Για τον Γιώργο Ιωάννου

 

Στα ΝΕΑ της 21 Μαρτίου 2020 ο Μιχάλης Πάγκαλος παρουσίασε το τομίδιο της Εθνικής Βιβλιοθήκης , για τον Γιώργο Ιωάννου που κυκλοφόρησε το 2019 και γράφουν Σοφία Ιακωβίδου, Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Άρης Δρουκόπουλος και Σταύρος Ζουμπουλάκης.

Ο Γ.Ιωάννου ένας από τους σημαντικότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς έγινε γνωστός από έργα του όπως "Η πρωτεύουσα των προσφύγων" που συνδύαζε τον εσωτερικό λόγο με την γοητευτική, την αδρή περιγραφή της πραγματικότητας. Όπως και ο Ντίνος Χριστιανόπουλος υπήρξε παιδί των εκκλησιαστικών οργανώσεων της Θεσσαλονίκης. Και αν σε αυτές πρυτάνευε πολλές φορές ένα πνεύμα όμοιο και ανάλογο με αυτό των ευσεβιστικών οργανώσεων της Δύσης, που και ο Χ.Γιανναράς έζησε και στα βιβλία του ζωντάνεψε με κριτική διάθεση, επέτυχαν όμως χάρις στα συσσίτια που οργάνωσαν κατά την διάρκεια της κατοχής να σώσουν την νεολαία της Θεσσαλονίκης από την πείνα και τον θάνατο, αλλά και πολύ περισσότερο κατάφεραν να δημιουργήσουν ισχυρούς ψυχικούς δεσμούς ανάμεσα στους ιερείς που ηγούνταν και διακονούσαν συγχρόνως και τα νέα παιδιά. Ένα μη επιδιωκόμενο αποτέλεσμα των πράξεων τους είναι πως ευνόησαν την συγκρότηση προσωπικοτήτων εσωτερικότητας και έντονου συναισθηματισμού όπως ο Ιωάννου και ο Χριστιανόπουλος. Κοντά τους ήταν ο Δ.Μαρωνίτης με τον οποίο όμως ο Γ.Ιωάννου θα έρθει αργότερα σε μια έντονη και ανειρήνευτη σύγκρουση (έγραφε μάλιστα αν εγώ είμαι Ελλάδα, ο Μαρωνίτης είναι Τουρκία).

Ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος γράφει για την συνεργασία που είχε μαζί του στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης στο πολύ καλό περιοδικό " Ελεύθερη γενιά" που έβγαζε το Υπουργείο Παιδείας και μοιραζόταν στους μαθητές κυρίως του Λυκείου.

Ο Σ.Ζουμπουλάκης αναφέρεται στο διήγημα "Ο Χριστός αρχηγός μας..." που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του " Η πρωτεύουσα των προσφύγων". Σε αυτό ο Ιωάννου παρότι δεν αναιρεί τις παλαιότερες κριτικές αποτιμήσεις του όμως δεν δέχεται πως " η φριχτή παραγνώριση, η κακότητα πέρα για πέρα, η διάθεση για εξόντωση και κονιορτοποίηση, απλώς επειδή πρόκειται περί πιστών χριστιανών".

Ο Ιωάννου γράφει "ο Εσταυρωμένος της αίθουσας ήταν ο σκλαβωμένος, φυλακισμένος, τουφεκισμένος και πεινασμένος ελληνικός λαός... Το πράσινο πανί των τραπεζιών μας συμβόλιζε την ελπίδα, που αντιπροσωπεύαμε εμείς, τα νεαρά μα ατροφικά βλαστάρια των Ελλήνων. Ο Χριστός αναστήθηκε και ο λαός θα αναστηνόταν...Σ' αυτό το περιβάλλον ετελείτο το μέγα μυστήριο".

Συγκινητικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα του Γ.Ιωάννου: "το χρονικό αυτό είχε κιόλας γραφτεί , όταν ο πατήρ Λεωνίδας Παρασκευόπουλος πέθανε στις 27 Απριλίου 1984 στην αγαπημένη πόλη. Και αμέσως έγινε το θαύμα. Ξεχάστηκαν μονομιάς όλα,και τα πολιτικά και οι μικρότητες, και αναδύθηκε το έργο, η αγάπη, η συμπαθέστατη φωνή και μορφή. Χιλιάδες των χιλιάδων συνέρρευσαν να τον αποχαιρετήσουν. Αναδύθηκαν τα Συσσίτια, που έσωσαν χιλιάδες παιδιά. Τα καζάνια, οι κουτάλες, τα τραπέζια με τα πράσινα τραπεζομάντηλα, ο Εσταυρωμένος με το γαλάζιο φόντο, η αίθουσάς μας- η Αίθουσα! Αναδύθηκε, όπως έμαθα στην Αθήνα, το τραγούδι: " Ο Χριστός Αρχηγός μας και στρατιώτες εμείς..." που το έψαλαν με ραγισμένη φωνή τα παλικάρια και τα κορίτσια της γενιάς μου. Ω, ναι, ο Παρασκευόπουλος, ο πάτερ Λεωνίδας! Ήταν σπουδαίο, πολύ ελπιδοφόρο σημάδι για την πόλη μας το ξέσπασμα αυτό της ευγνωμοσύνης. Ο Παρασκευόπουλος μαζί με τον Αθανάσιο Φραγκόπουλο και τους άλλους συμπαραστάτες, δημιούργησαν για εμάς μια μεγάλη εποχή. Εκός οι βέβηλοι"

Το τελευταίο έργο του Σωτήρη Γουνελά

 

Ο Σ.Γουνελάς είναι ένας από τους συγγραφείς που κάθε βιβλίο του, το διαβάζουμε με ενδιαφέρον και μας οδηγεί σε γόνιμες σκέψεις. Με αφετηρία τον ευαγγελικό λόγο, την πατερική σκέψη, αλλά έχοντας στην αποσκευή του σύχρονους σημαντικούς στοχαστές όπως τον Κώστα Παπαϊωάννου, τον Σπύρο Κυριαζόπουλο, τον Χρήστο Μαλεβίτση, τον Γ.Καλιόρη,την Σιμόν Βέιλ αντιμετωπίζει με κριτικό λόγο τον σύγχρονο κόσμο. Με βασική του προτεραιότητα του και έγνοια να διασωθεί το ανθρώπινο πρόσωπο σε ένα κόσμο που εξυμνεί την ποσότητα και τον αριθμό ασχολείται τόσο με το επιμέρους όσο και το γενικό. Βεβαίως οι συνέπειες του δυτικού πολιτισμού τον απασχολούν και τον ανησυχούν έντονα. Αλλά τι είναι Δύση και τι μη Δύση. Για παράδειγμα η κομφουκιανή και στην συνέχεια κομμουνιστική και στην συνέχεια καπιταλιστική Κίνα είναι Ανατολή ή μετέχει και αυτή με τον δικό της τρόπο και με τα δικά της μέτρα στον δυτικό πολιτισμό; Και μεις μπορούμε να απομονωθούμε από αυτόν ή η απάντηση είναι στη φράση του Γ.Σεφέρη που μνημονεύει ο Σ.Γουνελάς: "το δίλημμα είναι αμείλικτο: είτε θ' αντικρύσουμε τον δυτικό πολιτισμό, που είναι κατά μέγα μέρος και δικός μας, μελετώντας με λογισμό και με νηφάλιο θάρρος τις ζωντανές πηγές του-κι αυτό δε βλέπω πως μπορεί να γίνει αν δεν αντλήσουμε τη δύναμη απο τις δικές μας ρίζες και χωρίς ένα συστηματικό μόχθο για τη δική μας παράδοση- είτε θα του γυρίσουμε τις πλάτες και θα τον αγνοήσουμε, αφήνοντας τον να μας υπερφαλαγγίσει, με κάποιο τρόπο από τα κάτω, με τη βιομηχανοποιημένη, την αγοραία, τη χειρότερη μορφή επίδρασης του"(σελ.110).

Ο Σ.Γουνελάς επισημαίνει ως μια από τις αιτίες των προβλημάτων μας ότι "ο σημερινός νέος μαθητής ή φοιτητής είναι σχεδόν ολότελα αποξενωμένος από τις εντόπιες ρίζες του- όποιες κι αν είναι αυτές- και στις περισσότερες περιπτώσεις η ενσκύψασα τα τελευταία χρόνια πολιτικοποίηση δεν τον βοηθά να λύσει κανένα πρόβλημα. Τον εγλωβίζει στον ναρκισσισμό της ηλικίας του, του ατομικισμού του και του πολιτικού Κόμματος στο οποίο ανήκει, διαιωνίζοντας συνακόλουθα ένα διχασμό που εδώ και πολλά χρόνια κόβει στα δύο αυτό τον τόπο"(σελ.124). Επίσης θέτει ως κρίσιμο υπαρξιακό ερώτημα αν μας ενδιαφέρει μόνο το παγκοσμιοποιημένο παρόν ή μια παιδεία που να "ενσωματώνει μέσα της την αρχαιοελληνική και χριστιανική παράδοση με ό,τι σημαντικότερο περιλαμβάνουν ή γονιμοποιούν στη νεώτερη ιστορία, θεωρώντας τες βάσεις ζωής για τον άνθρωπο"(σελ.127). Στα πλαίσια αυτά υπενθυμίζεται ότι η εργασία είναι άσκηση και διακονία προς τον άλλο. Ως προς την ρώσικη εισβολή στην Ουκρανία αναρωτιέται "γιατί θα πρέπει να καταστραφεί ένας εν πολλοίς ομόδοξος λαός, να υπάρξουν ένθεν και ένθεν χιλιάδες νεκροί"(σελ. 263) όπως να αναρωτηθούμε "προτού προβούμε σε κρίσεις, ποιός ήταν ο λόγος που οι σοβιετικές σοσιαλιστικές δημοκρατίες ζήτησαν να ανεξαρτοποιηθούν, η μια μετά την άλλη, όταν κατέρρεε η Σοβιετική Ένωση. Ήταν αυτό λαχτάρα ελευθερίας ή κάτι άλλο;"(σελ.263).

Η νηφάλια σκέψη του Σ.Γουνελά έχει από προηγούμενα βιβλία του διακριθεί από ορισμένα χαρακτηριστικά κάποιων ορθόδοξων στοχαστών που επιγραμματικά τα συνοψίζουμε : η εμμονή σε έναν ελληνικό εξαιρετισμό και σε ένα τυφλό αντιδυτικισμό που υψώνει μόνιμα την Δύση και τον δυτικό χριστιανισμό.ώς τον μόνιμο έχθρο ο οποίος διαρκώς μας επιβουλεύεται και επιχειρεί να μας διαφθείρει. Με αυτό τον τρόπο συγκροτείται ένα χαρμάνι όπου βρίσκει θέση ο αντιδυτικός εθνικισμός ο οποίος συνδυάζεται συνήθως με την αθώωση κάθε "ανατολικού" καθεστώτος όσο δεσποτικού ή ολοκληρωτικού και να είναι, όσο και με τον λαϊκισμό και την δημοκοπία. Απόληξη αυτών των καταστάσεων ήταν ο συνωμοσιολογικός τρόπος που αντιμετωπίστηκε από κάποιους "ζηλωτές" η τελευταία πανδημία αλλά και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, εφόσον η πρώτη θεωρήθηκε ως "δική" μας ενώ η δεύτερη αν και ορθόδοξη σε ένα μεγάλο ποσοστό ερμηνεύεται ως "σατανική".

Π.Κονδύλης και James Burnham: Για τον Μακιαβέλλι

 

Η μετάφραση του έργου του Ν.Μακιαβέλλι από τον Π.Κονδύλη συνοδεύτηκε από την εισαγωγή που αποτελεί μια αυτόνομη μελέτη. Ο J.Burnham, πρώην τροτσκιστής, έγινε γνωστός από το έργο του "Η επανάσταση των διευθυντών"(εκδόσεις Κάλβος). Η μονογραφία του για τον Μακιαβέλλι και τους Μακιαβελλιστές αποτελεί την πολιτική τους αποκατάσταση.

Ο Π.Κονδύλης στην μελέτη του για τον Μακιαβέλλι υποστηρίζει ότι "από την άποψη αυτή, ο ηγεμόνας είναι φαινόμενο "δημοκρατικό", δηλαδή μπορούσε θαυμάσια να κατάγεται από οποιοδήποτε κοινωνικό στρώμα και να επιβάλλεται μονάχα χάρη στις ικανότητές του, όπως κι ένας λόγιος ή καλλιτέχνης - και μάλιστα η ταπεινή του καταγωγή τον βοηθούσε ν' ανέβει ψηλά, γιατί τον απάλλαζε προκαταβολικά από τα ηθικά και θρησκευτικά δεσμά ή από το δίκαιο της διαδοχής, που αποδεχόταν η τάξη των ευγενών, καθώς κι από τα φεουδαλικά-ιπποτικά αισθήματα τιμής κτλ"(Ν.Μακιαβέλλι, Έργα, μετ.Π.Κονδύλη, εκδόσεις Κάλβος σελ. 30,31). Επίσης ο Κονδύλης αποσαφηνίζει ότι ο "Μακιαβέλλι εκτιμάει την ισχύ και βλέπει ότι ο κόσμος κυβερνιέται από την ισχύ, όμως η ισχύς αυτή γίνεται αντιληπτή κατά μεγάλο μέρος σα νοημοσύνη, σαν ορθή άσκηση της τεχνικής και σωστή τοποθέτηση απέναντι στις καταστάσεις, δηλ. σα μέγεθος εν μέρει πνευματικό"(ό.π. σελ.57). Για να καταλήξει: "Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Μακιαβέλλι αντιμετωπίζει το πρόβλημα του πολιτεύματος από τη σκοπιά της κρατικής λογικής. Θα δεχόταν κάθε μορφή που θα λειτουργούσε αποδοτικά για το κράτος , η κρατική λογική φέρνει έτσι τον ωφελιμισμό κι ο ωφελιμισμός στο σχετικσμό: απόλυτες αξίες δεν υπάρχουν, καλό είναι ότι ωφελεί το κράτος"(ό.π. σελ. 136). Ο μακιαβελλισμός χρησιμοποιήθηκε ως κατηγορία από κάθε πλευρά και από τον θύτη και το θύμα: "Το τρομακτικό παράδοξο του αιώνα μας, να μάχεται για την Ουτοπία με εκατομμύρια μαχητές αποφασισμένους και να παραδέρνει μέσα στον πιο τυφλό ολοκληρωτισμό, έδωσε καινούργια μορφή στη διαλεκτική των σχέσεων του θύτη προς το θύμα, κι ο "μακιαβελλισμός" αποτελεί κατηγορία που εκτοξεύεται απ' την πλευρά των δύο. Στις δίκες της Μόσχας ο θύτης με τη φωνή του Βισίνσκι , μέμφεται για "μακιαβελλισμό" το θύμα,τον Κάμενεφ, συγγραφέα ενός μεστού εισαγωγικού σημειώματος σε μιαν έκδοση των έργων του Μακιαβέλλι: υπερασπίζοντας (ο θύτης!) τη δυνατότητα μιας άσπιλης πολιτικής και κατακεραυνόντας υποκριτικά τον "μακιαβελλισμό" αναζητάει ένα άλλοθι, ένα ιδεολογικό προσωπείο, για να καλυφθεί και να δράσει ελεύθερα, η στάση του δεν διαφέρει από τη στάση του αστικού φιλελευθερισμού. Μα λίγο πριν το 1956, όταν τα ρωσικά άρματα θα αιματοκυλίσουν τους επαναστάτες εργάτες της Βουδαπέστης, η μομφή του "μακιαβελλισμού" διατυπώνεται από το θύμα, τον Ίμρε Νάγκυ, εναντίον του θύτη. Και του θύτη και του θύματος οι κατηγορίες είναι εξίσου μακριά από την επιστημονική αλήθεια σχετικά με τον Μακιαβέλλι, όμωως η πρώτη εμπνέεται από την υποκρισία, ενώ η δεύτερη από την αγωνία και τη διαμαρτυρία, κι ύστερα, οι λειτουργίες που επιτελούν είναι διαμετρικά αντίθετες: η πρώτη συγκαλύπτει, ενώ η δεύτερη αποκαλύπτει"(ό.π. σελ.167).

Ο J.Burnham υποστηρίζει: "Ο Μακιαβέλλι είχε συμπεράνει ότι η Ιταλία μπορούσε να ενοποιηθεί μόνο υπό έναν ηγεμόνα, ο οποίος θα έπαιρνε την πρωτοβουλία να συνενώσει όλες τις αυτόνομες οντότητες της χώρας σε ένα έθνος. όσοι σκέφτονται συναισθηματικα και όχι επιστημονικά για τα πολιτικά πράγματα ασφαλώς παρερμηνεύουν αυτό το συμπέρασμα. Ο Μακιαβέλλι δεν κατέληξε σ' αυτό διότι προτιμούσε τη μοναρχία ή την απολυταρχική διακυβέρνηση -θα δούμε αργότερα ποιες ήταν οι προτιμήσεις του. Κατέληξε σ' αυτό το συμπέρασμα διότι ανακάλυψε ότι το υπαγόρευαν οι πραγματικές καταστάσεις"(J.Burnhham, Οι Μακιαβελιστές-υπέρμαχοι της ελευθερίας, μετάφραση Μ.Α. Αλαβάνου, εκδόσεις Κέδρος, σελ.61). Στον "Ηγεμόνα" διακρίνει τις κυβερνήσεις σε μοναρχίες (πριγκιπάτα) και "κοινοπολιτείες"(δημοκρατίες). Συμπεραίνει δε:"Ο Μακιαβέλι θεωρεί ότι το άριστο πολίτευμα είναι η δημοκρατία, την οποία αποκαλούσε "κοινοπολιτεία". Όχι μόνο προτιμά μια δημοκρατική διακυβέρνηση, υπό λοιπές κανονικές συνθήκες , θεωρεί μια δημοκρατία ισχυρότερη, πιο ανθεκτική στο χρόνο, πιο συνετή και πιο ευέλικτη από οποιαδήποτε μορφή μοναρχίας. Η θέση αυτή αποσαφηνίζεται πάνω απ' όλα στο πιο σημαντικό του έργο, τις Διατριβές πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου, αλλά υπονοείται τουλάχιστον σε όλα τα κείμενα του. Όταν στην επιστολή του προς τον Ζηνόβιο απαντά στην κατηγορία ότι σε όλα τα γραπτά του "υπαινίσσεται" τη "μεγάλη του θέρμη για το Δημοκρατικό Πολίτευμα' αποδέχεται με ειλικρίνεια το δίκαιο της κατηγορίας"(ό.π. σελ.92,93

Τόμας Χόμπς:Λεβιάθαν, ή ύλη, μορφή και εξουσία μιάς Εκκλησιαστικής και Λαϊκής κοινότητας,μετάφραση Γρηγόρης Πασχαλίδης, Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 2006

 

Στην σειρά της "Γνώσης" που διηύθυνε ο Παναγιώτης Κονδύλης κυκλοφόρησε το αριστούργημα του Τ.Χόμπς, που έγινε ευρύτερο γνωστό με τον τίτλο "Λεβιάθαν". Ακολουθεί την παράδοση του πολιτικού ρεαλισμού που ξεκίνησε από τον Θουκυδίδη και συνεχίστηκε από τον Ν.Μακιαβέλλι.

Τα ερωτήματα στα οποία απαντά ο Χόμπς είναι; τι σημαίνει ισχύς, ποιά είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου, ποια είναι η προέλευση του κράτους, πως μπορεί να αποτραπεί ο εμφύλιος πόλεμος.

Ξεκινώντας ο Χόμπς ορίζει την έννοια του Λεβιάθαν, δηλαδή του κράτους: "Η τέχνη προχωρεί ακόμα παραπέρα, μιμούμενη εκείνο το έλλογο και ανυπέρβλητο έργο της φύσης, τον άνθρωπο. Πράγματι, με την τέχνη δημιουργήθηκε αυτός ο μέγας Λεβιάθαν, ο αποκαλούμενος πολιτική κοινότητα ή κράτος, στα λατινικά civitas, που άλλο δεν είναι παρά τεχνητός άνθρωπος. Είναι, βεβαίως, αυτός μεγαλύτερος και ισχυρότερος από τον φυσικό άνθρωπο, στην προστασία και υπεράσπιση του οποίου αποσκοπεί. Η κυριαρχία αποτελεί την τεχνητή ψυχή αυτού του τεχνητού ανθρώπου, εμφυσώντας ζωή και κίνηση σ' ολόκληρο το σώμα"(σελ.77).

Ένα σημαντικό κεφάλαιο του "Λεβιάθαν" ασχολείτο την έννοια της ισχύος. Ανάμεσα στις πολλές πτυχές της ξεχωρίζει αυτή που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην ύπαρξη πολιτικής κοινότητας και στην απόκτηση φίλων: "η μεγαλύτερη ανθρώπινη ισχύς είναι εκείνη που συγκροτείται από την επιμέρους ισχύ πολλών ανθρώπων, οι οποίοι συναινετικά ενώνονται σ' ένα πρόσωπο φυσικό ή πολιτικό, το οποίο διαθέτει την ισχύ του καθενός κατά τη βούλησή του, όπως συμβαίνει στην περίπτωση μιας πολιτικής κοινότητας, ή τις διαθέτει σύμφωνα με την κάθε ατομική βούληση, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της ισχύος μιας φατρίας ή μιας ένωσης φατριών"(σελ.157).

Η φυσική κατάσταση του ανθρώπου, δίχως την ύπαρξη εξουσίας, είναι ο πόλεμος όλων: "Είναι λοιπόν φανερό ότι όσο οι άνθρωποι ζουν χωρίς μια κοινή εξουσία που θα τους κρατούσε όλους υποταγμένους, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Και μάλιστα αυτός ο πόλεμος είναι πόλεμος των πάντων εναντίον των πάντων. Διότι ο πόλεμος δεν συνίσταται μόνο σε μάχες ή στην έμπρακτη σύγκρουση, αλλά καλύπτει όλο το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η βούληση για ένοπλη αναμέτρηση είναι επαρκώς γνωστή συνεπώς, η έννοια του χρόνου πρέπει να ληφθεί υπόψη στον προσδιορισμό της φύσης του πολέμου, όπως λαμβάνεται υπόψη και στον προσδιορισμό της φύσης μιας κακοκαιρίας"(σελ.195,196).

Πριν την συγκρότηση του Λεβιάθαν, δεν υπάρχει δίκαιο και δικαιοσύνη: "Συνέπεια του πολέμου όλων εναντίον όλων είναι ότι τίποτα δεν μπορεί να είναι άδικο. Οι έννοιες του ορθού και του σφάλματος, της δικαιοσύνης και της αδικίας, δεν έχουν εδώ καμιά θέση. Εκεί όπου δεν υπάρχει κοινή εξουσία, δεν υπάρχει νόμος, και εκεί όπου δεν υπάρχει νόμος, δεν υπάρχει και αδικία. Στον πόλεμο οι δύο ύψιστες αρετές είναι η δύναμη και η απάτη. Η δικαιοσύνη και η αδικία δεν συγκαταλέγονται ούτε στις πνευματικές ούτε στις σωματικές μας ιιδιότητες. Αν ανήκαν σ' αυτές, θα ενυπήρχαν και σ΄έναν άνθρωπο που θα ζούσε μόνος του στον κόσμο, όπως ακριβώς ενυπάρχουν οι αισθήσεις και τα πάθη. Ωστόσο, πρόκειται για χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τους ανθρώπους μέσα σε μια κοινωνία και όχι κατά μόνας. Μια περαιτέρω συνέπεια της κατάσταση πολέμου είναι ότι δεν υπάρχει ιδιοκτησία, ούτε κυριότητα, ούτε σαφής διάκριση ανάμεσα στο δικό μου και στο δικό σου, και στο καθένα ανήκει οτιδήποτε μπορεί να αρπάξει , και μάλιστα για τόσο διάστημα, όσο μπορεί να το διατηρήσει"(σελ.198).

Περισσότερα συγκεκριμένος ο Χόμπς υποστηρίζει: "για όσον καιρό ισχύει αυτό το φυσικό δικαίωμα όλων πάνω σε όλα, κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος, οσοδήποτε δυνατός ή σώφρων κι αν είναι, ότι θα εξαντλήσει την φυσιολογική διάρκεια του βίου του...Όσο κάθε άνθρωπος διατηρεί το φυσικό δικαίωμα του να κάνει ό,τι θέλει, όλοι οι άνθρωποι βρίσκονται σ' εμπόλεμη κατάσταση"(σελ.200).

Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η κατάσταση πολέμου όλων εναντίον όλων; Με την εκχώρηση μέρους της ελευθερίας μας σε έναν τρίτο που θα εξασφαλίζει την ειρήνη και την ελευθερία. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται το κράτος, το Λεβιάθαν: "Υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος συγκρότησης κοινής εξουσίας, ικανής να προστατεύει τους ανθρώπους από τις έξωθεν εισβολές και τις μεταξύ τους αδικοπραγίες, και να τους παρέχει ασφάλεια έτσι ώστε να ζουν ικανοποιημένοι, συντηρούμενοι από την εργασία τους και τους καρπούς της γης. Ο τρόπος είναι ο εξής: όλοι εκχωρούν ολόκληρη την δύναμη και την ισχύ τους σ' έναν άνθρωπο ή σε μια συνέλευση ανθρώπων, στο πλαίσιο της οποίας είναι δυνατή, με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, η αναγωγή όλων των βουλήσεων σε μία. Με άλλα λόγια, αναθέτουν σ' ένα άτομο ή σε μια συνέλευση ατόμων να τους εκπορσωπεί, έτσι ώστε ο καθένας να ορίζει και να αναγνωρίζει τον εαυτό του ως αυτεξούσιο εντολοδότη οποιασδήποτε ενέργειας επιτεί ή προκαλεί ο εκπρόσωπος όλων για θέματα σχετικά με την κοινή ειρήνη και ασφάλεια, υποτάσσοντας ο καθένας τη βούλησή του στη βούληση του τελευταίου και την κριση του στην κρίση του"(σελ.240,241). Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται ενοποίηση όλων ώστε το "πλήθος που ενοποιείται έτσι σε ένα πρόσωπο ονομάζεται Πολιτική Κοινότητα και στα λατινά civitas. Ιδού, λοιπόν, η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητου θεού, στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο Θεό, την ειρήνη και την διαφέντεψή μας"(σελ.241).

Στην συνέχεια ο Χόμπς θα ορίσει τα τρία είδη της πολιτικής κοινότητας: "Όταν ο αντιπρόσωπος είναι ένας άνθρωπος, η πολιτική κοινότητα είναι μοναρχία. Όταν είναι η συνέλευση όλων, όσοι συναθροίζονται, είναι δημοκρατία ή λαϊκή πολιτική κοινότητα, ενώ όταν είναι συνέλευση ενός μόνον μέρους, είναι αριστοκρατία"(σελ.255). Αφού θα εκθέσει τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματα κάθε πολιτεύματος:"ο ισχυρισμός ότι αποτελεί μειονέκτημα η ανάθεση της άσκησης της κυρίαρχης εξουσίας σ' έναν άνθρωπο ή σε μια συνέλευση ανθρώπων, ισοδυναμεί με τον ισχυρισμό ότι όλα τα είδη διακυβέρνησης είναι χειρότερα από τη σύγχυση και τον εμφύλιο πόλεμο"(σελ.259). Βεβαίως θα διατυπώσει και άλλα επιμέρους συμπεράσματα που είναι τουλάχιστον υπό συζήτηση, δηλαδή ότι τα μακροβιότερες πολιτικές κοινότητες είναι αυτές που δεν αμφισβητούνται, ενώ στην Αθήνα και στην Ρώμη διαπιστώνεται πως "δεν είναι η ελευθερία των επιμέρους ατόμων, αλλά η ελευθερία της πολιτικής κοινότητας"(σελ.281). Ορθότατα επισημαίνει πως "Νόμοι υφίστανται πραγματικά μόνο μετά την ίδρυση πολιτικής κοινότητας και είναι οι διαταγές της, άρα το θετικό της δίκαιο: γιατί υπάρχει κυρίαρχη εξουσία, που επιβάλει την υπακοή προς αυτό"(σελ.329). Θεμελιώδης νόμος είναι εκείνος με τον οποίο "οι υπήκοοι δεσμεύονται να επικυρώσουν την οποιαδήποτε εξουσία παραχωρείται στον κυρίαρχο, είτε πρόκειται για μονάρχη είτε για κυρίαρχη συνέλευση (εξουσία αναγκαία, για τη διατήρηση της πολιτικής κοινότητας), όπως η εξουσία για διεξαγωγή πολέμου και σύναψη ειρήνης, για απονομή δικαιοσύνης, για εκλογή αξιωματούχων, καθώς επίσης και για την λήψη οποιουδήποτε μέτρου κρίνει ως αναγκαίο για το δημόσιο όφελος. Μη θεμελιώδης είναι ο νόμος, του οποίου η κατάργηση δεν επιφέρει την κατάλυση της πολιτικής κοινότητας -όπως οι νόμοι που αφορούν τις διαφορές μεταξύ των υπηκόων"(σελ.348).

Από την σκέψη του Χόμπς αλλά και τις εμπειρίες που έχουμε από τους αιώνες που μεσολάβησαν από τότε που έγραψε το Λεβιάθαν νομίζω ότι επαληθεύεται ότι η κατάργηση του κράτους δεν είναι κανένα ιδανικό που θα αξίζει να ασπαστούμε, καθώς η επέλευση ενός τέτοιου γεγονότος σημαίνει την επιστροφή την προπολιτική κατάσταση του πολέμου όλων εναντίον όλων.

Με τον Νικήτα Χιωτίνη: Για τον Παναγιώτη Κονδύλη και την Θεωρία του Πολέμου

 

https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=YdaH1yn_QGk&fbclid=IwAR2Xeeg6iSwWB2Qx85gn7bunPENqfrMqSySsgGd2jqyqeF-rtDEIeTsulOc&cbrd=1

Για τον Δημήτρη Τσάκωνα

 

Υπήρξε υπουργός όλων σχεδόν των κυβερνήσεων της απριλιανής δικτατορίας ακόμη και αυτής του Ιωαννίδη. Επηρέασε την ιδεολογίας της παρότι η αφετηρία του ήταν από το κλίμα του Π.Κανελλόπουλου. Συμμεριζόταν όπως ο Παπαδόπουλος και ο Γεωργαλάς τα περί ελληνοτουρκικής ομοσπονδίας. Στο έργο του "Εισαγωγή εις τον νέον ελληνισμόν" γράφει ότι έκφραση της Μεγάλης Ιδέας είναι και "η δυαδική ελληνοτουρκική αυτοκρατορία, με πρωτεύουσαν την Κωνσταντινούπολιν. Η κατεύθυνση αυτή εμπνέεται από μιαν πολιτικήν συνεννοήσεως με την οθωμανικήν αυτοκρατορίαν (οσονδήποτε και αν πρακτικώς ωδήγει εις ανασύστασιν ενός νεοελληνικού Βυζαντίου)"(σελ.49). Στο τελευταίο δραματικό υπουργικό συμβούλιο όταν η χούντα ήταν παντελώς απροετοίμαστη να αντιμετωπίσει την τουρκική εισβολή κατάλαβε που μας οδήγησε ο Ιωαννίδης. Μετά την δικτατορία ζούσε μεταξύ Ελβετίας και Ελλάδας. Τον συναντούσαμε σε ένα λιτό διαμέρισμα στο Χολαργό. Τον γνώρισα από τον Μελέτη Μελετόπουλο, ο οποίος τον γνώρισε στην Ελβετία όπου σπούδασε. Επεδίωκε τον διάλογο με νέους που δεν συμμερίζονταν απαραίτητα τις απόψεις του ή είχαν διαφορετικές αφετηρίες και για αυτό είχαμε συζητήσει πολλές φορές. Αλλωστε προσπαθούσε να καλλιεργήσει φιλικές σχέσεις και με άλλους ανθρώπους με αντίθετες απόψεις όπως ο Θωμάς Γκόρπας και ο Ρένος Αποστολίδης. Συγκρούστηκε με τον Δ,Βεζάνη. Η σύγκρουση ξεκίνησε ως διάλογος για την θέση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Σε ένα από τα άρθρα του, κατά του Θ.Φαρμακίδη, κατά μαρξιστικό τρόπο γράφει: "το Έθνος υπήρξε προιον της πολιτικής χειραφετήσεως της αστικής τάξεως εν τη Δύσει, στραφέν προς αποκλειστικήν επιδίωξιν συμφερόντων"(Κοινωνία και Ορθοδοξία, Αθήνα 1956, σελ.147). Η σύγκρουση όμως συνεχίστηκε και στο έργο του "Ιδεαλισμός και μαρξισμός στην Ελλάδα"(Κάκτος,1988) όπου αναφέρεται στο "ο φασιστικών τάσεων καθηγητής της πολιτειολογίας και κριτικός ιδεών Δ.Βεζανής(σελ.366) και "είχε ιδεώδες του να γίνει ο Χίτλερ της Ελλάδος"(σελ.374). Ανεξάρτητα από τις λανθασμένες πολιτικές επιλογές, που τον οδήγησαν στην απομόνωση στην μεταπολίτευση, το έργο του είναι και μεγάλο σε έκταση και ενδιαφέρον και ο αναγνώστης θα οφεληθεί από αυτό.

Μίμης Ανδρούλακης: Πριν τα φώτα σβήσουν

 Πρόκειται για ένα βιβλίο που διαβάζεται απνευστί. Περιγράφει την ιστορία της οικογένειας του και με αυτό τον τρόπο περιγράφει την μακρά ιστορία του ελληνισμού στην Κρήτη και τον αντιστασιακό του χαρακτήρα. Η εμπλοκή του στο καταδιωκόμενο κομμουνιστικό κόμμα κατά την διάρκεια της δικτατορίας μας δίνει αυθεντικά ντοκουμέντα της εποχής. Αφετηριακά νομίζω είχε διαμορφώσει μια ιδιοσυγκρασία που επεδίωκε την εθνική συμφιλίωση για αυτό και βρέθηκε δίπλα στον Χ.Φλωράκη. Ενδιαφέροντες είναι οι διάλογοι του με πολιτικούς όπως ο Κ.Μητσοτάκης και ο Μ.Κοθρής. Θεωρεί ότι είχε ευθύνες και ο Γ.Παπανδρέου για την εξελίξεις μετά την αποστασία που κατέληξαν στην δικτατορία. Αναγνωρίζει στην αποστασία ότι απέλυσε τους τελευταίους κομμουνιστές κρατούμενους. Το ελληνικό σχολείο της δεκαετίας του 60 διευκόλυνε την κοινωνική κινητικότητα αφού ο M.Ανδρουλάκης, παιδί ενός τσάγκαρη, κατάφερε να εισαχθεί και να τελειώσει το ΕΜΠ.Οι αριστεροί φοιτητές επιδίωκαν να αριστεύουν στα μαθήματα.Αναγνωρίζει την σημασία της ελεύθερης αγοράς στην ύπαρξη της δημοκρατίας. Σε αυτό το σημείο ίσως να έχει επηρεαστεί από τον φιλόσοφο Κώστα Παπαϊωάννου. Γράφει ότι η βίαιη εξάλειψή της αγοράς "προκαλεί μεγάλες παραμορφώσεις και οδηγεί σ' έναν υπερσυγκεντρωτισμό και στη γραφειοκρατική στρέβλωση της κεντρικής εξουσίας. Ακόμα κι αν επικρατούσε η υποτιθέμενη αντιγραφειοκρατική σκέψη του Τρότσκι ή ο ακραίος δημοκρατισμός της Ρόζας Λούξεμπουργκ ή ακόμα και η ηθικοπολιτική έννοια της ηγεμονίας του Αντόνιο Γκράμσι, το αποτέλεσμα θα ήταν εντέλει περίπου το ίδιο -κάποιος "σταλινισμός"- εφόσον εμπεριείχε την κατάργηση της Αγοράς. Μην ξεχνάμε, λόγου χάρη, ότι η Ρόζα πίστευε στη φενάκη της αυτόματης κατάρρευσης του καπιταλισμού, ενώ ο Τρότσκι εισηγήθηκε την κρατικοποίηση των πάντων -την κρατικοποίηση ακόμη και των συνδικάτων-, τη"βίαιη εκβιομηχάνιση" και την εξάλειψη των εμπορευματο-χρηματικών σχέσεων, άρα έναν "σταλινισμό" δίχως τον Στάλιν"(σελ.423,424). Τέλος το περίφημο φύλλο της "Πανσπουδαστικής", Νο8, που κυκλοφόρησε μετά το Πολυτεχνείο και το οποίο το απέδιδε σε έργο 350 προβοκατόρων(αναφέρονταν σε μαοικούς όπως ο Δ.Μαυρογένης) θεωρεί ότι ήταν ασυγχώρητο λάθος της καθοδήγησης της σπουδάζουσας της ΚΝΕ(πρόκειται για στελέχη με αστική καταγωγή, που στην συνέχεια στελέχωσαν το ΝΑΡ και απεβίωσαν πριν αρκετά χρόνια).Όλα αυτά τα έγραφε, το φύλλο της "Πανσπουδαστικής", παρότι μέσα στο Πολυτεχνείο ήταν πολλά μέλη της Αντι ΕΦΕΕ(δηλαδή φοιτητές της ΚΝΕ).

Όλες οι αντι