Σ।ΡΑΜΦΟΣ: «Το αδιανόητο Τίποτα» ως αποκορύφωμα ενός αδιεξόδου
(δημοσιεύθηκε στην ΡΗΞΗ Τ.69,70,71) Α’:Τα παράδοξα του Σ.Ράμφου και η πραγματικότητα της νεοελληνικής παρακμής
Το νέο βιβλίο του Σ.Ράμφου , όπως μαρτυρά ο τίτλος του «Το αδιανόητο Τίποτα – φιλοκαλικά ριζώματα του νεοελληνικού μηδενισμού – δοκίμιο φιλοσοφικής ανθρωπολογίας » (Εκδόσεις Αρμός ,Αθήνα 2010 , σελ.490), έχει μια διπλή στόχευση. Να αποτελέσει μια πρωτότυπη και γόνιμη μελέτη ενός έργου που έχει σημαδέψει , τον ανατολικό τουλάχιστον Χριστιανισμό , δηλαδή την Φιλοκαλία και κατά δεύτερο να αναδείξει τον τρόπο που επηρέασε την ελληνική κοινωνία σε μια προοπτική μηδενιστική.
Αν περιοριζόταν ,στον πρώτο στόχο , θα ήταν μια ακόμη αξιόλογη μελέτη , που σίγουρα δεν θα ενδιέφερε αποκλειστικά τους θεολόγους. Όμως δεν αρκέστηκε σε αυτό .Θέλησε να χρησιμοποιήσει μία συγκεκριμένη πλευρά της Φιλοκαλίας , την ερμηνείας της οποίας προηγουμένως απολυτοποίησε για να ερμηνεύσει με τρόπο δεσμευτικό την εξέλιξη του νεοελληνισμού .Φυσικά μία τέτοιους είδους κατανόηση προϋποθέτει τον αποκλεισμό πολλών άλλων παραγόντων , ώστε να μπορεί να εκπληρώνει τους στόχους που η ίδια έχει θέσει. Έτσι η οικονομία , η μορφή του πολιτικού συστήματος ,το δίκαιο , η εξέλιξη των διεθνών και διακρατικών σχέσεων απουσιάζουν εντελώς. Φυσικά ο Ράμφος δεν είναι Μ .Βέμπερ – που κατάφερε να συνδέσει τον προτεσταντισμό με τον καπιταλισμό - , αλλά ούτε και Μπερδιάγεφ- που έδειξε την πορεία του ρώσικου λαού από την ορθοδοξία στον ρώσικο κομμουνισμό και μηδενισμό ως μια ενιαία εξέλιξη. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά από παράδοξες σκέψεις που φρόντισε ο ίδιος να διαδοθούν και να διευρυνθούν ,με συνεντεύξεις , σε δημοσιογράφους που ή δεν είχαν διαβάσει το έργο του ή δεν ήθελαν -πιθανόν- να του θέσουν ορισμένες κρίσιμες και διαφωτιστικές , ερωτήσεις .
Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Ράμφος κόπιασε με τα κείμενα της Φιλοκαλίας .Έσκυψε με πάθος και για πολλά χρόνια πάνω σε αυτά. Ερεύνησε μεθοδικά και με συγκριτικό τρόπο κάθε μελέτη που θα μπορούσε να αναδείξει τις σημασίες που περιέχουν .Όμως η προσπάθεια του να ερμηνεύσει μονοδιάστατα τον νεοελληνισμό και να χρησιμοποιήσει τα πορίσματα του ,για τρέχουσες πολιτικές επιδιώξεις (όπως την «επιχειρηματικότητα» , την «καινοτομία») , που είχε άλλωστε προαποφασίσει ,έβλαψαν συνολικά το συγκεκριμένο έργό του. Η προβληματική πλευρά του έργου επιδεινώθηκε από ένα άλλο γεγονός. Ότι θα έπρεπε να τεκμηριώσει , το λαμβάνει ως δεδομένο. Έτσι μπορεί να θεωρεί ότι ο ατομικισμός και μόνο προάγει ιστορικά τις κοινωνίες ή ότι το τέλος του Βυζαντίου προήλθε από την απουσία του ατόμου , αλλά οι σκέψεις αυτές παραμένουν ταυτολογικοί αφορισμοί , οι οποίοι δεν θεμελιώνονται πάνω στην ιστορική έρευνα και σπουδή. Επίσης γενικεύσεις ή μονομέρειες της κοινωνικής εξέλιξης της Ανατολής και της Δύσης , όπως ότι στην Δύση υπάρχει μόνο ατομισμός και στην βυζαντινή Ανατολή μόνο κοινωνισμός , παραβλέπουν ότι στην Δύση υπήρχαν συντεχνίες , κοινότητες και στην συνέχεια συνδικαλισμός , όπως και στο Βυζάντιο , ο άνθρωπος βρήκε συχνά ένα ευρύ πλαίσιο για να αναπτυχθεί – ευρύτερο μάλιστα από αυτό που συναντούμε σε άλλες κοινωνίες την ίδια εποχή. Η άποψη του Ράμφου , ότι η παραδοσιοκρατία ,σε κάθε περίπτωση δεν συνάπτεται με την εκτεχνικευμένη κοινωνία είναι πρόδηλα έωλη .Για παράδειγμα η Αλ Κάιντα δεν πήγε στην Νέα Υόρκη με τον αραμπά , αλλά με BOEING 767, ενώ δεν χρησιμοποιεί τόξα , αλλά καλάσνικοφ και πυραύλους stinger.
Ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος σε απαντητικό κείμενο με τον τίτλο «Η Φιλοκαλία , ο μηδενισμός και η κρίση» (βλέπε www.alopsis.gr) υποστηρίζει ότι η Φιλοκαλία δεν περιέχει μόνο μια ανθρωπολογία , αλλά περισσότερες. Ιδιαίτερα θεωρεί «ως εντελώς παράδοξη την θέση του Ράμφου πως ο ανατολικός χριστιανισμός δεν διαθέτει καν ανθρωπολογία: η απόλυτη ισότητα και ακεραιότητα των δύο φύσεων του Χριστού στη Δ’ Οικουμενική Σύνοδο , καθώς και ο μακρύς αντι-μονοφυσιτικός αγώνας , που κατέληξε στη λαμπρή διατύπωση της απόλυτης ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης , για πρώτη φορά στην Ιστορία ,στον Μάξιμο τον Ομολογητή και την Στ’ Οικουμενική Σύνοδο ,ενάντια στην παθητικότητα της βουδιστικής Ανατολής , θα αρκούσαν για να αποδείξουν αυτό. ».Αλλά ο Ράμφος κάνει και άλλες αστοχίες . Παραβλέπει το γεγονός ότι η Φιλοκαλία δεν περιέχει το σύνολο της ορθόδοξης παράδοσης .Επίσης ότι δεν δίνει πρωτοκαθεδρία στο αίσθημα αλλά «τόσο το αίσθημα όσο και ο νους περιορίζονται στην διαδικασία της προσευχής».H Φιλοκαλία δεν θεμελιώνει τον μηδενισμό , αλλά αξίες .Ο μηδενισμός κατά τον Χάιντεγκερ στηρίζεται «στην αυτοτοποθέτηση του σκεπτόμενου υποκειμένου ως προυπόθεση κάθε αντικειμενικής μεταφυσικής του Είναι και η βούληση για δύναμη που ακολουθεί » , όπως και από το γεγονός ότι το «φίλαυτο υποκείμενο » χάνει την επαφή με την κοινότητα και σχετικοποιεί κάθε αξία.
Στην ελληνική περίπτωση η απουσία κανονιστικών δεσμεύσεων ή αναφοράς σε ένα συλλογικό όραμα , όπως ήταν παλαιότερα η Μεγάλη Ιδέα και κατόπιν η Εθνική Αντίσταση , δημιουργεί ένα μηδενισμό υπό την μορφή ενός άγριου ,ανορθολογικού και αντικοινωνικού ατομικισμού, πολύ διαφορετικού από το άτομο που δημιούργησε ο προτεσταντισμός και χρησιμοποίησε ο καπιταλισμός ως την αρχική καύσιμη ύλη του. Έτσι ο υπάλληλος που τα «παίρνει» για να μην κάνει σωστά την δουλειά του , ο πολιτικός που παίρνει μίζες –από την SIEMENS για παράδειγμα- προξενώντας τεράστια ζημιά στην πατρίδα του , αποσκοπεί αποκλειστικά και μόνο στο όφελος του ατόμου του ,χωρίς να αισθάνεται καμιά υποχρέωση απέναντι στην κοινωνία και στον τόπο του. Ένας ασκητισμός – σαν των ιερών νηπτικών - που ελέγχει τις επιθυμίες και αντικαθιστά το ίδιο όφελος από το κοινωνικό , το αύταρκες εγώ από το δόσιμο στον άλλο , προσφέρει στην κοινωνία μια έλλογη , συλλογική διέξοδο .Είναι μια απάντηση -χωρίς να είναι η μοναδική - στον μηδενισμό του ατομικισμού. Ο Ράμφος επικρίνοντας την ασκητική παράδοση-ιδιαίτερα τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά και την θεωρία του για την θεία ουσία και τις άκτιστες ενέργειες- , όπως και κάθε συλλογική ταυτότητα, σαν την οικογένεια ή την κοινότητα , συνειδητά ή όχι , προωθεί και δικαιώνει ένα ατομικισμό που είναι η μήτρα , όχι ενός υψιπετούς μηδενισμού σαν αυτού του Σιοράν , αλλά ενός μηδενισμού θλιβερού και παρακμιακού, σαν αυτόν που απηχεί ο πολιτικός που ξεροσταλιάζει μπροστά από τα ταμεία της SIEMENS για να λάβει το «δώρο» του.
Σε συνέντευξη στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (25.5.2010) , με σκοπό να παρουσιάσει το καινούργιο βιβλίο του διατυπώνει διάφορες παράδοξες σκέψεις , πολλές από τις οποίες δεν περιέχονται – τουλάχιστον με αυτή την μορφή και ένταση – στο «Αδιανόητο Τίποτα».Βεβαίως μπορεί να υπάρχει το ελαφρυντικό του προφορικού λόγου ,αλλά επιβαρύνεται από το γεγονός ότι απευθύνεται σε ένα κοινό που δεν έχει ιδιαίτερη εξοικείωση με τις φιλοσοφικές έννοιες και άρα έχει αυξημένη ευθύνη απέναντί του. Λέγει λοιπόν «Εάν δεχθούμε ότι , για να φτάσουμε στον Θεό , όπως ήθελαν οι ασκητές , πρέπει να εξοντώσουμε κάθε στοιχείο λογικό από μέσα μας , να το αφανίσουμε , τότε μένουμε στη θεότητα ως απόλυτο αίσθημα και βρισκόμαστε ένα βήμα από το μηδέν .Γιατί αν το απόλυτο είναι κενό και δεν έχει καμία λογική , τότε δεν έχεις παρά να κυνηγάς σκιές. Η διαδικασία αυτή , που απορρίπτει τη λογική , διαμορφώνει ψυχολογίες ακράτητα συναισθηματικές ,σαν αυτές που βλέπουμε στην σύγχρονη κοινωνία».Βεβαίως παραλείπει να πει ότι αυτός που ισχυρίστηκε , ότι δεν μπορούν να σταθούν οι λογικές αποδείξεις του Θεού είναι ο εισηγητής του κριτικού ορθολογισμού ο Ε. Κάντ. Όπως γράφει ο Π.Κανελλόπουλος «Λογική απόδειξη για την ύπαρξη της Ελευθερίας και για την ύπαρξη του Θεού αποκλείεται κατά τον Κάντ. Τις σελίδες του για τις «Αντινομίες » , τις ακολουθούν , στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου», οι σελίδες , όπου αποκρούει και τις «τρείς αποδείξεις »για την ύπαρξη του Θεού » . Παραδόξως ο Ράμφος δεν στρέφεται διόλου κατά του καντιανισμού , όπως κάνει με την Φιλοκαλία , ούτε τον θεωρεί ως εμπόδιο σε αυτό που ονομάζει «νεώτερη δημοκρατική κοινωνία»
Σε δύο- τρία σημεία του έργου του (στην σελίδα 53 και αλλού) , ο Ράμφος ,αναφέρεται στο σπουδαίο βιβλίο του Λουί Ντυμόν «Δοκίμια για τον Ατομικισμό », χωρίς όμως να τον λαμβάνει πολύ σοβαρά υπόψη του. Σύμφωνα με τον Ντυμόν ο χριστιανισμός – ανατολικός ή δυτικός – ανάπτυξε ένα ξεχωριστό ατομικισμό , που τον διαφοροποίησε από την ινδική για παράδειγμα κοινωνία «Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία σχετικά με τη θεμελιώδη αντίληψη περί ανθρώπου , που πήγασε από τη διδασκαλία του Χριστού:όπως το είπε και ο Τραίλτς , ο άνθρωπος είναι ένα άτομο- σε- σχέση με –το-Θεό , πράγμα που σημαίνει , για τη δική μας χρήση , άτομο που ουσιαστικά είναι έξω από τον κόσμο…Από τη διδαχή πρώτα του Χριστού και έπειτα του Παύλου απορρέει ότι ο χριστιανός είναι «ένα άτομο- σε σχέση-με -το Θεό. Στη σχέση με το Θεό , λέει ο Τραίλτς ,υπάρχει «απόλυτος ατομικισμός και απόλυτος οικουμενισμός ( universalisme) » . Ένας τέτοιος ατομικισμός , που στρέφει τον άνθρωπο προς τα μέσα , μπορεί να στέκεται εχθρικά σε ορισμένες εξουσίες (η αγάπη είναι το κριτήριο για την αποδοχή ή την αντίσταση στην εξουσία ) , συγχρόνως όμως εντάσσει το άτομο σε κοινωνικές συσσωματώσεις , όπως είναι η κοινότητα.
Β’:Η μονοδιάστατη σκέψη , ο μηδενισμός και το ξερίζωμα της παράδοσης
Τα κυριότερα ρεύματα του δυτικού χριστιανισμού – ο καθολικισμός και η διαμαρτύρηση – εξιδανικεύονται , ενώ στην εκκοσμίκευσή τους, ο Ράμφος μόνο θετικά στοιχεία αναγνωρίζει. Είναι σαν από το βιβλίο της ιστορίας να έχουν κοπεί ορισμένες κρίσιμες σελίδες και να έχουν απομείνει μόνο οι φωτεινές όψεις. Κατηγορείται «η χριστιανική Ανατολή ότι ανήγαγε την θεωρία σε αυτοσκοπό εις βάρος των αισθήσεων και της φαντασίας» (σελ.160) .Όμως τίποτε αρνητικό δεν εντοπίζει στην διαμαρτύρηση , ούτε αυτά που μαθαίνουμε με μια απλή ανάγνωση του έργου του Μάξ Βέμπερ .Αλλά και στην καθολική εκκλησία δεν αποκαλύπτει κάτι να τον προβληματίσει , παρότι η θεολογική της σκέψη στήριζε πάντα τις μοναρχικές λύσεις , σύμφωνα με το αξίωμα : ο Θεός στον ουρανό , ο Πάπας και ο Πρίγκιπας στην γη .Η αντιδραστική σκέψη της Δύσης ήταν πάντα καθολική. Αν διαβάσουμε τον Μπονάλ, τον Ντέ Μαίστρ ,τον Ν.Κορτές , θα δούμε ότι η ευλογημένη από τον Θεό μοναρχία είναι απαραίτητη προυπόθεση για την ενότητα της κοινωνίας και την ύπαρξη της θρησκείας. Σε μια τέτοια κατάσταση τα περιθώρια για να κινηθεί το άτομο δεν είναι μόνο στενά ,αλλά και συγκεκριμένα. Παρότι δεν το αποδέχεται ο Ράμφος η φαντασία στο Βυζάντιο είχε μια σημαντική θέση , δίπλα βέβαια στην θεολογία. Διότι δίχως την συνδρομή της δεν θα μπορούσε να υπάρξει ούτε η βυζαντινή ζωγραφική –μια από τις πιο πρόσφατες επιρροές της είναι ο Β.Καντίνσκυ -, μα ούτε και τα έπη του Διγενή Ακρίτα. Έτσι η άποψη του Ράμφου ότι στην ορθόδοξη Ανατολή η θεωρία είναι αυτοσκοπός , ενώ στην Δύση «παραπέμπει σε ενεργό ύπαρξη »(σελ. 161) είναι τόσο γενικευτική και αόριστη , ώστε στην πραγματικότητα δεν μας προσφέρει τίποτε.
Όμως η απόφανση ότι «Αναγέννηση και Μεταρρύθμιση έθεταν υπό αμφισβήτησι ό,τι συνιστούσε ακλόνητη βεβαιότητα »(σελ.162), παραγνωρίζει το γεγονός ότι αποτελούσαν δύο πολεμικές ερμηνείες απέναντι στην δεσμευτική ερμηνεία του χριστιανισμού από τον καθολικισμό. Από όλες τις εξελίξεις , που συμβαίνουν στον δυτικό κόσμο ,ο Ράμφος απομονώνει αποκλειστικά τις δύο πράγματι θαυμαστές περιπτώσεις του Μιχαήλ Άγγελου και του Μποτιτσέλι. Από αυτούς θα συμπεράνει ότι «από την φυσική ομορφιά αναδύεται η νέα αυτοσυνείδησι στο όνομα μιας ανώτερης πραγματικότητος , ενός απείρου στο πέρας που δίνει οριστικό τέλος στην λογοκρισία της Εκκλησίας , τιμά την φαντασία και ελευθερώνει την ζωή από την συμβατικότητα η οποία διερμηνεύει την καταδίκη του σώματος και τον αποκλεισμό από το πνεύμα »(σελ. 163). Αλλά παραλείπει να πει είναι ότι η καθολική εκκλησία δεν έπαψε να είναι αυστηρή με τα ήθη, η τέχνη που αποδεχόταν είχε κυρίως θεολογικά χαρακτηριστικά , ενώ με τα index και τις απαγορεύσεις βιβλίων προσπαθούσε να ελέγξει ασφυκτικά την πνευματική ζωή. Η κάποια ελευθεριότητα στα ήθη , που διαπιστώνει και ο Μάξ Βέμπερ ,δεν οφειλόταν στις προθέσεις της , αλλά προήλθε από το αδυνάτισμα και την παρακμή της επιρροής της .Ο προτεσταντισμός αντικατάστησε μια πλαδαρή θρησκευτική εξουσία «με μια ρύθμιση του συνόλου της συμπεριφοράς που εισχωρούσε σε κάθε σφαίρα της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής , που ήταν άπειρα επαχθής και επιβαλλόταν αυστηρά» .Όπου κυριάρχησε ακολούθησε ,μοιραία, για πολύ καιρό , το μαράζωμα της τέχνης.
Αν ο Ράμφος δεν είχε την σπουδή της καινοτομίας μαζί με μια προσπάθεια να εξιδανικευτεί ο δυτικός κόσμος θα μπορούσε να αντλήσει χρήσιμες απόψεις ,ενδεικτικά από δύο βιβλία :την «Βυζαντινή Φιλοσοφία » του Β.Τατάκη (Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας ,Αθήνα ,1977) και του Γ.Καραμπελιά το «1204 ,Η διαμόρφωση του νεώτερου ελληνισμού»(Εναλλακτικές Εκδόσεις).Ο πνευματικός διάλογος με τέτοια έργα , πιθανόν να τον οδηγούσε σε άλλα συμπεράσματα. Οι επισημάνσεις που κάνει για το πέρασμα για παράδειγμα από τον Καλβίνο στον Λόκ συνιστούν τεράστια λογικά άλματα , που καλούνται να στηρίξουν εκ των υστέρων μια παραδείσια εικόνα του δυτικού κόσμου .Έτσι η θεολογία του Καλβίνου , που τουλάχιστον από τον Μ.Βέμπερ γνωρίζουμε πόσο καταθλιπτική για την ανθρώπινη ύπαρξη ήταν , καταλήγει να ανοίγει τον «δρόμο για τον ορισμό από τον Λόκ του προσώπου ως συνειδήσεως , ως «λογικής υποστάσεως , η οποία έχει την ικανότητα να θεωρή τον εαυτό της » (σελ. 259).Σημειωτέον δε ότι όλοι αυτοί οι αφορισμοί δεν αποτελούν διακριτά δοκίμια , παρά δευτερεύοντα σημεία σε κάθε κεφάλαιο που αναφέρεται σε καθένα από τους συγγραφείς της Φιλοκαλίας.
Η βυζαντινή παρακμή ,η οθωμανική κατάκτηση , η μοναρχική παρέκκλιση στην Ρωσία και κατόπιν ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός, που θα τον διαδεχθεί , πάντα κατά τον Ράμφο, μια δημοκρατία εντός εισαγωγικών οφειλόταν σε ένα γεγονός :ότι κατά τον 11ο και τον 12ο αιώνα «κυοφορείτο στο Βυζάντιο μια ατομικότης ανέκδοτη»(σελ. 319), που οδηγήθηκε σε ναυάγιο με αποτέλεσμα οι «ορθόδοξοι λαοί δεν βρήκαν ακόμη τρόπο να συμφιλιωθούν δημιουργικά με την ιστορικότητα του υποκειμενικού ανθρώπου ».(σελ.319).Όμως αυτό που θα έπρεπε να αποδείξει , δηλαδή ότι η αναιμική ατομικότητα της ορθόδοξης ανατολής , αυτή και αποκλειστικά μόνο αυτή και όχι άλλοι λόγοι , διαμόρφωσε τις εξελίξεις της Ανατολικής Ευρώπης δεν το αποδεικνύει πουθενά. Είναι μια αξιολογική κρίση του , που κρέμεται στο κενό. Μοιάζει η Δύση, να ξεκινά και να τελειώνει την ιστορία της με την μεταπολεμική δημοκρατία ,ενώ οι αιώνες μοναρχίας , αποικιοκρατίας , ιμπεριαλισμών, ολοκληρωτισμών να είναι σαν να μην έχουν υπάρξει ποτέ. Η επίκριση της μονομέρειας της ανατολικής χριστιανοσύνης (σελ. 320), παραβλέπει το γεγονός ότι στα όρια της διατυπώθηκε ο «σπερματικός λόγος» , κατά τον οποίο όλοι οι άνθρωποι μετέχουν της αλήθειας.
Στο έργο του Π.Κονδύλη, διαβάζουμε ότι ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός τοποθετεί στην θέση του Θεού τον Άνθρωπο , που αποκτά με την σειρά του παρόμοια χαρακτηριστικά .Ο Ράμφος ισχυρίζεται ότι η εξέλιξη αυτή , στον δυτικό κόσμο σημειώθηκε πολύ νωρίτερα .Συμπληρωματικά υποστηρίζει ότι στην ορθόδοξη ανατολή αυτό δεν συνέβη ποτέ. Ο μοιραίος στοχαστής στάθηκε ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ,με δυσάρεστα αποτελέσματα , που δεν αλλοιώθηκαν στο ελάχιστο στο πέρασμα του αιώνα. Είναι σαν τα Βαλκάνια και η Ρωσία να έχουν παγώσει ιστορικά και καμία εξωτερική επιρροή να μην μπορεί να αλλοιώσει τα χαρακτηριστικά τους.
Γράφει λοιπόν: «η διάκριση μεταξύ θείας ουσίας και ακτίστων ενεργειών συνεπάγεται , όπως είδαμε , μια ανθρωπολογία κλειστού αισθήματος που αποκλείει την διαμόρφωσι του αυτοσυνειδήτου υποκειμένου και μια εσχατολογία που αποκλείει ή ακρωτηριάζει την ιστορικότητα .Αλλά χωρίς υποκείμενο και ιστορικότητα ο ορθόδοξος κόσμος είναι καταδικασμένος σε ψυχικό διχασμό , αφού ο άνθρωπος του θα ζή σε δημοκρατικά πολιτεύματα χωρίς να διαθέτη ατομικό εαυτό , και σε παθητικότητα , αφού οι κοινωνίες του θα συνεχώνται έξωθεν από το κράτος. Και είτε θα σέρνεται με την λογική όμηρο του αισθήματος είτε θα μαραίνεται σε ανίατη κρίσι ταυτότητος παραδίδοντας το συναίσθημα σε υπερκόσμιες συμβολικές μορφές ,είτε θα πετύχη δυναμική συνύπαρξι λόγου και αισθήματος .Στην τελευταία όμως περίπτωσι πέρα από το ευχολόγιο πρέπει να γνωρίζη σε ποια βάσι και με ποια κριτήρια θα πορευθή ώστε να υπερβή μεταμορφωτικά τον εαυτό του.Αυτή η απαίτησι με προκάλεσε να γράψω τούτο το βιβλίο.Να το πω καθαρότερα :Η παλαμική θεολογία θα ανοίξη πεδίο ζωντανού διαλόγου με την σημερινή σκέψι εφ’όσον διαβαστή ιστορικά σαν αντίδρασι στο πνεύμα του νεώτερου ανθρωπισμού , το οποίο ηττήθηκε μεν ως επείσακτο και καταστροφικό στο Βυζάντιο , κυριάρχησε εν τούτοις στην λατινική χριστιανοσύνη και έβαλε τα θεμέλια του οικουμενικού δυτικού πολιτισμού της εποχής μας » (σελ. 383).
Ο Ράμφος αντιλαμβάνεται τον «δυτικό ανθρωπισμό » να κυοφορεί μια ευθύγραμμη εξέλιξη , που καταλήγει στις «νεώτερες δημοκρατικές κοινωνίες».Βεβαίως γνωρίζουμε ότι μια τέτοια πορεία ,δεν υπήρξε ποτέ. Η δημοκρατία που ζούμε μεταπολεμικά στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ , είναι ένα παιδί με πολλούς γονείς. Δεν ήταν το μοναδικό πολίτευμα που υπήρξε στην Δύση και ούτε επικράτησε την ίδια χρονική στιγμή παντού .Αν θεωρήσουμε την δυτική θεολογία και τον ανθρωπισμό ότι επέδρασαν τόσο δεσμευτικά στην εξέλιξη του πολιτικού στοιχείου , θα πρέπει αναγκαστικά να τον θεωρήσουμε υπεύθυνο και για κάθε άλλο πολίτευμα , συνεπώς και για τα ολοκληρωτικά. Άλλωστε δεν είναι πολύ μακρινή εποχή που μία δυτική δημοκρατία ,υπέθαλπε για πολύ πεζούς λόγους σε άλλα κράτη αυταρχικά πολιτεύματα.
Οι ασκητές της ερήμου , οι αναχωρητές , καλλιεργούν έναν ανθρωπολογικό ατομικισμό, που είναι αρεστός στον Ράμφο .Αντίθετα το κοινόβιο , η μοναστική κοινότητα της ορθόδοξης ανατολής τον απελπίζει καθότι στέκεται εμπόδιο στην συγκρότηση του ατόμου. Η μετοχή του ανθρώπου στις άκτιστες και η κατά χάριν θέωσή του είναι ο λόγος που οι ορθόδοξοι λαοί δυσκολεύονται «να παρακολουθήσουν τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό »(σελ.385).Αρνητικά και αποπνικτικά χαρακτηριστικά θα λάβουν «η οικογένεια ,η χωρική κοινότητα , η τοπική εκκλησία»(σελ. 394), ενώ ο άνθρωπος της χριστιανικής ανατολής χαρακτηρίζεται από μία παθητικότητα «η οποία μειώνει δραματικά τους συντελεστές της αυτονομίας» (σελ.395).
Δείγμα της ανιστορικότητας ή ακόμη και της απουσίας κοινωνικής εμπειρίας είναι η ακόλουθη σκέψη του Ράμφου: «Είναι χαρακτηριστικό ότι οι νέοι στον τόπο μας συντηρούνται ακόμη σε υψηλότατο ποσοστό από την οικογένεια και μετά την ηλικία των 30 ,ενώ ταυτόχρονα κάνουν την δική τους ζωή»(σελ. 459).Έτσι απολυτοποιεί ένα γεγονός που είναι προσδιορισμένο χρονικά και παραβλέπει το γεγονός ότι σε πολλές περιπτώσεις νέοι εργάζονταν και σπούδαζαν .Θα αναφέρω ένα οικογενειακό στοιχείο .Ο πατέρας του γράφοντος στην δεκαετία του ’30 μαζί με άλλους έφηβους αναγκάστηκαν και έφυγαν μακριά ,πολλά χιλιόμετρα , από τις οικογένειές τους , επειδή στο χωριό τους δεν υπήρχε Γυμνάσιο. Δηλαδή υπάρχουν σε αυτή την περίπτωση , οικονομικοί λόγοι που προσδιόρισαν τις αποφάσεις και τις ζωές των , που η ανάλυση του Ράμφου , τους περιφρονεί εντελώς.
Η επιλογή του Ράμφου να ενωθούμε βαθιά και ψυχικά με την Ευρώπη και με τις πολιτικές , οικονομικές και αξιακές προτεραιότητές της, τον ωθεί σε μία ανάλυση που παραλείπει , ουσιώδη στοιχεία της πραγματικότητας , τόσο στην Δύση όσο και στην ορθόδοξη ανατολή. Ως αποτέλεσμα της σκέψεως του είναι να φαντάζει ως περισσότερο υπεύθυνος ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς , αλλά και η ορθοδοξία γενικά ,για την σημερινή αθλιότητα , δηλαδή για τις συμμορίες που ως ακρίδες πέσανε στο κράτος , για τις αντιδημοκρατικές ελίτ που ευτέλισαν την δημοκρατία , παρά οι σημερινοί αυτουργοί , που και ο ανενημέρωτος Έλληνας πλέον τους γνωρίζει πλέον καλά ποιοι είναι .
Μία δεύτερη συνέπεια της σκέψης του Ράμφου είναι να θεωρείται ως προαπαιτούμενο της φωτεινής μας πορείας το ξερίζωμα της παράδοσης (ειδικά κάποιων στοιχείων όπως η οικογένεια , η κοινότητα , το μοναστήρι που διασώζουν την προσωπική διάσταση του συλλογικού ) με μεθόδους που φαίνεται να νοσταλγούν αυταρχικές συμπεριφορές και να υποθάλπουν αντιδημοκρατικές εκτροπές . Η Ιαπωνία αποτελεί για αυτόν ένα γοητευτικό παράδειγμα , της οποίας : « περί τα μέσα του 19ου αιώνος η εκεί άρχουσα τάξι αποφάσισε άτεγκτα τον ραγδαίο εκσυγχρονισμό της κοινωνίας : Αστυνομία και στρατός ερεύνησαν όλες τις κατοικίες της χώρας , αφαίρεσαν και έκαψαν κάθε στοιχείο παραδοσιακό για να εξαλείψουν την ενεργό μνήμη. Το επίτευγμά της αποτελεί σήμερα για τους λαούς εκείνων των περιοχών παράδειγμα προς μίμησιν , όχι όμως και η μέθοδος .Για να ζήσουν πρέπει να δημιουργούν οι ίδιοι χρόνο με τα έργα τους »(σελ. 159). Εδώ είναι το αποκορύφωμα της αποτυχίας στην σκέψη Ράμφου. Δεν μπόρεσε να κατανοήσει ότι αν δεν συγκεράσουμε ότι θετικό στοιχείο έχουμε , ότι αντέχει από την παράδοσή μας και μας δίνει δύναμη , δεν μπορούμε να πετύχουμε καμία νέα σύνθεση , ούτε να αφομοιώσουμε γόνιμα και δημιουργικά ότι μας είναι αναγκαίο από την δύση και κάθε άλλο πολιτισμό.
