Ινστιτούτο Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης: "Ο Κοινοτισμός στην Ελλάδα" την Κυριακή 31 Μαρτίου στις 9μ.μ.

 Εκδήλωση από το χρήστη Ινστιτούτο Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης

Το Ινστιτούτο Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης διοργανώνει διαδικτυακή διάλεξη με θέμα "Ο Κοινοτισμός στην Ελλάδα" την Κυριακή 31 Μαρτίου στις 9μ.μ.

Εισηγητής :
κ. Σπύρος Κουτρούλης
Οικονομολόγος Συγγραφέας

Την διάλεξη μπορείτε να την παρακολουθήσετε ελεύθερα από την διαδικτυακή μας πύλη στο Youtube : IRS Thoukydides

To video  της ομιλίας συζήτησης είναι στην διεύθυνση:

https://www.youtube.com/watch?v=wIC9Kp-UeN0

1974-2024: Να μην αποσιωπούμε τα επιτεύγματα της μεταπολίτευσης

 Ελληνική προεδρευομένη δημοκρατία: από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου στον Κωνσταντίνο Τσάτσο

Η δημοκρατία: από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου στον Κωνσταντίνο Τσατσο

Το 1974 με την καταστροφή του κυπριακού ελληνισμού δεν κατέρευσε μόνο η χούντα αλλά και όλο το οικοδόμημα που προέκυψε μετά το τέλος του εμφυλίου.

Κατά τον ευφυή τίτλο του βιβλίου του Σεραφείμ Μάξιμου η χώρα τον 20ο αιώνα κινείτο μεταξύ " κοινοβουλίου και δικτατορίας". Οι πυλώνες όμως του καθεστώτος είχαν αποτύχει :

α. Η μοναρχία ήταν υπεύθυνη για τον εθνικό διχασμό, για την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Ποτέ δεν περιορίστηκε στο συνταγματικό της ρόλο, απέτυχε να αναδειχθεί σε έκφραση της εθνικής ενότητας και κυριαρχίας. Συνήθως έδινε την εικόνα του ηγέτη μιας και μόνο παράταξης. Σε αντίθεση με τις βασιλείες της Αγγλίας ή της Σουηδίας για παράδειγμα, η ελληνική βασιλεία επέβαλε την ηγεσία της συντηρητικής παράταξης, ενώ με την συμπεριφορά της προκάλεσε την αντίθεση με την σειρά όλων των πολιτικών ηγεσιών(και της δεξιάς!). Δημιούργησε την θεσμική εκτροπή και την πολιτική αναστάτωση που ακολούθησε με τον εξαναγκασμό σε παραίτηση του εκλεγμένου πρωθυπουργού Γ.Παπανδρέου. Αξέχαστες έχουν μείνει οι παρεμβάσεις της Φρειδερίκης. Η μοναρχία προετοίμαζε την δικτατορία των στρατηγών αλλά την πρόλαβαν οι πιο αδίστακτοι συνταγματάρχες. Τα βαρύτατα λάθη της συμπληρώθηκαν με την ορκωμοσία της κυβέρνησης των πραξικοπηματιών, που της έδωσαν την αναγκαία επίφαση νομιμότητας το πρώτο κρίσιμο διάστημα και την ενίσχυσαν με παραδοσιακούς μοναρχικούς πολιτικούς όπως ο Π.Πιπινέλης. Τέλος ένα κακοφτιαγμένο αντικίνημα που χωρίς δυσκολία κατέστειλαν οι συνταγματάρχες επέκτεινε την πολιτική κυριαρχία των τελευταίων.

β. Μέχρι το 1974 δίπλα στο σύνταγμα υπήρχε το παρασύνταγμα, δίπλα στο κράτος το παρακράτος, αντί της αξιοκρατίας τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, οι τόποι βασανισμού και εξορίας, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

γ. Μετά το 1974 νομιμοποιούνται όλα τα πολιτικά κόμματα, κανείς δεν διώκεται για τις ιδέες του, γίνονται σεβαστοί οι κανόνες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, η εναλλαγή στην εξουσία, η ισονομία, το κράτος δικαίου. Ο στρατός περιορίζεται αυστηρά στα στρατιωτικά του καθήκοντα. Η κοινοβουλευτική διαδικασία εξομαλύνει σταδιακά τις πολιτικές διαφορές. Καταργείται το παρασύνταγμα και το παρακράτος. Η χούντα τιμωρείται αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να μην ανοίξουν νέες πληγές, νέοι διχασμοί. Με το δημοψήφισμα ο ελληνικός λαός αποφάσισε και έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο της ελληνικής βασιλείας. Ουσιαστικά η Νέα Δημοκρατία το 1974 εφαρμόζει το πρόγραμμα του 1963 της Ένωσης Κέντρου. Η αναγνώριση της δημοτικής ήταν απάντηση σε ένα ώριμο αίτημα του συνόλου του ελληνικού στοχασμού. Θετικές υπήρξαν οι μεταρρυθμίσεις στο οικογενειακό δίκαιο, τα μέτρα συμφιλίωσης, η αναγνώριση της εθνικής αντίστασης.

δ.Η ένταξη της χώρας μας στην Ευρώπη,ενίσχυσε περαιτέρω την κοινοβουλευτική δημοκρατία ώστε το μεσοπολεμικό δίλημμα "κοινοβούλιο ή δικτατορία" ήταν ξεπερασμένο και ανεπίκαιρο.

ε. Πλέον είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας, για τις επιτυχίες μας και τα λάθη μας. Τα αρνητικά της μεταπολίτευσης:Το πελατειακό κράτος διόλου δεν περιορίστηκε, η οικογενειοκρατία όμως περιόρισε τις δυνατότητες πολιτικής ανανέωσης αφού η επιλογή εξακολουθούσε να γίνεται σε ένα συγκεκριμένο εύρος. Ο λαϊκισμός και η δημαγωγία κυρίαρχησε, και αντί της εργασίας ευνοήθηκε ο παρασιτικός καταναλωτισμός. Αναμένουμε ακόμη τον εκσυγχρονισμό του κράτους και των θεσμών.

Ι.Δασκαρόλης: Μεταξάς εναντίον Τσαλδάρη-η άγνωστη αντιβενιζελική σύγκρουση(1924-1928), Εκδόσεις Επίκεντρο,2023

 Ι.Δασκαρόλης: Μεταξάς εναντίον Τσαλδάρη-η άγνωστη αντιβενιζελική σύγκρουση(1924-1928), Εκδόσεις Επίκεντρο,2023

Ι.Δασκαρόλης: Μεταξάς εναντίον Τσαλδάρη-η άγνωστη αντιβενιζελική σύγκρουση(1924-1928), Εκδόσεις Επίκεντρο,2023

Ο Ιωάννης Δασκαρόλης με το νέο έργο του , που αποτελεί το διδακτορικό του, αναδεικνύεται σε ένα σημαντικό ιστορικό, με ενδιαφέρουσα σκέψη και γραφή. Τα συμπεράσματα του θεμελιώνονται γερά σε ένα πλήθος πηγών που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τα αρχεία των πρωταγωνιστών της εποχής και πλήθος δημοσιευμάτων.

Οι φίλοι και αντίπαλοι του Ι.Μεταξά δεν γνωρίζουν ίσως ότι με το κόμμα του υπήρξε μέλος βενιζελικής κυβέρνησης του μεσοπολέμου και ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισε την αβασίλευτη δημοκρατία. Σε αντίθεση με μεταγενέστερα κείμενά του που αποδοκιμάζουν τον κοινοβουλευτισμό στην συνεδρίαση της Βουλής της 18ου Μαϊου 1927 είπε: "Υπήρξα πάντοτε υπέρμαχος του κοινοβουλευτισμού, δεν δύναται δε η μειονοψηφία να επιβάλει την θέλησιν της στην πλειονοψηφίαν"(σελ.287).

Ο συγγραφέας συμπεραίνει: "προφανώς ένα από τα πλέον εντυπωσιακά ευρήματα της έρευνας μας, το οποίο και ερευνήθηκε διεξοδικά, είναι η απρόσμενη συμπόρευση του Μεταξά με τον κοινοβουλευτισμό και την Αβασίλευτη Δημοκρατία, της οποίας, όπως είδαμε, υπήρξε ο βασικότερος στυλοβάτης εντός του αντιβενιζελισμού στην πρώτη τετραετία εφαρμογής της. Ο Μεταξάς σε όλη την περίοδο 1924-1928 εργάστηκε για έναν γενικό συμβιβασμό με τους βενιζελικούς, κινούμενος από την ιδέα να απενεργοποιήσει τον στρατό που ελεγχόταν από τους βενιζελικούς και να εξασφαλίσει όσο το δυνατόν περισσότερα ανταλλάγματα για τους αντιβενιζελικούς στον στρατό και τη δημόσια διοίκηση"(σελ.287).

Επίσης οι Ελευθερόφρονες - το κόμμα του Μεταξά- "έδειχναν ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στα δικαιώματα των μειονοτήτων και πιο συγκεκριμένα της εβραϊκής μειονότητας στη Θεσσαλονίκη και της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη"(σελ.272).

Ενδεικτικό των παθών της εποχής είναι το απίστευτο υβρεολόγιο που διατύπωσε ο Γ.Βλάχος από τις στήλες της "Καθημερινής" κατά του Ε.Βενιζέλου όπως"καρκίνο" "άνθρωπο αίσχος της χώρας" "επίσημο παράφρονα" κλπ(σελ.213) και "αρχομανής", "κρονόληρος","προικοθήρας", "έχθιστος άνθρωπος"(σελ.236). Ο Γ.Βλάχος είχε αντιδράσει με εξαιρετική σφοδρότητα στην επιθυμία του Λαϊκού Κόμματος να περιλάβει πρόσφυγες στους υποψήφιους βουλευτές του .

Ενδιαφέρον είναι ότι η κυβερνητική πορεία δεν ήταν ανέφελη αφού κατηγορήθηκε επειδή ήθελε να δώσει έργα οδοποϊας στην εταιρεία Μακρή(από τις κατηγορίες τον απάλλαξε και ο Ε.Βενιζέλος). Παρά τον μεταγενέστερο λαϊκισμό του, την αντικεφαλαιοκρατική ρητορική του από τους βασικούς υποστηρικτές του υπήρξαν οι εξέχοντες βιομήχανοι Άγγελος και Νικ.Κανελλόπουλος (ο υιός του Αλέξανδρος Κανελλόπουλος υπήρξε μάλιστα ηγετικό στέλεχος της ΕΟΝ).

Ιωάννης Β.Δασκαρόλης, Γενναίος Κολοκοτρώνης-ο έφηβος οπλαρχηγός του 1821,

 

Ιωάννης Β.Δασκαρόλης, Γενναίος Κολοκοτρώνης-ο έφηβος οπλαρχηγός του 1821,

εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2021. Σελ. 290

Ανάμεσα στα έργα που κυκλοφόρησαν με την ευκαιρία των 200 ετών από την επανάσταση του 1821, το ανα χείρας βιβλίο, διακρίνεται για την επιστημονική εγκυρότητα και την γλαφυρότητα της γλώσσας. Το πρώτο στοιχείο εξασφαλίζει την γερή θεμελίωση όσων υποστηρίζονται, ενώ το δεύτερο μας παρασύρει σε ένα γοητευτικό αναγνωστικό ταξίδι που μας οδηγεί να το διαβάσουμε απνευστί.

Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται στην διήγηση των γεγονότων και του βίου του ήρωα αλλά αναπλάθει όλο το ιστορικό περιβάλλον και τις εξελίξεις που σημειώθηκαν, ώστε τελικά να εναρμονίσουμε το ατομικό με το γενικό.

Ο Π.Κανελλόπουλος πίστευε ότι οι δύο πιο σημαντικές προσωπικότητες του αγώνα υπήρξαν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι δίχως την στρατιωτική ευφυία του Θ.Κολοκοτρώνη δεν θα είχε σχηματισθεί ο επαναστατικός στράτος, ούτε θα είχε δώσει καίριες νικηφόρες μάχες όπως αυτή στα Δερβενάκια αλλά ούτε θα είχε θα προκαλέσει τον μακρύ πόλεμο φθοράς κατά των στρατευμάτων του Ιμπραήμ. Δυστυχώς η επανάσταση είχε την θλιβερή της πλευρά, δηλαδή τους δύο εμφυλίους, από τους οποίους κινδύνευσε με την πλήρη καταστροφή της. Σε αυτούς χάθηκε ο ένας υιός του Θ.Κολοκοτρώνη, ο Πάνος. Ο μικρότερος υιός του ο Ιωάννης-Γενναίος όμως δεν έπαψε να αγωνίζεται με αυταπάρνηση όπου η πατρίδα τον χρειαζόταν. Ο συγγραφέας αναφέρεται οτι μετά από ορισμένες νίκες του Ιμπραήμ πολλοί Έλληνες προσκύνησαν με πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον Νενέκο ο οποίος πολεμούσε μαζί με τον Ιμπραήμ επικεφαλής 2500 ανδρών. Όμως με εντολή του Θ.Κολοκοτρώνη εκτελέστηκε ως προδότης της πατρίδας.

Ανάμεσα στις ωραίες σελίδες είναι αυτές που περιγράφεται η ήττα του Ιμπραήμ από τους Μανιάτες. Γράφει: “επιπροσθέτως και κατ’ εξοχήν, στην επίθεση της 24ης Ιουνίου, όταν ένα τμήμα των Αιγυπτίων που αποβιβάστηκε αιφνιδιαστικά στα νώτα των αμυνομένων στο Δηρό, αντιμετώπισε τον όλεθρο ακόμα και από αμάχους, γυναίκες, ηλικιωμένους και παιδιά, που τους επιτέθηκαν ένοπλοι. Σε δεύτερη εκστρατεία τον τον Ιούλιο στη Μάνη, ο Ιμπραήμ γνώρισε μια σειρά από ταπεινωτικές ήττες σε όλα τα σημεία της χερσονήσου από τους Μανιάτες που τον έπεισαν να μην επαναλάβει το εγχείρημα”(σελ.152).

Βεβαίως διακρίνουμε και την δυσκολία να σχηματιστεί μια επαναστατική εξουσία, την οποία όλοι να αναγνωρίζουν και όλοι να υπακούν. Πολύ γρήγορα φάνηκαν τα ελαττώματα που σε μεγάλο βαθμό εξακολούθησαν να μας συνοδεύουν. Αφειδώς μοιράστηκαν βαθμοί, δεκάδες απλοί καπετάνιοι ονομάστηκαν στρατηγοί, ενώ τα χρήματα των δανείων έγιναν αφορμή μιας τεράστιας διαφθοράς. Ενώ έγινε προσπάθεια να υπάρξουν συνταγματικοί θεσμοί, μάλιστα πρωτοποριακοί, αυτοί τελικά ελέχθηκαν από τους πρόκριτους με τρόπους ελάχιστα δημοκρατικούς.

Ο Γενναίος Κολοκοτρώνης όταν ξέσπασε η επανάσταση ήταν 16 ετών. Η μικρή του ηλικία δεν υπήρξε εμπόδιο να λάβει μέρος στα πιο παράτολμα εγχειρήματα. Εξέφρασε και αυτός, με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο, τον πανελλήνιο πόθο, να αποτιναχθεί ο τουρκικός ζυγός, ώστε να υπάρξει ένα ελεύθερο ελληνικό κράτος εκεί όπου ζούσαν ελληνικοί πληθυσμοί.

Φ.Ένγκελς: Ο ανατρεπτικός χαρακτήρας του πρώιμου χριστιανισμού

 

Ενώ οι απόψεις των κλασσικών του μαρξισμού ταυτίζονται με την επιγραμματική φράση "θρησκεία το όπιο του λαού", που βεβαίως χρήζει πολλών ερμηνειών, ο Ένγκελς στην εισαγωγή στο έργο του Μάρξ "Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850" θεωρεί τον πρώιμο χριστιανισμό ως επαναστατικό κίνημα:

"Έχουν περάσει τώρα σχεδόν ακριβώς 1600 χρόνια από τότε που στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία δρούσε επίσης ένα επικίνδυνο ανατρεπτικό κόμμα. Το κόμμα αυτό υπόσκαφτε τη θρησκεία και όλα τα θεμέλια του κράτους. Αρνιόταν ορθά-κοφτά ότι η θέληση του αυτοκράτορα ήταν ο υπέρτατος νόμος, ήταν χωρίς πατρίδα, διεθνές απλωνόταν πάνω σ' όλες τις χώρες της αυτοκρατορίας, από τη Γαλατία ως την Ασία, και πέρα από τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δρούσε μυστικά, υπόγεια. Από καιρό όμως κιόλας ένιωθε τον εαυτό του αρκετά γερό για να κάνει ανοιχτά την εμφάνισή του. Το ανατρεπτικό αυτό κόμμα που ήταν γνωστό με το όνομα των χριστιανών είχε πολλούς οπαδούς και στο στρατό. Λεγεώνες ολόκληρες ήταν χριστιανικές. Όταν διατάζονταν να παραβρίσκονται στις τελεές των θυσιών της κυρίαρχης ειδωλολατρικής εκκλησίας για να αποδώσουν εκεί τις τιμές, οι ανατροπείς στρατιώτες αποθρασύνονταν ως το σημείο να καρφιτσώνουν στο κράνος τους, σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ιδιαίτερα σύμβολα-σταυρούς. Έμεναν άκαρπες ακόμα και οι συνηθισμένες πιέσεις των ανωτέρων στους στρατιώτες. Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός δε μπορούσε πια άλλο να μένει απαθής όταν έβλεπε πως υποσκαφτόταν η τάξη, η υπακοή και η πειθαρχία μες στο στρατό του. Εξέδοσε ένα αντισοσιαλιστικό, ήθελα να πω αντιχριστιανικό νόμο. Οι συγκεντρώσεις των ανατρεπτικών στοιχείων απαγορεύτηκαν, οι χώροι των συγκεντρώσεων τους κλείστηκαν ή και γκρεμίστηκαν ακόμα, τα χριστιανικά σύμβολα, σταυροί κλπ, απαγορεύτηκαν, όπως απαγορεύτηκαν στη Σαξωνία τα κόκκινα μαντήλια. Οι χριστιανοί στερήθηκαν το δικαίωμα να κατέχουν δημόσιες θέσεις, δεν τους επιτρέπανα ούτε και δεκανείς να γίνουν...Τότε ο αυτοκράτορας εκδικήθηκε με το μεγάλο διωγμό των χριστιανών στο 303 μ.Χ. Ο διωγμός αυτός ήταν ο τελευταίος στο είδος του. Και ήταν τόσο αποτελεσματικός, που δεκαεφτά χρόνια αργότερα το στρατό αποτελούσαν στην πλειοψηφία χριστιανοί και ο αμέσως επόμενος μονάρχης ολόκληρης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο Κωνσταντίνος, που οι παπάδες τον ονόμασαν Μεγάλο, ανακήρυξε τον χριστιανισμό θρησκεία του κράτους".

Κ.Μάρξ-Φ.Ένγκελς, Διαλεχτά έργα, α' τόμος, έκδοση ΚΚΕ 1951, σελ. 147,148.

Κ.Μάρξ: Η αγγλική αποικιοκρατία στην Ινδία "ασυνείδητο όργανο της ιστορίας"

 

Ο Μάρξ στο "Κομμουνιστικό Μανιφέστο" είναι δύσκολο να αποκρύψει τον θαυμασμό που έχει προς την αστική τάξη. "Επαναστατικό ρόλο στην ιστορία" γράφει ότι έπαιξε ενώ συμπληρώνει ότι η "αστική τάξη δε μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατεί αδιάκοπά τα εργαλεία παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή όλες τις κοινωνικές σχέσεις". Η εξύμνηση της συμπληρώνεται στον ρόλο της στην δημιουργία της παγκόσμιας αγοράς, και στην καταστροφή των παμπάλαιων εθνικών βιομηχανιών ενώ συμπληρώνει ότι "η εθνική μονομέρεια και ο εθνικός περιορισμός γίνονται όλο και πιο αδύνατα και από τις πολλές εθνικές και τοπικές φιλολογίες διαμορφώνεται μια παγκόσμια φιλολογία". Ουσιαστικά διαπνέεται με το ίδιο ιδανικό με την αστική τάξη, το ιδανικό του εργαλειακού ορθολογισμού, για την πλήρη κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στην φύση. Το αποτέλεσμα είναι ότι η ανάλυση του είναι αποκλειστικά ευρωκεντρική και θεωρεί ότι όλες οι κοινωνίες θα πρέπει να ακολουθήσουν παρόμοια κοινωνική-οικονομική εξέλιξη.

Έτσι εξηγείται γιατί θεωρεί θετικό γεγονός την αγγλική αποικιοκρατία στην Ινδία καθώς ενσωματώνει την χώρα αυτή στην βιομηχανική εξέλιξη. Σε αντίθεση με τον με τον σύγχρονο μας Πολανυί ,που θεωρεί θετικό τον ρόλο των κοινοτήτων σε αυτές τις κοινωνίες, ο Μάρξ τις ζωγραφίζει με μελανά χρώματα. Εδώ βλέπουμε να ξαναγεννάται το παγκόσμιο πνεύμα του Χέγκελ όπου η ιστορία προχωρεί με την ετερογονία των σκοπών , Γράφει: "Βέβαια, όταν η Αγγλία προκαλούσε μια κοινωνική επανάσταση στο Ινδοστάν, κινιόταν μονάχα απο τα πιο χυδαία συμφέροντά της και ο τρόπος που χρησιμοποίησε για να επιβάλει ήταν ηλίθιος. Μα το ζήτημα δεν είναι αυτό. Το ζήτημα είναι αν η ανθρωπότητα μπορεί να εκπληρώσει τον προορισμό της χωρίς μια μια θεμελιακή επανάσταση στις κοινωνικές σχέσεις της Ασίας. Αν όχι τότε η Αγγλία οποιαδήποτε εγκλήματα κι αν διέπραξε, ήταν το ασυνείδητο όργανο της ιστορίας, βάζοντας μπρος την επανάσταση αυτή...Η Αγγλία έχει να εκπληρώσει μια διπλή αποστολή στις Ινδίες, μια καταστρεπτική και μια δημιουργική -την καταστροφή της παλιάς ασιατικής κοινωνίας, και τη δημιουργία της υλικής βάσης ενός δυτικού κοινωνικού καθεστώτος στην Ασία...Οι βρετανοί καταχτητές ήταν οι πρώτοι που ο πολιτισμός τους βρισκόταν σε ανώτερη βαθμίδα και που επομένως ήταν απρόσιτοι για τον ινδικό πολιτισμό. Τον κατάστρεψαν διαλύοντας τις ντόπιες κοινότητες, ξεριζώνοντας τη ντόπια βιοτεχνία και ισοπεδώνοντας καθετί που ήταν μεγάλο και υπερείχε στο ντόπιο κοινωνικό καθεστώς. Οι ιστορικές σελίδες της κυριαρχίας τους στις Ινδίες είναι ζήτημα αν μιλούν για τίποτε άλλο εκτός απ' αυτο το έργο της καταστροφής. Το έργο της αναγέννησης μόλις διαφαίνεται μες από το σωρό των ερειπίων. Ωστόσο έχει αρχίσει πια".

Κ.Μάρξ, Η βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες, τα μελλοντικά αποτελέσματα της βρετανικής κυριαρχίας στις Ινδίες, Εκλεκτά έργα, α΄τόμος, εκδόσεις ΚΚΕ, 1951, Σελ. 409,411.

"Για το γεγονός ότι η νεολαία κάποτε δίνει στην οικονομική πλευρά μεγαλύτερη βαρύτητα απ' ό,τι της αναλογεί, φταίμε εν μέρει εμείς οι ίδιοι, ο Μαρξ κι εγώ"F.Engels- Κριτική στον οικονομισμό":

 

Σε επιστολή προς τον Μπλόχ, ο Φ.Ένγκελς, επικρίνει τον μονοδιάστατο οικονομισμό. Βεβαίως όταν έχουν προηγηθεί διάφορα κείμενα των Μάρξ και Ενγκελς όπου η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η εξέλιξη της τεχνικής, καθορίζουν δεσμευτικά όχι μόνο ότι ονομάζουν "υπερδομή", αλλά τελικά την εξέλιξη του πολιτισμού συνολικά είναι εύλογο να έχουν μείνει στους αναγνώστες τους οι εντυπώσεις αυτές.

Παρόλα αυτά οι σκέψεις αυτές, υπό προϋποθέσεις, μπορούν να οδηγήσουν σε μια ανοιχτή ερμηνεία του μαρξισμού, όπου ότι έχει ονομαστεί ως "υπερδομή" ακολουθεί μια αμφίδρομη σχέση και καθορίζει με την σειρά της την "υποδομή".

Ο Φ.Ενγκελς στην επιστολή του Μπλόχ (Λονδίνο 21,22 Σεπτέμβρη 1890) γράφει μεταξύ άλλων:

" Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, ο καθοριστικός παράγοντας στην ιστορία είναι σε τελευταία ανάλυση η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής. Ούτε ο Μαρξ, ούτε εγώ ισχυριστήκαμε ποτέ τίποτα παραπάνω. Αν κάποιος διαστρεβλώνει αυτό έτσι που να βγαίνει πως ο οικονομικός παράγοντας είναι ο μοναδικά καθοριστικός, τότε μετατρέπει εκείνη τη θέση σε αφηρημένη, παράλογη φράση, που δε λέει τίποτα. Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα διάφορα στοιχεία του εποικοδομήματος: οι πολιτικές μορφές της ταξικής πάλης και τ΄αποτελέσματα της - τα Συντάγματα, που τα καθορίζει η νικήτρια τάξη ύστερα από τη μάχη που κέρδισε, κτλ -οι νομικές μορφές, κι ακόμα περισσότερο οι αντανακλάσεις όλων αυτών των πραγματικών αγώνων στον εγκέφαλο αυτών που συμμετέχουν στην πάλη, οι πολιτικές, νομικές, φιλοσοφικές θεωρίες, οι θρσκευτικές αντιλήψεις και η παραπέρα ανάπτυξη τους σε συστήματα δογμάτων, ασκούν αυτά την επίδρασή τους πάνω στην πορεία των ιστορικών αγώνων και σε πολλές περιπτώσεις αυτά κυρίως καθορίζουν τη μορφή τους. Είναι μια αλληλεπίδραση όλων αυτών των στοιχείων, μέσα στην οποία επιβάλλεται σε τελευταία ανάλυση, σαν αναγκαιότητα, η οικονομική κίνηση μέσα από το ατέλειωτο πλήθος των συμπτώσεων (δηλ. των πραγμάτων και γεγονότων που η μεταξύ εσωτερική συνάφεια είναι τόσο μακρυνή ή τόσο αναπόδειχτη, που μπορούμε να τη θεωρήσουμε σαν ανύπαρχτη και να μην τη λογαριάζουμε). Διαφορετικά, η εφαρμογή της θεωρίας σε μιαν οποιαδήποτε περίοδο της ιστορίας θα ήταν , μα την αλήθεια, ευκολότερη από τη λύση μιας απλής πρωτοβάθμιας εξίσωσης...Για το γεγονός ότι η νεολαία κάποτε δίνει στην οικονομική πλευρά μεγαλύτερη βαρύτητα απ' ό,τι της αναλογεί, φταίμε εν μέρει εμείς οι ίδιοι, ο Μαρξ κι εγώ"

Κ.Μάρξ-Φ.Ένγκελς, έκδοση ΚΚΕ, 1951, β' τόμος σελ. 572,573,574.