Στις 11 Νοεμβρίου 2019 στην Εθνική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών συζητάμε για τον Παναγιώτη Κονδύλη

Στις 11 Νοεμβρίου 2019 στις 6.μ.μ., καλεσμένοι στην Εθνική Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών , Ιπποκράτους 63, 3ος όροφος, 
με τον Γιώργο Καραμπελιά για την εξέλιξη του στοχασμού του Παναγιώτη Κονδύλη και τον τρόπο που ερμήνευσε το εθνικό ζήτημα.

Σώτη Τριανταφύλλου, ιδιαίτερα εύστοχη στα ΝΕΑ 19.10.2019 για την Τουρκία

Δυστυχώς τα ΝΕΑ δεν δημοσιεύουν ελεύθερα στο διαδίκτυο τα άρθρα των συνεργατών τους, γι' αυτό και θα αναπαράγω ένα τμήμα από το άρθρο της Σώτης Τριανταφύλλου με τον τίτλο "Το ματς" που περιγράφει με τεκμηριωμένο τρόπο, δίχως υπεκφυγές, τις συνέπειες που έχει η στάση της Τουρκίας.
Συμπεραίνει ότι "ο στόχος της Τουρκίας δεν ήταν να γίνει "μέλος" της Ευρώπης, στόχος της ήταν και παραμένει η κυριαρχία της μέσω της δημογραφίας, της θρησκείας και του πολιτικού ισλάμ, της προοπτικής του χαλιφάτου. Ο κεμαλισμός δεν υπάρχει:η Τουρκία κινείται προς το πακιστανικό μοντέλο μέσα στη γενική αδιαφορία ή μέσα στην τρελή ευρωπαϊκή αισιοδοξία. Η ιστορία της είναι μια σειρά από γενοκτονίες, διπλωματική διπροσωπία, παντουρκισμό, κοινωνικό δαρβινισμό - προπάντων, η Τουρκία εμφορείται από το σύμπλεγμα κατωτερότητας των ελλειμματικών πολιτισμών έναντι της Ευρώπης που εκδηλώνεται με ευθυξία, σπασμωδικότητα, με τον φόβο της ταπείνωσης".
Γράφει λοιπόν η Σώτη Τριανταφύλλου αρχικά: "το χρονικό της μάταιης προσπάθειας για συνεννόηση Ευρώπης-Τουρκίας συμπυκνώνει την ευρωπαϊκή παθολογία και καταδεικνύει την αποτυχία της πολιτικής του κατευνασμού. Ο τουρκο-γερμανός ευρωβουλευτής Βουράλ Εζερ, που εκφράζει με άνεση τις τουρκικές βλέψεις, στρογγυλοκάθεται στα έδρανα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος: "Θα ολοκληρώσουμε αυτό που άρχισε ο Σουλεϊμάν με την πολιορκία της Βιέννης το 1529. Θα κατακλύσουμε την Ευρώπη χάρη στους καρπερούς άνδρες μας και στις υγιείς γυναίκες μας. Το 2100 στη Γερμανία θα ζουν 35 εκατομμύρια Τούρκοι και 20 εκατομμύρια Γερμανοί". Η ΕΕ απαντάει: Βάλτε τα δυνατά σας, θα σας βοηθήσουμε κι εμείς. Ήδη σας βοηθάμε. Το 1949, η Τουρκία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ αν και κράτησε φιλογερμανική στάση στο Β' παγκόσμιο Πόλεμο. Στη συνέχεια, ζήτησε και πέτυχε ειδική μεταχείριση από την ΕΟΚ(π.χ. τελωνειακές διευκολύνσεις) κι όταν υπέβαλε αίτημα ένταξης η ευρωπαϊκή Αριστερά τη στήριξε ενθουσιωδώς. Ως αιθεροβάμων (αν είμαστε καλοπροαίρετοι) ή ως υπονομευτική του ευρωπαϊκού πολιτισμού (πράγμα πιθανότερο) έβλεπε τους Τούρκους σαν κλώνους του Ναζιμ Χιμέτ και του Γιλμάζ Γκιουνέι. Το 1989, όταν λέγαμε ότι μια μουσουλμανική χώρα, με τέτοιο μέγεθος, δίχως δημοκρατικούς θεσμούς και με ιστορία επιθετικότητας και κατακτήσεων έναντι της Ευρώπης δεν μπορεί να γίνει δεκτή στην ΕΟΚ, η Αριστερά απαντούσε "Αχά! Ώστε η Ευρώπη είναι μια κλειστή λέσχη χριστιανών..." Μάλιστα, είναι".
Η Σώτη Τριανταφύλλου επισημαίνει ότι αρχικά η Ε.Ε έδινε ετήσια βοήθεια στην Τουρκία περίπου 800 εκατ. ευρώ, τα οποία τα διαχειριζόταν κατά βούληση, χωρίς μάλιστα να προχωρήσει σε θεσμικές μετταρυθμίσεις. Η παροχή αυτή συνεχίστηκε και μετά το 2007 οπότε διαπραγματεύσεις πάγωσαν με πρωτοβουλία της Γαλλίας-Γερμανίας. Στην συνέχεια "η Τουρκία υιοθετούσε όλο και πιο αυταρχική και ισλαμική φυσιογνωμία: η σύγκρουση με τους Κούρδους επιδεινώθηκε, τα εσωτερικά κινήματα κατεστάλησαν βιαίως, οι προκλήσεις έναντι της Ευρώπης και της Ελλάδας πολλαπλασιάστηκαν, ενώ μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 το καθεστώς Ερντογαν απελευθερώθηκε από κάθε πρόσχημα".
Βεβαίως "η ΕΕ δεν τιμώρησε την Τουρκία για την εισβολή στην Κύπρο, αν και , κάπου-κάπου, κάτι μουρμουρίζει ότι θα περικόψει την οικονομική βοήθεια και τα επενδυτικά δάνεια της Ευρωπαϊκής Τράπεζας. Σκασίλα της της Τουρκίας! Εισδύει άνετα στην οικονομική ζώνη της Κύπρου (πετρέλαιο, φυσικό αέριο) και καθοδηγεί μέσω των τζαμιών το σουνιτικό Ισλάμ στη Δύση. Και μολονότι πρόκειται για rogue state που θα μπορούσε να γονατίσει από οικονομικές, όχι στρατιωτικές κυρώσεις, εμείς υπογράφουμε συμφωνίες όπως αυτή του 2016 περί της αναχαίτισης των μεταναστών έναντι έξι δις ευρώ. Η Τουρκία δεν τήρησε τη συμφωνία: διοχέτευσε στην Ευρώπη όσους περισσότερους μπορούσε και όσους ήξερε ότι πρόσκεινταν στους τζιχαντιστές: με την υποχώρηση του ISIS στη Συρία και στο Ιράκ, αυτοί που ήθελαν να φύγουν ήταν οπαδοί του ISIS.
Τα "κριτήρια της Κοπεγχάγης" περί κράτους δικαίου, θεμελιωδών δικαιωμάτων, προστασίας της αντιπολίτευσης και των μειονοτήτων, διαχωρισμού των εξουσιών και τα τοιαύτα δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε κοινωνίες σαν την τουρκική. Αλλά η ΕΕ πίστευε ότι όλοι οι άνθρωποι, όλοι οι λαοί, έχουν τις ίδιες αξίες και επιθυμίες. Κι όταν, με τα πολλά, κατάλαβε την γκάφα, άρχισε να κωλυσιεργεί στις δήθεν διαπραγματεύσεις ένταξης και να δείχνει αποστροφή για το τουρκικό καθεστώς, τότε ο Ερντογαν τσαντίστηκε ακόμα περισσότερο. Αλλά η επιρροή που ασκεί η Τουρκία στις τουρκικές κοινότητες στην Ευρώπη, με ντιρεκτίβες όπως εκείνη στους Τούρκους της Γερμανίας να ψηφίσουν εναντίον της Άνγκελα Μέρκελ (να τη "χαστουκίσουν") και με ένα περίπλοκο και ευρύτατο δίκτυο ισλαμικής διείσδυσης δεν είναι αποτέλεσμα εκνευρισμού είναι το σχέδιο που περιέγραψε ο Βουράλ Εζέρ.
Η προπαγάνδα περί της μεγάλης κοσμικής δημοκρατίας του μουσουλμανικού κόσμου περιέχει όλες τις αυταπάτες και τα ψέματα της ευρωπαϊκής Αριστεράς και της πολιτικής ορθότητας. Έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε που ο Ατατούρκ προσπάθησε να μεταρρυθμίσει τη χώρα του΄ αλλά ο δυτικός τροπισμός ήταν στάση των ελιτ, δεν είχε βάθος. Μερικές φορές νομίζω πως όταν οι ευρωπαίοι αριστεροί μιλάνε για τους Τούρκους εννοούν την ευρωφιλική νεολαία της Ιστανμπούλ -σαν να μην έχουν ιδέα τι συμβαίνει στις τεράστιες αγροτικές μάζες της ενδοχώρας".

Πέτρος Πιζάνιας: Επανάσταση και έθνος, μια ιστορική-κοινωνιολογική προσέγγιση του'21:ιδεολογική μονομέρεια και επιστημονική τεκμηρίωση

Η εφημερίδα ΒΗΜΑ διανέμει κάθε Κυριακή την "Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-1871" μια έκδοση υπό την διεύθυνση του ιστορικού Βασίλη Παναγιωτόπουλου. Στον τρίτο τόμο περιέχεται το δοκίμιο του του ομότιμου καθηγητή του Ιόνιου Πανεπιστημίου Πέτρου Πιζάνια.
Νομίζω ότι έχει τις ακόλουθες αδυναμίες που υπονομεύουν την ευστοχία του:
Χρησιμοποιεί αξιολογικά, ιδεολογικά, φορτισμένους όρους που δεν ταιριάζουν σε μια επιστημονική εργασία. Μάλιστα οι ιδεολογικοί όροι χρησιμοποιούνται με τέτοιο υποτιμητικό - πολεμικό ύφος ώστε η εργασία του να προσεγγίζει έντονα προς ένα ιδεολογικό μανιφέστο παρά μια νηφάλια επιστημονική προσέγγιση. Λαμβάνει ως δεδομένο ισχυρισμούς του που πρέπει να τεκμηριώσει. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιεί, ειδικά ως προς το θέμα των κοινοτήτων, είναι μονομερής και ανεπαρκής ώστε ο αναγνώστης δεν μπορεί να σχηματίσει ορθή εικόνα.
Στην πρώην ΕΣΣΔ αναφερόταν ότι κανείς δεν γνώριζε το μέλλον του παρελθόντος με την έννοια ότι η ιστορία ξαναγραφόταν κάθε φορά ώστε να εξυπηρετεί τρέχοντες πολιτικούς σκοπούς.
Έτσι ο Γ.Κορδάτος για να θεμελιώσει την μαρξιστική εξελικτική πορεία ανέδειξε στο 1821 την σημασία της αστικής τάξης. Αλλά κατά την διάρκεια της κατοχής όταν επιδιωκόταν η ενίσχυση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα προβλήθηκε η ερμηνεία του 1821 από τον Γ.Ζεύγο που τόνιζε την συμβολή του λαϊκού παράγοντα.
Ο Π.Πιζάνιας ισχυρίζεται ότι η "εθνοκεντρική ιστοριογραφία συστηματοποιήθηκε το 19ο αιώνα από τον Κ.Παπαρρηγόπουλο ως μικρή περιφερειακή κοσμοθεωρία του ελληνικού έθνους. Θεμελιώθηκε σε μια μεταφυσική έκπτωση και ταυτοχρόνως σε μια υποτυπώδη τυποποίηση της φιλοσοφίας του Εγέλου για την ιστορία και τον ιστορικό χρόνο, την οποία διατύπωσε ίσως παράλληλα, αλλά πάντως ήδη από το 1850, ο Σπ.Ζαμπέλιος. Ο Κ.Παπαρρηγόπουλος βλέπει το επαναστατικό φαινόμενο του 1821 ως αναμενόμενο και αυτονόητο γεγονός εντός της τρισχιλιετούς συνέχειας του ελληνικού έθνους. Για το ρομαντικό ιστορικό η μακρά συνέχεια του έθνους προκύπτει από ένα λογικό και πραγματολογικό αμάλγαμα"(σελ.33).
Βεβαίως είναι δύσκολο σε ένα τόσο περιορισμένο κείμενο να συγκεντρωθούν τόσες πολλές αθεμελίωτες κατηγορίες. Όμως τον Κ.Παπαρρηγόπουλο θαύμαζε ο Κ.Δημαράς ο οποίος του αφιέρωσε μια ομιλία και μια ανεξάρτητη μονογραφία. Ο Π.Κιτρημολίδης θεωρεί την ιστορία του Κ.Παπαρρηγόπουλου το σημαντικότερο διανοητικό επίτευγμα του 19ου αιώνα. Αλλά την πολιτιστική συνέχεια του ελληνισμού την υποστηρίζουν οι σημαντικότεροι ιστορικοί και βέβαια ο Ν.Σβορώνος, που υπήρξε ο δάσκαλος ιστορικών όπως ο Π.Πιζάνιας αλλά ο Άρης Βελουχιώτης στον διάσημο λόγο του στην Λαμία. Η πολιτιστική συνέχεια δεν είναι προϊόν ρομαντισμού αλλά ιστορία θεμελιωμένη στα γεγονότα και στις πηγές. Αν ήταν συνεπής σε ότι υποστηρίζει θα έπρεπε τις κατηγορίες που εγείρει κατά του Παπαρρηγόπουλου να τις εγείρει και κατά των Δημαρά, Σβορώνου, Βελουχιώτη. Όμως είναι τουλάχιστον οξύμωρο ένας ιστορικός με μαρξιστικές αφετηρίες να κατηγορεί τον Ζαμπέλιο για τον υποτιθέμενο εγελιανισμό του, όταν η μαρξιστική σκέψη καθορίστηκε από την σχέση της με τον Έγελο.
Επίσης ,ο Π.Πιζάνιας κατηγορεί τον Παπαρρηγόπουλο ότι υπερασπιζόταν την μοναρχική μεγάλη ιδέα και την "επέκταση της ελληνικής επικράτειας με στρατιωτικά μέσα". Βέβαια η Μεγάλη Ιδέα διατυπώθηκε κατά τον ιστορικό Κ.Σβολόπουλο , αρχικά από τον Καποδίστρια και στην συνέχεια από τον Κωλέττη και φαντάζομαι ότι δεν θα υπήρχαν αλλά μέσα από τα στρατιωτικά για να απελευθερωθούν εδάφη από την τουρκική κυριαρχία.
Το ελληνικό έθνος δεν κατασκευάστηκε από την ελληνική επανάσταση. Σε αυτό συμφωνούν ιστορικοί όπως Ε.Γκέλλνερ που συμπεραίνουν ότι στην χώρα μας διαψεύδεται η θεωρία τους ότι τα έθνη δημιουργούνται από την σύμπτωση του προτεσταντισμού, (που ευνόησε τις εθνικές γλώσσες) ,με την βιομηχανική επανάσταση. Μάλιστα με γλαφυρό τρόπο γράφει ότι ενώ το Ναύπλιο δεν ήταν Μάντσεστερ υπήρχε ήδη ένα επαναστατημένο έθνος. Τις απόψεις αυτές που δεν συνηγορούν περί "την κατασκευή νέου έθνους" ο Π.Πιζάνιας τις αποσιωπά.

Αναφέρεται σε αρκετές περιπτώσεις ο Πιζάνιας, στον "εκκλησιαστικό σκοταδισμό". Όμως παραλείπει να αναφέρει τα γεγονότα που αναιρούν τον ισχυρισμό αυτό όπως τον εκπαιδευτικό ρόλο του Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη που δημιούργησε το πρώτο τυπογραφείο αλλά και πολύ περισσότερο ότι σημαντικοί Διαφωτιστές όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ν.Θεοτόκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας υπήρξαν συγχρόνως κορυφαίοι κληρικοί. Η συμβολή του κλήρου είναι σημαντική τόσο στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό όσο και σε κινήσεις κριτικές σε αυτόν. Κληρικοί όπως ο πατρό Κοσμάς συνέβαλαν όσο λίγοι στην επέκταση της πρωταρχικής παιδείας του ελληνικού λαού.Έτσι το ερώτημα του "πως δημιουργείται ένας Έλληνας διαφωτιστής διανοούμενος, πως ξεπερνάει τον οθωμανικό και εκκλησιαστικό σκοταδισμό;" (σελ.40) είναι ψευδές διότι αυτούς που θεωρεί ως σκοταδιστές είχαν διπλή ιδιότητα: διακεκριμένοι κληρικοί και διακεκριμένοι διαφωτιστές.
Γράφει , ο Π.Πιζάνιας,ότι ο Ρήγας Φεραίος "δεν ενδιαφερόταν για το έθνος ή τη δημιουργία έθνους"(σελ. 37). Πρόκειται για εξόφθαλμη διαστρέβλωση της πραγματικότητας που μπορεί να την διαπιστώσει καθένας με μια απλή ανάγνωση του "Θούριου" και των άλλων έργων του. Διότι η αφετηρία και τα κίνητρα του Ρήγα είναι κατεξοχήν πατριωτικά ενώ ο στόχος του ήταν η δημιουργία μιας βαλκανικής ομοσπονδίας με χαρακτηριστικά βυζαντινά, αντιτουρκικά και όχι απλά φιλελεύθερα. Άλλωστε μεταξύ των εκδόσεων του Ρήγα περιλαμβάνονται οι προφητείες του Αγαθάγγελου.
Επίσης η αναφορά του Π.Πιζάνια στις κοινότητες είναι μονοσήμαντη αφού δεν αναφέρει τους πολλούς , τους πολλαπλούς ρόλους που είχαν. Περιορίζεται στο πατριαρχικό και δημοσιονομικό τους χαρακτήρα. Αλλά δεν γράφει ότι διέσωζαν αμεσοδημοκρατικά και συνεργατικά χαρακτηριστικά, ότι στα Αμπελάκια όπως και σε άλλες περιοχές του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού διαμορφώθηκε ένα ιδιαίτερο συνεταιριστικό πρότυπο, ότι στις "ναυτικές συντροφίες" της Ύδρας, των Σπετσών , των Ψαρών οι ναύτες συμμετείχαν στα κέρδη του καραβιού. Επίσης παραλείπει να αναφέρει ότι τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο διεξάγονταν συνελεύσεις των κατοίκων και εκλογές. Όλα αυτά τα λάθη θα μπορούσαν να μην είχαν συμβεί αν λαμβάνονταν υπόψην το έργο του Ν.Πανταζόπουλου, του Κ.Καραβίδα, του Ι.Μοσχοβάκη και άλλων που ασχολήθηκαν με το εθιμικό δίκαιο και τον ελληνικό κοινοτισμό.
Ο Π.Πιζάνιας χρησιμοποιεί τον όρο "νομοκατεστημένες τάξεις" που αφορά αυστηρά την δυτική φεουδαρχία για να περιγράψει τους επικεφαλής των κοινοτήτων: "Ως προεστοί του κάθε νησιού αποτελούσαν νομοκατεστημένες ελιτ της αυτοκτατορίας με αμιγώς τοπικές αρμοδιότητες, χωρίς φυσικά να απαλλάσσονται από την υποτέλεια στους Οθωμανούς"(σελ.40). Το ανεξήγητο είναι ότι ένα μεγάλο μέρος του υπόλοιπου δοκιμίου αφιερώνεται στο να αποδείξει ότι η χρήση του όρου "νομοκατεστημένες ελίτ" δεν είναι δόκιμος για τον ελληνικό χώρο καθώς εδώ δεν συναντάμε κλειστές ομάδες, κάστες κλπ (σελ.42). Η ρευστότητα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού δεν ήταν συνεπώς εφεύρεση των "εθνοκεντρικών ιστορικών " αλλά αποτέλεσμα ενός λαού που προσπαθούσε να επιβιώσει κάτω από τον ασιατικό δεσποτισμό. Επίσης αναφέρεται στο έργο της Βάσως Ψιμούλη και στα συμπεράσματά του για τους Σουλιώτες αλλά παραλείπει κάθε μνεία στην αναίρεση τους από τον Γ.Καραμπελιά.
Τέλος ο Π.Πιζάνιας συμπεραίνει ορθά ότι "η αυθαιρεσία και η αρπαγή συνυπήρχαν, ήταν εξαρχής στον τρόπο αναπαραγωγής του οθωμανικού εξουσιαστικού συστήματος"(σελ.51) αλλά και ότι "ότι μέλη σχεδόν όλων των ηγετικών ελληνικών ομάδων εγκατέλειψαν θέσεις, ισχύος, πλούτο, προνόμια, περαιτέρω δυνατότητες κοινωνικής ανόδου, ακόμη απλά και μια άνετη εγκατάσταση στην Ευρώπη και αλλού. Και κάθε δύναμη που διέθεταν, την έθεσαν στην ικανοποίηση της υπόθεσης της ελευθερίας και του έθνους"(σελ.51). Όμως σε αυτό το σημείο, σε αυτές τις παραδοχές, σε αυτά τα συμπεράσματα, η σκέψη του διασταυρώνεται με τα αντίστοιχα συμπεράσματα του Κ.Παπαρρηγόπουλου, του Κ.Δημαρά, του Ν.Σβορώνου καθώς η σκέψη των τελευταίων ήταν αποτέλεσμα ενδελεχούς γνώσης των γεγονότων, δηλαδή ότι πραγματικά συνέβη και όχι ρομαντικών ενατενίσεων ή ιδεοληπτικών δεσμεύσεων.

Στις 25 Οκτωβρίου παρουσιάζουμε το νέο βιβλίο του Μιχάλη Πάτση για τον Παναϊτ Ιστράτι

Το Video της εκδήλωσης

https://drive.google.com/file/d/1zgLESQGYnpGrFRZyhgjGd5Z6Yw5bMKlk/view?fbclid=IwAR3qPDhS8GLUBkNskdkLbZrQ7ZNakSAuEfr3juEwLSyp7lE6NYL7rR450hQ

Ακολουθεί το κείμενο που διαβάστηκε 25.10.2019

Μιχάλη Πάτση: Παναϊτ Ιστράτι,  Ο σημερινός συγγραφέας/ Ζωή, έργο, ελληνική μοίρα, Αθήνα 2019

Το μνημειώδες, επτακοσίων τριάντα σελίδων, έργο του Μιχάλη Πάτση αποτελεί ένα ώριμο υπόδειγμα κριτικού λόγου που προϋπόθεσε μεγάλο κόπο και προσπάθεια ώστε  να καταλήξει  να  ανατέμνει ολοκληρωμένα όχι μόνο την ζωή και το έργο του ελληνορουμάνου συγγραφέα Παναϊτ Ιστράτι αλλά και το πνεύμα της εποχής του. Έρχεται και συμπληρώνει το προηγούμενο έργο του για τον Νίκο Καζαντζάκη που χαρακτηρίζεται από τις ίδιες αρετές δηλαδή κοπιώδης προσπάθεια να έρθουν στο φως όλα τα στοιχεία που καθορίζουν και το έργο αλλά και  έντιμη ερμηνεία δίχως ιδεολογικές ή άλλου είδους αξιολογικές φορτίσεις που να επιβαρύνουν την προσπάθεια για την αναζήτηση της αλήθειας.

Ο Π.Ιστράτι ονομάστηκε ως “Γκόρκυ των Βαλκανίων” αφού το έργο του επικεντρώθηκε  γύρω από τους ταπεινούς και τους καταφρονεμένους, τους πλάνητες, τους αλήτες. Ο ίδιος περιπλανήθηκε σε αρκετές χώρες, ασχολήθηκε με κάθε είδους ταπεινά επαγγέλματα, έζησε μια ζωή ανάλογη των  ηρώων του, πριν καταλήξει στην Γαλλία και αναδειχθεί το ταλέντο του από συγγραφείς όπως ο Ρομαίν Ρολλάν. Φίλος του Ν.Καζαντζάκη επισκέπτεται την Αθήνα προσκαλεσμένος του "Ελεύθερου Βήματος", θα μιλήσει στις 11 Ιανουαρίου 1928 στο θέατρο Αλάμπρα , θα επισκεφτεί φυλακισμένους κομμουνιστές και στην συνέχεια θα εκδιωχθεί και απελαθεί από την χώρα για την φιλοκομμουνιστική του δραστηριότητα. Θα του συμπαρασταθεί ο Α.Μοναστηριώτης που δεν είναι παρά το φιλολογικό ψευδώνυμο του Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου τότε δραστήριου αρχειομαρξιστή διανοούμενου  και στην συνέχεια επιφανή δημοσιογράφου και συγγραφέα και τελικά υπουργού της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Όμως τι ένωσε τον Π.Ιστράτι και τον Ν.Καζαντζάκη σε μια βαθιά και ακατάλυτη φιλία. Ο Μ.Πάτσης μας απαντά: « Ο Καζαντζάκης αναζητούσε μια ξεχωριστή ελληνική φωνή που να ανανεώνει τις μέχρι τότε γνώσεις του για την Ελλάδα. Και στο πρόσωπο του Ιστράτι την βρήκε με την ένταση που περίμενε. Δεν βρήκε διάρκεια αλλά βρήκε ένταση. Ο Ιστράτι τι αναζητούσε στον Καζαντζάκη; Έναν ξεχωριστό άνθρωπο. Ήθελε ένα φίλο, ονειροπόλο κυρίως αφού ήταν Έλληνας, ακόμα είδε τον Έλληνα πατριώτη και αγωνιστή. Έναν άνθρωπο που δεν είχε συναντήσει πάλι και δεν είχε πάλι συναναστραφεί. Και για τους δύο ήταν κοινός ο στοχασμός για το μέλλον και για την κοινή θέαση της πραγματικότητας στην Ελλάδα   και στο εξωτερικό. Κοινή η αγάπη για την Ελλάδα και τον Άνθρωπο αλλά και για τη δημιουργία»(σελ.354,355). 

 Η επιστροφή του Π.Ιστράτι από την ΕΣΣΔ θα έχει απρόβλεπτη εξέλιξη αφού θα αναδειχθεί σε έναν από τους πρώιμους οξύτερους κριτικούς του καθεστώτος, ακολουθώντας σε αυτό το σημείο την αριστερή αντιπολίτευση και τον τροτσκισμό. Το γεγονός αυτό δεν θα του συγχωρεθεί από την διανόηση της κομμουνιστικής αριστεράς   που τότε ακολουθούσε πιστά, με θρησκευτική προσήλωση τον Στάλιν. Άμεσα το κλίμα θα γίνει εχθρικό γι΄αυτόν , θα ανακαλυφθούν αδυναμίες στο έργο του που πριν δεν υπήρχαν, άλλοτε θα αποσιωπάται και στο τέλος ως αποκορύφωμα της εκστρατείας εναντίον του θα κατηγορηθεί από τον Ανρύ Μπαρμπύς και τους σοβιετικούς ως πράκτορας του εχθρού και πιο συγκεκριμένα της ρουμανικής μυστικής αστυνομίας. Φυσικά όλες αυτές οι κατηγορίες αποδείχθηκαν αναληθείς, αφού ο Ιστράτι έζησε μέχρι το τέλος του μια ζωή γεμάτη από ελλείψεις.

 Η ΕΣΣΔ ήταν ένα από τα κράτη που κατανόησαν πρώτα την σημασία της διανόησης για τον έλεγχο της εξουσίας και για αυτό αφενός προσπαθούσε να διαμορφώσει με διάφορα μέσα ένα φιλικό κύκλο από διακεκριμένους στοχαστές, ενώ δεν αποδεχόταν καμία απόκλιση ή διαφωνία. Για αυτό τον σκοπό διοργάνωνε συνέδρια συγγραφέων στην ΕΣΣΔ, όπως αυτό που παρευρέθηκαν ο Καζαντζάκης και ο Ιστράτι, όπου μετά την γενναιόδωρη φιλοξενία τους ανέμενε την εξύμνηση της κοινωνίας που δημιουργείτο, ενώ η παραμικρή αμφισβήτηση ερμηνευόταν ως προδοσία. 

Ο Π.Ιστράτι με δύο άλλους κορυφαίους διαφωνούντες τον Μπόρις Σουβάριν και τον Βίκτωρα Σέρζ θα εκδώσουν στην Γαλλία το τρίτομο έργο "Προς την άλλη φλόγα" όπου αναπτύσσουν την αριστερή κριτική στο σοβιετικό πείραμα. Συγκεκριμένα ο πρώτος τόμος έχει υπότιτλο «η Ρωσία  γυμνή» και γράφτηκε από τον Μπόρις Σουβάριν, ο  δεύτερος «ΕΣΣΔ-1929» και γράφτηκε από τον Βίκτορα Σερζ και ο τρίτος τόμος «Μετά από δεκαέξι μήνες στην ΕΣΣΔ» γράφτηκε από τον Παναϊτ Ιστράτι.Ο Μ.Πάτσης συμπεραίνει ότι «η σημασία του έργου είναι πως αυτό συστηματοποίησε για πρώτη φορά την αριστερή και δημοκρατική κριτική έναντι της Σοβιετικής Ρωσίας, ένα έργο που έγινε από έναν πιστό οπαδό της κατά το παρελθόν και έχει ξεκάθαρο στόχο, τον ίδιον τον Στάλιν. Και τα τρία παραπάνω στοιχεία, κριτική στη χώρα και στον ηγέτη της, αλλά και συγγραφή από έναν πιστό της χώρας, έκαναν το έργο αυτό να μπορεί να έχει μεγάλη απήχηση και αποδοχή. Η πραγματικότητα είναι πως το έργο αυτό προξένησε μεγάλη αίσθηση τόσο για τη Ρωσία, όσο και για τον Ιστράτι, αλλά προξένησε στον εμπνευστή του και πολλά προβλήματα. Το έργο δεν είχε την αναμενόμενη απήχηση. Πολλούς ενόχλησε η μεταστροφή του Ιστράτι. Ο ίδιος δεν φαίνεται  να έγινε πλουσιότερος από αυτή την έκδοση. Ο Ιστράτι υπήρξε αρκετά ευφυής και η κριτική των σοβιετικών παραγόντων που μας άφησε στο έργο του είναι ρεαλιστική και αληθινή. Ασκεί κριτική σε αυτούς που σε βάθος χρόνου κράτησαν την εξουσία στην ΕΣΣΔ και καταπίεσαν το λαό και το κόμμα, πρώτα και κύρια στον Στάλιν κατά δεύτερο στον Καλίνιν και στα άτομα του περιβάλλοντός του. Μιλά με συμπάθεια για τον Τόμσκι, ο οποίος θα αυτοκτονήσει την περίοδο των εκκαθαρίσεων»(σελ.423,424).

Ο λόγος της μεταστροφής του Ιστράτι σε δεινό κριτή της ΕΣΣΔ θα πρέπει σύμφωνα με τον συγγραφέα να αναζητηθεί στο γεγονός ότι «το δικό του ιδεώδες δικαιοσύνη δεν μπόρεσε να αντιστοιχίσει με αυτό των μπολσεβίκων. Η παιδεία του αλλά και η προσωπική γνώμη που είχε οικοδομήσει , φαίνονταν να χάνονταν με τις διώξεις που έβλεπε δίπλα του»(σελ.428).

Ο Π.Ιστράτι  «από παιδί του προλεταριάτου», «προλετάριο συγγραφέα», «άνθρωπο ζυμωμένο με τον πόνο και την πίκρα της σκληρής βιοπάλης» μετατρέπεται σε πράκτορα της ρουμανικής αστυνομίας. Ενδεικτικό των αντιδράσεων της ελληνικής αριστεράς είναι ότι ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, που τότε περνούσε την περίοδο του τροτσκισμού του αποδοκίμασε την κριτική του Π.Ιστράτι. Την ίδια εχθρική στάση θα ακολουθήσει και ο Π.Πικρός διευθυντής της επιθεώρησης της αριστεράς "Πρωτοπόροι" από την οποία θα εκδιωχθεί μερικά χρόνια αργότερα.( εν τω μεταξύ είχε προλάβει να γράψει ένα υμνητικό προς τον Στάλιν άρθρο όπου τον χαρακτήριζε "ως ατσαλένιο Σπαρτιάτη του Βορρά" , σελ.596). Η φιλόλογος Έλλη Λαμπρίδη και αυτή με πολύ ενθουσιασμό θα υπερασπιστεί το σταλινικό καθεστώς και με κυνισμό θα γράψει: «Ήθελα να ξέρω τι θέλουν οι θαυμαστές του Ιστράτι – ως απόστολου ιδεών, ως ηθικής προσωπικότητας, κλπ.-να τον πιστέψουμε: ηλίθιο ή κακόπιστο; Γιατί τρίτο μεταξύ των δύο δεν υπάρχει. Ή ξέρεις τι θα πει κομμουνισμός, παραδέχεσαι την επανάσταση με όλες τις αναγκαίες και μη συνέπειες της, ποδοπατάς κάθε παραδομένη ηθική αξία, δικαιοσύνη, ελευτερία της σκέψης, συνείδηση, αξία του ανθρώπινου ατόμου καθαυτό, συναισθήματα, λαχτάρες, φιλίες, κλπ και βάζεις ένα θεό σου –την επανάσταση,- ένα σκοπό σου σου- την επικράτησή της –κι ένα μέσο- τη βία- ή δεν είσαι. Κι αν δεν είσαι το λες εγκαίρως»(σελ. 236). Αλλά και ένας δεξιός κριτικός ο Λ.Πηνιάτογλου θα διατυπώσει μια παρόμοια ύφους αρνητική επιχειρηματολογία αφού και αυτός εντυπωσιάστηκε από την αριστερή κριτική στην ΕΣΣΔ. Ο Στρατής Μυριβηλής ήταν από αυτούς που υπερασπίστηκαν μέχρι τέλους το πρόσωπο και το έργο του Π.Ιστράτι αλλά και επιτυχώς ερμήνευσε τους λόγους που διάφοροι στοχαστές επέλεξαν από την ελευθερία της σκέψης την κομματική πειθαρχία. Αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του, το 1975, ο Μενέλαος Λουντέμης  θα τον αποτιμήσει με θετικό τρόπο.

Ο Μ.Πάτσης συμπεραίνει τελικά ότι ο «σκοπός της κομμουνιστικής αριστεράς της εποχής ήταν να εξοντώσει πνευματικά και ηθικά τον συγγραφέα και σε ένα μεγάλο βαθμό το κατόρθωσε»(σελ.237) αλλά και συνολικότερα «ένα χαρακτηριστικό των χωρών που αναπαράγουν τον ολοκληρωτισμό τα παλαιότερα χρόνια, αλλά και σήμερα παρέμεινε η πνευματική και ψυχική εξόντωση του ελεύθερου ανθρώπου και ατόμου»(σελ.237).

 Μετά από αρκετές δεκαετίες μπορούμε με βεβαιότητα να συμπεράνουμε ότι η κριτική του Τρότσκυ ήταν εξαιρετικά προσεκτική και  δεν έφτανε στην ουσία των καθεστώτων αυτών, αφού μιλούσε για "εκφυλισμένα εργατικά κράτη" και όχι για την κυριαρχία της νέας τάξης της γραφειοκρατίας, ούτε για κρατικό καπιταλισμό. Το γεγονός της αποτυχίας του τροτσκισμού μπορεί εύκολα να ερμηνευθεί, αφού ο Τρότσκυ υπήρξε επιφανές στέλεχος της γραφειοκρατίας, ως υπουργός Άμυνας είχε καταστείλει την εξέγερση των ναυτών της Κροστάνδης, είχε πρωτοστατήσει στην κυριαρχία του τρόμου και στον διωγμό κάθε διαφωνούντα είτε βρισκόταν εντός είτε βρισκόταν εκτός του κόμματος ενώ πολλές από τις πολιτικές που στην συνέχεια εφάρμοσε ο Στάλιν, όπως ο διωγμός των αγροτών και η βίαιη κολλεκτιβοποίηση ήταν αυτός που πρώτος τις εμπνεύστηκε.  
               Ο Μ.Πάτσης θα αναφερθεί και σε άλλα σημαντικά θέματα όπως την πρωτοπόρα οξύτατη κριτική του Γκόρκι στον Λένιν και στον Τρότσκυ τους οποίους συνέκρινε με τον Νετσάγιεφ. Γράφει ο Μ.Γκόρκι "εξαναγκάζοντας το προλεταριάτο να συμφωνήσει με την καταστροφή της ελευθερίας του τύπου ο Λένιν και τα τσιράκια του νομοθέτησαν κάτι τέτοιο για τους εχθρούς της δημοκρατίας φιμώνοντάς την, απειλώντας με την πείνα και με τα πογκρόμ όλους όσου δεν συμφωνούν με τον δεσποτισμό τον δικό του και του Τρότσκι. Αυτοί οι "ηγέτες" δικαιολογούν τον δεσποτισμό, εναντίον όσων μαρτυρικά αγωνίστηκαν σε τόσες γενιές ανθρώπων...Θεωρώντας τον ίδιο τους τον εαυτό Ναπολέοντες του σοσιαλισμού οι λενινιστές εξαφανίζουν και σφάζουν, ολοκληρώνοντας την καταστροφή της Ρωσίας: ο ρώσικος λαός θα πληρώσει για όλα αυτά ποτάμια αίμα"(σελ.315,316). Η κριτική του Γκόρκι θα εμπνεύσει και άλλους συγγραφείς, όπως τον Ν.Μπερδιάγεφ, αλλά ο ίδιος θα συμπλεύσει με το σοβιετικό καθεστώς.

Επίσης ο Μ.Πάτσης αναφέρεται σε ένα άλλο Έλληνα ποιητή της ΕΣΣΔ τον Γιώργη Κωστοπράβ, από την Μαριούπολη,  που έγραψε ποιήματα που υμνούσαν τον Κόκκινο Στρατό αλλά οι σταλινικοί τον συνέλαβαν και τον εκτέλεσαν(σελ.411), μαζί με πολλές χιλιάδες Έλληνες Πόντιους.
      Ο Μ.Πάτσης συμπεραίνει ότι ο Ν.Καζαντζάκης και ο Π.Ιστράτι προάγουν το ανθρωπολογικό πρότυπο που δεν είναι ούτε αριστερό, ούτε δεξιό, ούτε αναρχικό, ούτε φιλελεύθερο:"είναι ένα σύγχρονο ανθρωπολογικό πρότυπο, το οποίο στον ελληνικό χώρο θα μπορούσε να αναχθεί στο κοινοτικό πλαίσιο αναφοράς των ελληνικών κοινοτήτων της λαϊκής παράδοσης, αλλά που δεν έχει βρει την επιβίωση του στη σύγχρονη εποχή". Αυτό το πρότυπο στη Δύση ίσως μοιάζει με τη διανοητική αναζήτση και τον θεωρητικό λόγο. Όπου στην Ελλάδα υπήρχαν οι κοινότητες επί τουρκοκρατίας στη Δύση υπήρχε η προσπάθεια θεωρητικής τεκμηρίωσης της κοινωνικής συμμετοχής, όπου στην Ανατολή υπήρχε ο κοινοτισμός του ελληνικού χωριού και των ελληνικών πόλεων με την εισδοχή των προσφύγων στη Δύση υπήρχε ο θεωρητικός λόγος των αναζητητών φιλοσόφων (σελ.399).

 Υπό αυτή την έννοια αισθανόμαστε μια μεγάλη διανοητική συγγένεια με τους δύο αυτούς στοχαστές.

Πολύ ενδιαφέρον είναι το κεφάλαιο του βιβλίου που αναφέρεται στην αναζήτηση της ελληνικότητας από τον Ιστράτι μέσα στο έργο του. Γράφει ο Μ.Πάτσης : «Η Ελλάδα αποτελεί για τον ίδιον μια ξεχωριστή έκταση κατανόησης του εαυτού. Αυτό επιτυγχάνεται με τα εκφραστικά μέσα που διαθέτει ο συγγραφέας. Η μνήμη είναι γλωσσική και λογοτεχνική. Είναι επίσης μνήμη ζωής»(σελ.295). Έτσι στο έργο του «Κυρά Κυραλίνα», «η Κυρά με τη μητέρα της χορεύουν ελληνικούς χορούς και τραγουδούν ελληνικά τραγούδια, γνωρίζουν την ελληνική και αρκετοί φίλοι είναι Έλληνες. Οι ήρωες γνωρίζουν αρχαία ιστορία και διαλογίζονται για τον Μέγα Αλέξανδρο και τον Παρμενίωνα. Οι ελληνικοί χαρακτήρες των έργων του ιδίως στην αρχή της σταδιοδρομίας του είναι εμβληματικοί Ανδριανός Ζωγράφι,Μπάρμπα Γιάννης, Κυρ-Λεωνίδας, Μπάρμπα Ζανέτος, Καπετάν Μαυρομάτης, Ανθούλα, Κωνσταντίνος, κλπ)(σελ.297).

Το έργο του ο Μ.Πάτσης το συμπληρώνει με εκτενή αναφορά σε ελάσσονες συγγραφείς του μεσοπόλέμου που όμως η γραφή τους έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον όπως ο Νίκος Βέλμος, ο Πέτρος Πικρός,ο Νίκος Νικολαϊδης, ο Νίκος Κατηφόρης, ο Γιώργης Ζάκρος, ο Τεύκρος Ανθίας, ο Δημοσθένης Βουτυράς.

Το τελευταίο κεφάλαιο αποτελεί την αναλυτική παρουσίαση και κριτική αποτίμηση των έργων του Π.Ιστράτι. Στο «Θείο Αγγελή» εντοπίζεται επιρροές του Νίτσε. Στο παράρτημα περιέχονται οι επιστολές που αντάλλαξαν ο Ιστράτι με τον Καζαντζάκη.

Στο πρόλογο του βιβλίου ο Μιχάλης Πάτσης μας δίνει την απάντηση γιατί κατέβαλε, χρόνο, κόπο, προσπάθεια για την συγγραφή του: το χρέος που αισθάνθηκε απέναντι στον Π.Ιστράτι(σελ.15), το χρέος που είναι η αιτία   δημιουργίας, ηθική προσταγή και έλλογο πάθος συγχρόνως.