επιλύσει τα προβλήματα που την κατακλύζουν, γιατί οι διάφορες ομάδες και στρώματα που την απαρτίζουν είναι παγιδευμένα σε ένα δίκτυο εξουσιαστικών σχέσεων που ασκούν παραλυτική επίδραση. Στους κόλπους της τάξης αυτής, ο καθένας είναι υποτακτικός κάποιου ανώτερου κι αφεντικό ενός μεγαλύτερου ή μικρότερου αριθμού ανθρώπων. Επικεφαλής της βρίσκεται το μεγάλο αφεντικό, ο γενικός γραμματέας που δεν μπορεί να δράσει παρά συνυπολογίζοντας τις επιθυμίες αυτών που βρίσκονται ιεραρχικά πιο κοντά του"(σελ.708,709).

Ελληνισμός: υπετροφικό ή ατροφικό Εγώ ή Κ.Τσάτσος κατά Σ.Ράμφου

Ο Σ.Ράμφος στα έργα των τελευταίων δεκαετιών επισημαίνει ότι ο Έλληνας έχει ένα ατροφικό Εγώ που τον οδηγεί να κρέμεται από συλλογικές ταυτότητες όπως η οικογένεια. Στο γεγονός αυτό εντοπίζει την πηγή της ελληνικής κακοδαιμονίας. Αντίθετα ο Κ.Τσάτσος στο έργο του "Αφορισμοί και Διαλογισμοί" (εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Δεύτερη σειρά, Αθήνα 2009) που δεν έχει σχολιασθεί όσο του αξίζει, καταλήγει ότι ο Έλληνας διαχρονικά στοιχειώνεται από ένα υπετροφικό Εγώ που τον οδηγεί αφενός να είναι εξαιρετικά δύσκολο να ακολουθεί κανόνες αφετέρου να ρέπει προς τους εμφύλιους πολέμους.Επιπλέον ο Έλληνας είναι δύσκολο να αναγνωρίσει την αξία ενός άλλου Έλληνα, αφού κάτι τέτοιο το ερμηνεύει ως υπαρξιακή απειλή πρώτα-πρώτα για την ίδια την ψυχική του ισορροπία.Ο φθόνος συνεπώς είναι ένα βαθύ αρνητικό αίσθημα με σημαντική κοινωνική επίδραση, αφού αποτρέπει την διάκριση. Ο Θ.Κολοκοτρώνης έγραφε πόσο δύσκολο ήταν να διοικήσει ένα σχετικά ολιγομελές σώμα Ελλήνων ακριβώς γιατί δεν μπορούν να ενταχθούν εύκολα σε συλλογικές οργανώσεις. Γι αυτό η δημιουργία των κοινοτήτων αποτελούν σε ένα βαθμό την θετική υπέρβαση του αντικοινωνικού Εγώ. Όμως στον καιρό της κρίσης δεν αναπτύχθηκαν νέοι θεσμοί αλληλεγγύης - συνεταιριστικές κινήσεις κλπ- εκτός από την εκκλησία που είναι ο μόνος θεσμός που μπορεί να λειτουργεί αλληλέγγυα.
Το απόσπασμα από το έργο του Κ.Τσάτσου ονομάζεται "Οξυρρύγχειοι Πάπυροι" και υποτίθεται ότι είναι επιστολές του ρωμαίου συγκλητικού του Μενένιου Άπιου που υποτίθεται ότι απευθύνονται στον ανθύπατο Ατίλιο Νάβιο. Ο Κ.Τσάτσος θαύμαζε την ρωμαϊκή σκέψη και γι' αυτό μετάφρασε Κικέρωνα. Βεβαίως εδώ πρόκειται για ένα λογοτεχνικό εύρημα που σκοπό έχει να περιγράψει σε τρίτο πρόσωπο κάποια αναλλοίωτα χαρακτηριστικά μας. Γράφει λοιπόν:
"Ο έλληνας είναι πιο εγωιστής από μας και συνεπώς και από όλα τα έθνη του κόσμου. Το άτομο του είναι "πάντων χρημάτων μέτρον" κατά το ρητό του Πρωταγόρα. Αδέσμευτο, αυθαίρετο, και ατίθασο, αλλά και αληθινά ελεύθερο ορθώνεται το εγώ των ελλήνων. Χάρις σε αυτό σκεφθήκανε πηγαία, πρώτοι αυτοί, όσα εμείς αναγκαζόμαστε σήμερα να σκεφθούμε σύμφωνα με τη σκέψή τους. Χάρις σε αυτό βλέπουν με τα μάτια τους και όχι με τα μάτια εκείνων που είδαν πριν απ' αυτούς. Χάρις σε αυτό η σχέση τους με το σύμπαν, με τα πράγματα και τους ανθρώπους δεν μπαγιατεύει, αλλά είναι πάντα νέα, δροσερή και το κάθε τι, χάρις σε αυτό το εγώ, αντιχτυπάει σαν πρωτοφανέρωτο στην ψυχή τους. Είναι όμως και του καλού και του κακού πηγή τούτο χάρισμα. Το ίδιο εγώ που οικοδομεί τα ιδανικά πολιτικά συστήματα, αυτό διαλύει και τις πραγματικές πολιτείες των ανθρώπων. Και ήρθανε οι καιροί όπου ο ελληνικός εγωισμός ξέχασε την τέχνη που οικοδομεί τους ιδανικούς κόσμους, αλλά δεν ξέχασε την τέχνη που γκρεμίζει τις πραγματικές πολιτείες. Και εμείς τους συναντήσαμε, καλέ Ατίλιε, σε τέτοιους καιρούς και γι' αυτό η κρίση μας γι' αυτούς συμβαίνει να είναι τόσο αυστηρή, που κάποτε καταντάει άδικη. Αλλά και πως να μην είναι; Η μοίρα μας έταξε νομοθέτες του κόσμου και το ελληνικό άτομο περιφρονεί το νόμο. Δεν παραδέχεται άλλη κρίση δικαίου παρά την ατομική του, που δυστυχώς στηρίζεται σε ατομικά κριτήρια. Απορείς πως η πατρίδα των πιο μεγάλων νομοθετών έχει τόση λίγη πίστη στο νόμο. Και όμως από τέτοιες αντιθέσεις πλέκεται η ψυχή των ανθρώπων και η πορεία της ζωής των. Σπάνια οι έλληνες πείθονται "τοις κείνων ρήμασι". Πείθονται μόνο στα ρήματά τα δικά τους και ή αλλάζουν τους νόμους κάθε λίγο, ανάλογα με τα κέφια της στιγμής ή όταν δεν μπορούν να τους αλλάξουν, τους αντιμετωπίζουν σαν εχθρικές δυνάμεις και τότε μεταχειρίζονται εναντίον τους ή τη βία ή το δόλο. Α! τόσο τη χαίρεται ο έλληνας την εύστροφη καταδολίευση τους, τους σοφιστικούς διαλογισμούς που μεταβάλουν τους νόμους σε ράκη!... Οι έλληνες λίγα πράγματα σέβονται και σπάνια όλοι τους τα ίδια. Και προς καλού και προς κακού στέκουν απάνω από τα πράγματα. Για να κρίνουν αν ένας νόμος είναι δίκαιος, θα τον μετρήσουν με το μέτρο της προσωπικής των περίπτωσης, ακόμα και όταν υπεύθυνα τον κρίνουν στην εκκλησία ή στο δικαστήριο. Ο έλληνας ζητεί από το νόμο δικαιοσύνη για τη δική του προσωπική περίπτωση(σελ. 249,250,251).
"Βοηθάει πρόθυμα και τον ξένο, με την ιδέα μάλιστα, που χάρις στους μεγάλους στωικούς, πάντα τον κατέχει, μιας πανανθρώπινης κοινωνίας. Του αρέσει να δίνη στον ασθενέστερο, στον αβοήθητο, είναι και αυτός ένας τρόπος υπεροχής...Και αυτό εννοούσα λέγοντας πως ο έλληνας αδιαφορεί για τον πλησίον του . το πάθος του εγωισμού τον εμποδίζει να ασχολείται με τον άλλο, να συνεργάζεται μαζί του. Και φυσικά από την έλλειψη τούτη της αλληλεγγύης ματαιώνονται στις ελληνικές κοινωνίες οι κοινές προσπάθειες. Η δράση του έλληνα κατακερματίζεται σε ατομικές ενέργειες, που συχνά αλληλοεξουδετρώνονται και συγκρούονται...Μόνο όταν δημιουργηθούν συμφέροντα που συμβαίνει να είναι κοινά σε πολλά άτομα μαζί, βλέπεις την συναδέλφωση και την αλληλεγγύη. πολύ σπάνια για την προάσπιση κοινών ιδανικών. Κοινά ιδανικά σχεδόν δεν υπάρχουν. Στον κάθε έλληνα τα ιδανικά είναι ατομικά. Γι' αυτό οι πολιτικές των φατρίες είναι φατρίες συμφερόντων και το ιδανικό του κάθε ηγέτη είναι ο εαυτός του...Κινημένος από την ίδια αυτήν εγωπάθεια, τη ρίζα αυτήν κάθε ελληνικού κακού, - ας βοηθήσουν οι θεοί να μη γίνη και των δικών μας δεινών η μολυσμένη πηγή - ο έλληνας δε συχωρνάει στο συμπολίτη του καμμιά προκοπή. Όποιος τον ξεπεράση, ο έλληνας τον φθονεί με πάθος. και αν είναι στο χέρι του να τον γκρεμίση από εκεί που ανέβηκε, θα το κάνη"( σελ. 252,253,254).