Νέος Ερμής ο Λόγιος (τ. 25) με αφιέρωμα ο Εθνικός Διχασμός και η Μικρασιατική Εκστρατεία

 

Κυκλοφορεί σήμερα στα βιβλιοπωλεία και αύριο σε Κέντρα Τύπου και περίπτερα το νέο τεύχος του νέου Ερμή του Λόγιου (τ. 25). Μπορείτε να το παραγγείλετε και από το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο των Εναλλακτικών Εκδόσεων.

Αφιέρωμα: Ο Εθνικός Διχασμός και η Μικρασιατική Εκστρατεία

Γράφουν στο αφιέρωμα οι: Γεώργιος Μικρούδης, Στράτος Ν. Δορδανάς, Γιώργος Καραμπελιάς, ​Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, Σπύρος Α. Γεωργίου, Χρήστος Μπαλόγλου​ και ​Mαρία Βεϊνόγλου.

Διαβάστε επίσης:

Ευγενία Μπαστιέ: Να διασώσουμε τη διαφορά μεταξύ των φύλων

Β. Γιερμολένκο: Παράδοση & Εκσυγχρονισμός στην Ουκρανία

Λ. Μπορουμάντ: Οι Ιρανοί ενάντια στην Ισλαμική Θεοκρατία

Περιεχόμενα τεύχους 25

Βολοντιμίρ Γιερμολένκο, Ιδιότυπη μετα-αποικιοκρατία: Η Ουκρανία στην παγκόσμια πολιτική σκέψη
Δημήτρης Τζήκας, Το σχέδιο της Ρωσίας για την Ελλάδα
Λαντάν Μπορουμάντ, Οι Ιρανοί γυρνούν την πλάτη στην Ισλαμική Δημοκρατία
​Ευγενία Μπαστιέ, ​Να διασώσουμε τη διαφορά μεταξύ των φύλων

---

Αφιέρωμα: 1922 – Μέρος Β΄
Ο Διχασμός και η Μικρασιατική Εκστρατεία

Γεώργιος Μικρούδης, Η Μικρασιατική Εκστρατεία: Χίμαιρα ή Νομοτέλεια;
Στράτος Ν. Δορδανάς, Μία καταστροφή χωρίς τέλος: Η δημόσια αντιπαράθεση Βενιζέλου-Μεταξά για το ’22
Γιώργος Καραμπελιάς, ​Οι μοιραίες εκλογές του 1920
​Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, Η μυθολογία των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου 1920​
​Σπύρος Α. Γεωργίου, Γιατί στη Σμύρνη; Ένα δοκίμιο στοχασμού για τον Μάιο του 1919
​Χρήστος Μπαλόγλου​, H γεωπολιτική σημασία της Μικράς Ασίας κατά την Αρχαιότητα και η Μικρασιατική Καταστροφή​
​Mαρία Βεϊνόγλου, Κοινοτισμός, Κοινότητες και Δημογεροντίες στην Τουρκοκρατούμενη Μικρά Ασία – Σκιαγράφηση

---

Άγγελος Γουνόπουλος, Αναστοχασμός στον ορίζοντα των «θεωριών κέντρου-περιφέρειας» (μέρος β΄)
Σπύρος Κουτρούλης, Στοιχεία για την πολιτική και φιλοσοφική σκέψη του Αδαμάντιου Κοραή
Βασίλης Στοϊλόπουλος, Ο γερμανικός αντιφασισμός του Μεσοπολέμου

Βιβλιοκριτικές

Κώστας Χατζηαντωνίου: Γιώργος Καραμπελιάς, 1909-1922, Επανάσταση και αντεπανάσταση στην Ελλάδα
Γιώργος Ρακκάς: Ματιέ Μποκ Κοτέ, Η Φυλετιστική Επανάσταση
Χρήστος Μούλιας: Αγγελική Ν. Γιαννάτου: Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός

Για έντυπες συνδρομές (35 ευρώ για συνδρομή 3 τευχών) ή ηλεκτρονικές (20 ευρώ για συνδρομή 3 τευχών) στείλτε μας ηλεκτρονικό μήνυμα στο perardin@gmail.com ή καλέστε μας στο 210-3826319.

Ι.Δραγούμης: Στην Πολη δεν θα πάμε από την Θράκη αλλά από την Μικρασία.

 

Ο Ι.Δραγούμης στη δεύτερη  επιστολή του, στις 26 Απριλίου 1915, προς τον αδερφό του Φ. Δραγούμη από την Πετρούπολη αποκαλύπτει ότι αυτός ενέπνευσε την πολιτική του Βενιζέλου για την Μικρά Ασία.

«Το ζήτημα της Μικρασίας, ούτε το πρωτοσυλλογίστηκε ούτε το πρωτοδούλεψε κανείς άλλος παρά ο ταπεινός σας δούλος, και αυτός έδωσε και στο Βενιζέλο την ιδέα αυτή, ξέρεις πότε; Λίγες μέρες πριν αρχίση στα 1912 ο πόλεμος, ο Βενιζέλος με κάλεσε με τον Κορομηλά ήταν εκεί και ο Εξαδάκτυλος και ο Νίδερ και νομίζω και ο Δαγκλής –η συνεδρίαση στο Υπουργείο των Στρατιωτικών- και εκεί είπα, και το παραδέχτηκε και ο Βενιζέλος, πως αν δεν μπορέσουμε να πάρουμε όλη την ευρωπαϊκή συνέχεια ως την Πόλη πρέπει η πολιτική μας να τείνη να πάρουμε όσο μπορούμε περισσότερο από τη Μακεδονία, την Ήπειρο και μέρος της Θράκης και να πάρουμε και από τη Μικρασία όσο μπορούμε περισσότερο μέρος. Ολόκληρο το σχέδιο μου το βρίσκεις σε ένα- δυό φύλλα της «Νέας Ημέρας» όταν έβγαινε στο Τριέστι. Στα 1905-1906. Το έγραψα από το Δεδεαγάτς τότε. Θα σου το πω άλλοτε. Αλλά και πριν το 1912, από τα 1910, όταν μπήκα στο ανατολικό τμήμα (το Β’ του Υπουργείου των Εξωτερικών) άρχισα την εθνολογική μελέτη της Μικρασίας με χίλια εμπόδια. Στα αρχεία του τμήματος μου θα βρήτε όσα στοιχεία μπόρεσα να μαζέψω και ολοένα μάζευα. Για το εκπαιδευτικό ζήτημα της Μικρασίας είχα αρχίσει και εφάρμοζα ένα σχέδιο με την βοήθεια του Μπουντώνα. Ρωτήστε τον. Δεν τα λέω αυτά για να σου δείξω πως εγώ έχω τη δόξα της προτεραιότητας, μα για να καταλάβης πως ίσια ίσια για να πάρουμε την Πόλη έκαμα και δούλεψα το σχέδιο εκείνο της Μικρασίας, για να περισφίξουμε την Πόλη με ελληνικά κράτη γύρω γύρω και με ελεύθερο κράτος στην Πόλη την ίδια και μια μέρα να πήξουν αυτά τα ελληνικά κράτη το μεγάλο ελληνικό κράτος με την Πόλη, πνίγοντας τη βουλγαρική σφήνα, που μοιραία θα γίνονταν, το έβλεπα από το 1905 και σαν προφητικά το είπα στη «Νέα Ημέρα» τότε, και μάλιστα ώρισα ακριβώς όπως έγιναν τα σύνορα μεταξύ Αίνου, δηλαδή του Έβρου, και Νέστου για τα παράλια αυτά προσωρινά πάντα της Βουλγαρίας.  Δε θα πάμε από τη Θράκη στην Πόλη, θα πάμε από τη Μικρασία»[1].

---

[1] Σ.Κουτρούλης, Εθνισμός και κοινοτισμός, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2004, σελ. 62.

Π.Δέλτα: Όταν Ι.Δραγούμης έμαθε ότι απελευθερώθηκε η Σμύρνη "βαθιά μες στην ψυχή του συγκινείται"

Η Π.Δέλτα στο έργο της για τον Ι.Δ. προσπαθεί με βάση τα ημερολόγια του, που δεν είχαν ακόμη δημοσιευθεί να εξηγήσει τις προσωπικές και πολιτικές του επιλογές. Προσπαθεί να εξηγήσει την σχέση του με την Μαρίκα Κοτοπούλη και κάποιες άλλες περιστασιακές. Μαθαίνουμε ότι είχαν κάποιες συναντήσεις που κρατούσαν ζωντανή την τρυφερή τους σχέση. Πληροφορούμαστε την φιλία του με τον Χρύσανθο Τραπεζουντος. Ο Δραγούμης καταδίκασε την παραχώρηση του Ρούπελ, της Ανατολικής Μακεδονίας και την παράδοση ενός σώματος στρατού από την κυβέρνηση των μοναρχικών. Αλλά η Π.Δέλτα θα ήθελε η φωνή του Ίωνα να υψωθεί περισσότερα στεντόρεια κατά της μοναρχικής παράταξης. Σημειώνει ότι στην αρχή "και εγκρίνει και επιδοκιμάζει τον Κρητικό"(σελ.173) που τα έβαλε με το βασιλόπουλο, ενώ στις στερνές του τοποθετήσεις ξεχνά "τις παλιες δικές του φιλελεύθερες για το λαό ιδέες, την καταφρόνια του για το βασιλικό δέντρο, το Γεώργιο Α', τους πρίγκηπες, τα πριγκηπόπουλα, όλους αυτούς "τους ξένους" που ήλθαν στον τόπο μας και "τον χαλούν με την ατμόσφαιρα της αυλής" , και που οι ίδιοι δεν αξίζουν τίποτε, γιατί "τους χαλούν οι αυλοκόλακες" "(σελ.174) .

Αλλά πως αντιδρά ό Ι.Δραγούμης όταν απελευθερώνεται η Σμύρνη: "Είχαμε μπει στη Σμύρνη και απλωνόμασταν στη Μικρασία. Το μαθαίνει και βαθιά μες στην ψυχή του συγκινείται. Μα εξόριστος και θλιμμένος, στην κυνηγημένη μερίδα, που δε δρα, απ' έξω απ' όλη αυτή την εποποιία όπου αντέδρασε ή έμεινε ξένος, πονεί, πικραίνεται, ίσως αισθάνεται πως μειονεκτεί, πάντως ξέρει πως μειώνεται. Ο φιλόδοξος αυτός άντρας, ο μεγάλος αυτός πατριώτης, ο εθνικιστής ως στην ψυχή Έλληνας, βλέπει τον τόπο του να μεγαλώνει χωρίς αυτόν, εναντίον της θελήσεως των ομοιδεατών του, και ηγέτης της ορμής που ξαναφτιάνει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία είναι ο μισητός Βενιζέλος ο "κομπογιαννίτης" της πολιτικής. Μα είναι παρά πολύ ευγενής για να μην αναγνωρίζει το μεγαλείο του έργου. Συνάμα όμως είναι πάρα πολύ πληγωμένος για να χαρεί. Και στοχάζεται και ζυγίζει και λογαριάζει. Και διερωτάται ποιός απο τους δύο είχε τη σωστότερη πολιτική, ο "κομπογιαννίτης" της πολιτικής που σήκωσε ολόκλητο τον Ελληνισμό και τον πήγε στη Μικρασία και στην Πόλη, ή εκείνος, που έμεινε στην πολιτική του την προ-βαλκανική-πολεμική εποχή"(σελ.227).

Η Π.Δέλτα επιμένει ότι η δυστυχία του Δραγούμη δεν απορρέει από την εξορία αλλά "που διάλεξε την κακή μερίδα, και που το ξέρει"(σελ.229). Σε ένα άλλο σημείο επαναλαμβάνει ότι ο ΙΔ. "εκείνο που θα ήθελε να θέλει, το κάνει ο εχθρός του"(σελ.251). Τελικά "δεν έχει τη δύναμε να σηκώσει το κεφάλι και να πει: "Είχα άδικο,mea culpa. Και γύρω του και κοντά του δεν είναι ένας του πει: "Απαρνείσαι με τη στάση σου, τη ζωή σου όλη. Σώσε τον εαυτό σου και τόν τόπο". Και πέφτει αυτός από σφαίρες Ελληνικές. Και με το θάνατο του συμπληρώνεται η καταστροφή που όσο ζούσε δεν έκανε τίποτε να αποτρέψει"(σελ.208). Η Π.Δέλτα γράφει ότι αγνοεί τις προδοσίες των μοναρχικών γιατί "αλλιώς δε θα έμενε "ομοιδεάτης" τους"(σελ.221). Βεβαίως είχε και μια εξωπραγματική πεποίθηση που πίστευε ότι θα κατόρθωνε αυτό που δεν πέτυχε ο Ε.Βενιζέλος: να σύρει την μοναρχική παράταξη στο πλευρό της Αντάντ: "Εγώ έλεγα και πίστευα ότι θα έπρεπε να πολεμήσει η Ελλάδα στο πλευρό των Συμμάχων, μόνο την επέμβασή τους δεν ήθελα, μόνο τα άτιμα καμώματα του Βενιζέλου δεν ενέκρινα, ενώ συμφωνούσα μαζί του για την ανάγκη της συμμετοχής στον πόλεμο, και κοίταζα να πείσω και τους άλλους όσοι δε συμφωνούσαν, και θα τους έπειθα αν ενεργούσε τίμια ο Βενιζέλος και βοηθούσε ίσια και ειλικρινώς για να καταπεισθούν και οι άλλοι"(σελ.217). Τελικά την μεταπήδηση του Ι.Δραγούμη στον αντιβενιζελισμό εξηγούν αφενός η πικρία που αισθάνθηκε από τον υποτιθέμενο υπηρεσιακό παραγκωνισμό του από τους Βενιζέλο-Κορομηλά και η επιρροή του πατέρα του Στέφανου και της συντρόφου του Μαρίκας Κοτοπούλης. Βεβαίως το ίδιο ανεδαφικά πίστευε ότι αφού κατανικούσε τον βενιζελισμό στην συνέχεια θα κατανικούσε και τον αντιβενιζελισμό.

Ι.Δραγούμης: Μαζί με την Αντάντ στην Καλλίπολη και στην Μικρά Ασία, μια βενιζελική πολιτική

 

Σε επιστολή του, ο Ι.Δραγούμης, προς τον Δόσιο, στις 19 Ιανουαρίου 1916 επιβεβαιώνει ότι το 1915 από την Πετρούπολη τηλεγραφούσε προς την ελληνική κυβέρνηση ότι θα έπρεπε να βαδίσουμε προς την Καλλίπολη μαζί με τους Αγγλογάλλους, σε αντίθεση με τις αποφάσεις του μονάρχη και του Ι.Μεταξά:

«…Είχα μάθει μάλιστα από θετικώτατη αγγλική πηγή πως ήταν έτοιμοι οι Άγγλοι και δέκα πολεμικά να θυσιάσουν για να μπουν στον Ελλήσποντο. Μ’ αυτές τις πληροφορίες, τις κατ’ ανάγκη μονομερείς, (δεν μπορούσα να έχω και άλλες, ούτε μου ανακοίνωσε η Κυβέρνηση τις γνώμες του επιτελείου και των άλλων πρεσβειών μας, προπάντων της Πόλης, της Σόφιας και του Βερολίνου) σκέφθηκα πως, αφού θα έμπαιναν τόσο σύντομα οι σύμμαχοι και αφού οι Άγγλοι μας καλούσαν, για την Πόλη θα έπρεπε για πολλούς λόγους να μη λείψουμε και μεις από κεί. Και το ετηλεγράφησα στην Κυβέρνηση και στο Βασιλέα»(Ι.Δραγούμης, Άπαντα, γ’ τόμος, εκδόσεις Έκτωρ, σελ.202).

Ο Ι.Δραγούμης σε συνέντευξη στην «Καθημερινή» της 28.2.1920 αφενός ομολογεί ότι «προκαταβολικώς δηλώνω ότι, και μόνον εν μέρει αν ικανοποιηθούν αι βενιζελικαί διεκδικήσεις θα χαρώ όπως κάθε Έλλην, τας θεωρώ ως κέρδος δια το Έθνος» αφετέρου υπερακοντίζει τον Βενιζέλο και ζητά τον Πόντο, τμήματα της Μικράς Ασίας, την Κύπρο, τις περιφέρειες Μοναστηρίου,Γευγελής-Δοϊράνης-Στρωμνίτσης και Μελένικου. Όχι μόνο δεν αποβλέπει στον ελληνοτουρκισμό αλλά επαναλαμβάνει ότι θα πρέπει να διεκδικήσουμε ολόκληρους τους νομούς του Αϊδινίου και της Προύσας, την Βόρειο Ήπειρο ολόκληρον, την Ανατολική και Δυτική Θράκη και τα Δωδεκάνησα. Από την Τουρκία αποσπώνται η Αρμενία, η Αραβία, η Μεσοποταμία, η Συρία, η Παλαιστίνη «περιοριζόμενη πλέον εις μόνην την κυρίως Μικρασίαν, την γεωγραφικώς ομοιογενή, δεν θα περιέχη του λοιπού άλλους πληθυσμούς αντιμέτωπους ειμή τουρκικούς και ελληνικούς. Η Ανατολή απομένει πλέον τουρκοελληνική χώρα δίδουσα αυτομάτως εις το Ελληνικός έθνος το δικαίωμα να διεκδικήση συνδιοίκησιν»(ό.π. σελ.283).

Στο άρθρο του «Νέοι Αγώνες» (17.5.1920) αναφέρεται πάλι στο ζήτημα του Πόντου  και στο αίτημα «της παλιννοστήσεως των προ του Αυγούστου 1914 εκδιωχθέντων κατοίκων της Μικράς Ασίας»(σελ.313). Αναλυτικότερα αναφέρεται στο άρθρο του «Το ζήτημα του Πόντου»(Πολιτική Επιθεώρησις,4.7.1920) όπου σημειώνει «την ποντο-αρμενικήν ομοσπονδίαν πάντοτε εδέχθησαν οι Πόντιοι και ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος και ενήργησαν προς τούτο εκθύμως επιδιώκοντες την ελληνο-αρμενικήν σύμπραξιν, ο δε Μητροπολίτης ό,τι έπραξε, το έπραξεν εν στενή συνεργασία με την Ελληνικήν Κυβέρνησιν και ιδιαιτέρως με τον κ.Βενιζέλον»(ό.π. σελ.324). Η Π.Δέλτα αναφέρει ότι είχε δει σε αρκετές περιπτώσεις μαζί τον Ι.Δραγούμη με τον Μητροπολίτη Τραπεζούντος.

Στο άρθρο του «Η κρίσιμος ώρα» (Πολιτεία 12.7.1920)  επιχειρηματολογεί υπέρ της Αντάντ: «Πάντοτε επίστευα και διεκήρυττα ότι έπρεπε η Ελλάς, εις μιαν στάσιν του μεγάλου πολέμου, πάντως περί το τέλος του, ιδίως δε μετά την πτώσιν της Ρωσίας και την συμμετοχήν της Αμερικής εις τον Συμμαχικόν αγώνα, να λάβη μέρος εις αυτόν, διότι θα εκρίνετο η τύχη της καθ’ ημάς Ανατολής και δεν επετρέπετο εις το έθνος μας να μείνη απομονωμένον από τους συντελεστάς του μεγάλου δράματος»(ό.π. σελ.329). Συμπεραίνει: «Ως έθνος και οι Τούρκοι έχουν δικαίωμα να ζήσουν ωργανωμένοι εις Κράτος, εις το εσωτερικόν υψίπεδον της Μικρασίας όπου υπάρχουν τέσσαρα ή πέντε εκατομμύρια εξ αυτών εις συμπαγείς μάζας, μολονότι και εκεί ευρίσκονται εγκατεσπαρμέναι ελληνικαί κοινότητες. Αλλ’ υποστηρίζω ότι, όπου εις την Μικράν Ασίαν οι Έλληνες υπερτερούν, πρέπει να αυτοδιοικούνται, και όπου μειοψηφούν να συνδιοικούν με τους Τούρκους εν ισοπολιτεία, και άνευ αναμίξεως ξένων  στοιχείων εις την κυβέρνησιν της χώρας. Μετά την απόσπασιν των αραβικών και αρμενικών χωρών απομένει από την Ασιατικήν Τουρκίαν υπό οθωμανικήν κυριαρχίαν μόνη η Μικρασία, χώρα ελληνοτουρκική, όπου κατ’ ανάγκην θα συνυπάρχουν οι Έλληνες με τους Τούρκους και όπου πρέπει να ευρεθή τρόπος να ζουν ειρηνικώς οι δύο πληθυσμοί, συνδιοικούντες τον τόπον ή αυτοδιοικούμενος»(ό.π. σελ. 330). Το «εσωτερικόν υψίπεδον της Μικρασίας» στο οποίο αναφέρεται ο Ι.Δ. είναι σαφώς πιο περιορισμένο από αυτό που απέδιδε  στην Τουρκία η Συνθήκη των Σεβρών.

Στους «Προγραμματικούς Πολιτικούς Στοχασμούς» εισηγείται μια πολιτική αντίστοιχη με του Ε.Βενιζέλου: «…τουναντίον έχοντες σχέσεις αγαθάς με όλας, συμφέρει να ευρισκώμεθα εγγύτερον προς την ομάδα των Δυνάμεων εις ην ανήκουν η Αγγλία και η Γαλλία, ότι εν τούτοις δεν πρέπει να επιδιώξωμεν μετ’ αυτών την καταστροφήν της Τουρκίας, εκτός εάν την βλέπωμεν συντελούμενην και άνευ ημών, ότι, συντρεχουσών και των καταλλήλων στρατιωτικών και πολιτικών συνθηκών, δεν αποκλείεται εις τινα στάσιν του ευρωπαϊκού αγώνος να μετάσχωμεν αυτού ίνα κτυπηθή η Βουλγαρία και λάβωμεν μέρος εις το συνέδριον της ειρήνης»(ό. π. 349).

Στο Α’ Υπόμνημα «Προς εν το εν Παρισίοις συνέδριον της ειρήνης»(1919) θεωρεί ως αυτονόητο να ενωθούν με το ελληνικό κράτος οι περιφέρειες της Βόρειας Ηπείρου, της Θράκης, των Δωδεκανήσων, του Ευξείνου Πόντου, της παραθαλάσσιας Μικράς Ασίας, της Κύπρου, αλλά και οι μακεδονικές περιφέρειες του Μοναστηρίου και της Γευγελής (ό.π. σελ.368). Στο Β’ Υπόμνημα «Προς εν το εν Παρισίοις συνέδριον της ειρήνης»(1919) αναφέρει και πάλι την Ιωνία, τον Πόντο, την Καππαδοκία μαζί με την Θράκη, την Μακεδονία, τα νησιά, την κυρίως Ελλάδα ως συστατικά στοιχεία του ελληνισμού. Τονίζει μάλιστα ότι «ο ελληνικός λαός ουδέποτε απώλεσε τον εθνισμόν του ουδέ την πίστιν εις το μέλλον»(ό.π. σελ. 388), ενώ «θα πρέπη ν’ αναγνωρισθή το δικαίωμα εις την Ελλάδα να επικαλείται την επέμβασιν της Κοινωνίας προς διαφύλαξιν των συμφερόντων των ομογενών της εν Μικρασία»(ό.π. σελ. 393). Ότι δηλαδή έπραξε ο ελληνισμός χάρις την Συνθήκη των Σεβρών.  Προνοεί δε: «η συγκρότησις της Κωνσταντινουπόλεως μετά των Στενών εις κράτος ελεύθερον και ανεξάρτητον, δημοκρατικού πολιτεύματος και απολαύον διαρκούς και απολύτου ουδετερότητος» (ό.π. σελ.394,395). Σε αυτό το σημείο είναι εντυπωσιακή η εμμονή του Ι.Δραγούμη με το δημοκρατικό πολίτευμα όσο και η ρεαλιστική του ανάλυση.

Ι.Δραγούμης: Συνεργασία των βαλκανικών λαών κατά της τουρκικής κυριαρχίας- τό όραμα του Ρήγα Φεραίου ξαναζεί

Σε πέντε άρθρα στον  «Νουμά»  από τον Ι.Δραγούμη προκρίνεται η βαλκανική συνεργασία ως αντιτουρκική συμμαχία.Τις ίδιες απόψεις είχαν υποστηρίξει στον "Νουμά" ο Γ.Σκληρός και ο Δ.Γληνός στο άρθρο του "Η τουρκική μεταπολίτευσις και αι συνέπειαι αυτής":

Α. Αρβανιτιά (Νουμάς,20.2.1912) : «Και αναγκαστικά λοιπόν θα συνεργαστούν μαζύ μας που ακολουθούμε και μεις το ίδιο πρόγραμμα, αφού εμείς και το χαράξαμε, όπως αναγκαστικά συνεργάζονται μαζύ μας φανερά και οι Βούλγαροι και Αρμένηδες (όσοι δεν τρέμουν υπερβολικά τον Τούρκο) και όπως αναγκαστικά θα μας ακολουθήσουν σε λίγο και οι Άραβες και Κούρδοι και όποιος άλλος λαός της Ανατολικής Αυτοκρατορίας. Μπορεί να βεβαιώσει κανείς, χωρίς υπερβολή, πως η τύχη της Βαλκανικής Τουρκίας βρίσκεται στα χέρια των Ελλήνων, των Αρβανιτών και των Βουλγάρων αν είναι σμιγμένοι. Η ένωση-συνεννόηση ή συμμαχία –των τριών εθνών μπορεί να διαφεντέψει και τη διατήρηση της Τουρκίας στην Ευρώπη και την καταστροφή της»(Άπαντα, γ’ τόμος, εκδόσεις Έκτωρ, Αθήνα Ιούνιος 2021, σελ. 160).

Β.Νέα Πολιτική στην Τουρκία (17.3.1912): «Οι Ρωμιοί θέλουν τώρα με το σπαθί τους να επικρατήσουν και όχι πια με παρακάλια, με ταπείνωσες, και με χάρες.Το Φαναριώτικο σύστημα δεν είναι άξιο για λαό ελεύτερο. Και ο Ρωμιός, και στην Τουρκιά και όπου αλλού, αρχίζει να θέλει να ξαναγίνει λαός ελεύτερος…Όντας δυνατός και ελεύτερος γίνεται φυσικά και φιλελεύτερος και αναγνωρίζει τα δίκαια των άλλων. Τούτο τον ωφελεί όχι μόνο μέσα στην Ανατολή παρά στη Δύση. Στην Ανατολή βρίσκει τώρα συμμάχους, μαθαίνει και ταιριάζει τα συμφέροντά του με τα συμφέροντα των άλλων λαών και τους έχει βοηθούς για την επικράτηση του. Απόδειξη πως από τα 1908 το Πατριαρχείο και οι Έλληνες πήραν τα απάνω τους και συγκέντρωσαν γύρω τους όλους τους άλλους χριστιανούς και πάνε να τραβήξουν με το μέρος τους και πολλούς μουσουλμάνους. Η Ρωμιοσύνη πέταξε γύρω της καινούργια και όμορφη φεγγοβολή. Στη Δύση βρίσκει τώρα ο Ρωμιός αν όχι θαυμαστές αλλά τουλάχιστο ανθρώπους και έθνη που τον εγκρίνουν, και με το να τον εγκρίνουν τον δυναμώνουν για να εξακολουθεί σ’ αυτό το δρόμο  να πηγαίνει και να προκόφτει…Ο σεβασμός και η εχτίμηση της Δυτικής Ευρώπης μοιράζονται τώρα σε δυό έθνη της Ανατολικής, τούς Έλληνες και τους Βούλγαρους. Αν και οι Αρβανίτες δειχτούν άξιοι και σ’ αυτούς θα παραχωρηθεί ένα μέρος σεβασμού. Το ίδιο και για τους Αρμένηδες και για τους άλλους λαούς. Αποκλειστικό δικαίωμα θαυμασμού δεν έχει ένα μονάχα  έθνος, όπως δεν έχει ένα έθνος μονάχα δικαίωμα ζωής, δημιουργίας πολιτισμών και νίκης» (ό.π., σελ.161,162,163,164).

Γ. Δύο  εκλογές(Νουμάς,24.3.1912): «Το Νεοτουρκικό φιλελεύτερο κίνημα ήταν εθνικιστικό στ’ αλήθεια, αποτέλεσμα της συνείδησης που έλαβαν οι Τούρκοι για την ξεχωριστή τους εθνική υπόσταση. Όμως τα έθνη της Τουρκιάς δεν παίζουν. Κι’ αυτά, ποια πρωτήτερα και ποια σύγκαιρα με τους Τούρκους, εσχημάτισαν εθνική συνείδηση ξεχωριστή που πάει να αποκρυσταλλωθεί. Ως και οι Μουσουλμάνοι, Άραβες, Αρβανίτες, Κούρδοι, δε λέγονται πια Τούρκοι, μήτε θέλουν να είναι…Σ’ ένα άλλο μου άρθρο είπα πως η πολιτική αυτή των Ρωμιών στην Τουρκιά και νέα είναι και αντίθετη με την πολιτική των Φαναριωτών που, τουρκομαθημένοι και φιλόδοξοι, μολονότι κρατούσαν τη θρησκεία τους και τη γλώσσα, καταντούσαν τουρκότεροι και από τον Τούρκο. Η Φαναριώτικη πολιτική μπορεί να ήταν καλή για άλλους καιρούς, μα τώρα πέρασε η ανάγκη της»(ό.π. σελ.167,169).

Δ. Η θέση της Τουρκίας ( Νουμάς τ. 463): «Και αυτό θα ήταν καλλίτερο παρά να διοικεί την Τουρκιά ένα ψευτοφιλελεύτερο κόμμα σαν το κομιτάτο που δεν είναι άλλο παρά μια απολυταρχική ολιγαρχία χειρότερη και από την ίδια την απολυταρχία των Σουλτάνων, γιατί ενώ το απολυταρχικό πολίτευμα ποτέ δεν έπαψε να αναγνωρίζει την εθνική αυθυρπαξία και κάποια εθνική αυτοδιοίκηση, όσο και να μη θέλησε να δώσει πολιτικά δικαιώματα στα άτομα του έθνους που κυριαρχούσε και στα άλλα έθνη που αναγνώριζε, το ολιγαρχικό πολίτευμα των Νεοτούρκων προσπάθησε και προσπαθεί και τώρα ακόμα με τυραννικές μονοκοντυλιές να σβύσει τις εθνικές διαφορές, να ισοπεδώσει τα έθνη(πράμα αδύνατο) και να μην παραχωρήσει κιόλα και στα άτομα των ισοπεδωμένων εθνών, ούτε και σ’ όλα τα άτομα του έθνους που κυριαρχεί, τα πολιτικά δικαιώματα που η ολιγαρχία τα κρατεί για λογαριασμό της μόνο»(ό. π.σελ.183).

 Ε.Ελληνοβουλγαρικά Α’( Νουμάς τ.464): «Γελάστηκαν όμως οι κακόμοιροι οι Τούρκοι. Αντίς να σταματήσει το μεγάλωμα των  άλλων εθνών, τους κεντήθηκε αμέσως η όρεξη να δυναμώσουν ακόμα περισσότερο και να πάρουν, σαν έθνη, και άλλα δικαιώματα που πριν από το σηκωμό των Τούρκων δεν τα είχαν. Επειδή όμως το κατάλαβαν αυτό οι Τούρκοι, αν και αργά κομμάτι, βάλθηκαν και τους κατάτρεξαν όλους τους χριστιανούς, με κάθε τρόπο νόμιμο και άνομο, και πήγαν να τους πνίξουν. Και τότε πρωτοστάτησαν οι Έλληνες της Τουρκιάς, και οι χριστιανοί ξεχνώντας προσώρας τους άγριους εθνικούς ανταγωνισμούς υποσχέθηκαν να βοήσει το ένα το άλλο έθνος για να μην τους πάρουν όλους σβάρνα οι Τουρκαλάδες. Και έτσι έγινε. Αυτή είναι η Ελληνο-Αρμένο-Βουλγαρο-Σερβική συνεννόηση που την έκαμαν καμιά τριανταριά, όλοι όλοι, Έλληνες, Αρμένηδες, Βούλγαροι και Σέρβοι βουλευτές στην Οθωμανική Βουλή, και ένας-δυό-τρείς σύμβουλοι των Πατριαρχείων. Και την παραδέχτηκαν τη συνεννόηση αυτή και τα θρησκευτικοπολιτικά κέντρα δηλαδή τα Πατριαρχεία, και ο λαός στις επαρχίες γιατί τους εσύμφερνε»(ό.π. σελ.188).  

 Στ.Ελληνοβουλγαρικά Β’(Νουμάς τ.466):  « Αυτό είναι ένα παράδειγμα. Μα να αμέσως κι άλλο ένα: να μην τρώγονται άδικα μεταξύ τους οι Έλληνικοί και Βούλγαρικοί πληθυσμοί στη Μακεδονία, που με το αλληλοφάγωμα δεν κερδίζουν τίποτε, όσο υπάρχει άλλος εχθρός που δείχνει όρεξη να τους φάγει και τους δυό. Έτσι το ιδιαίτερο αυτό συμφέρο του καθενός καταντά κοινό…Λοιπόν συμφέρο και της Μεγάλης ιδέας και του Βουλγαρικού στρατού να συμμαχήσουν, για να τρέμει ακόμα περισσότερο η Τουρκιά και να φέρνεται καλλίτερα και στους Ελληνικούς και Βουλγαρικούς πληθυσμούς μέσα στο κράτος της. Η μεγάλη Ιδέα (η ιδέα δηλαδή της μεγάλης Ανατολικης Αυτοκρατορίας, ας μην είναι και αποκλειστικά Ελληνικής) έχει ανάγκη το Βουλγαρικό στρατο για να καταφερθεί να πραγματωθεί, και ο Βουλγαρικός στρατός παίρνει δύναμη από την ιδέα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας για να δείχνει τα δόντια του. Η συνεννόηση θα γίνει τέλεια όταν και ο Ελληνικός στρατός γίνει αξιόμαχος σαν το Βουλγαρικό, τότε μόνο θα μπορέσει να καταφερθεί και η συμμαχία και επιμαχία των δυό κρατών. Και έχουν συμφέρο να συμμαχήσουν μια μέρα τα δυο κράτη όχι μόνο για να δείχνουν σε κάθε περίσταση την επιβολή τους στην Τουρκιά και να πετυχαίνουν εκείνο που μέσα στο Οθωμανικό κράτος χρειάζεται στους πληθυσμούς τους, παρά για να πρωτοστατήσουν σε μια βαλκανική ομοσπονδία, που θα εμποδίσει την Αυστρία να κατέβει στη Θεσσαλονίκη και τη Ρωσία στην Πόλη, και άλλα ίσως μεγάλα κράτη να αρπάξουν επαρχίες του Ευρωπαϊκού ή Νησιώτικού κράτους των Τούρκων.Πολιτική, και δική μας και των Σέρβων και των Βουλγάρων και των Αρβανιτών, ας είναι: «τα Βαλκάνια για τους Βαλκανικούς λαούς» είτε να μείνει είτε να διαλυθεί το Ευρωπαϊκό κράτος των Τούρκων»(ό.π. σελ.192 και 194).

Στην «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» καλλιεργείται η ιδέα της συνεργασίας των χριστιανικών εθνών ώστε να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους απέναντι στους Νεότουρκους. Το πείραμα να υπάρξει ο ελληνισμός εντός της Τουρκίας, μετά την επανάσταση των Νεότουρκων συντονίστηκε από την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» που δημιούργησε ο Ίων μαζί με  τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη. Όπως γράφει ο τελευταίος μετέφεραν στους ομογενείς της Κωνσταντινούπολης 1000 περίστροφα και στην ευρύτερη περιφέρεια 5000 όπλα[1]. Η πολεμική αναμέτρηση συνεπώς δεν αποκλειόταν. Όπως και η συνεννόηση μεταξύ των χριστιανικών εθνών, ίσως και κάποιων μουσουλμάνων, κατά των Νεότουρκων: «από την δεύτερη αυτή περίοδο της προσπαθείας του Ελληνισμού της Τουρκίας ήταν βέβαιο, αν όχι τίποτε περισσότερο, ότι μέσα στον κοινό και δύσκολο αγώνα κατά των Νεοτούρκων, το γενικώτερο συμφέρον θα στόμωνε της μεταξύ των χριστιανικών τουλάχιστον εθνών, εχθρότητες, πράγμα που θα ευκόλυνε την συνεννόηση και την συνεργασία τους και για το μέλλον και θα παράσερνε σε συνεννόηση και συνεργασία και τα ομογενή τους κράτη που αν άλλοτε, επί Τρικούπη, το 1891 π.χ., δεν ημπόρεσαν να συνεννοηθούν, ο κύριος λόγος ήταν ότι δεν προετοίμασε την συνεννόηση των κρατών η συνεννόηση των εθνών»[2]. Συνεπώς ο ελληνοτουρκισμός μεταμορφώθηκε σε συνεργασία όλων των βαλκανικών λαών κατά της Τουρκίας και των Νεότουρκων. Ήταν εύλογη η εξέλιξη αυτή αφού είχαν προηγηθεί γεγονότα όπως: «και ο μουσουλμανικός φανατισμός αφήνιαζε συχνότερα μετά το Σύνταγμα. Κάθε τόσο εξισλαμίσεις, αρπαγές κοριτσιών»[3].

Βαλκανική Συνεργασία μοχλός αντίστασης στην τουρκική επιθετικότητα:

"Τέτοια συμμαχία με τους Βουλγάρους όπως έκαμε ο κ.Βενιζέλος μπορούσαν να την κάμουν οποιοιδήποτε πολιτικοί, αφού ήταν χωρίς κανέναν όρο. Εμείς όταν συνεργαζόμαστε με τους Βουλγάρους από το 1910 ως στα 1912 στην Πόλη, είχαμε την ηγεμονία εμείς και όχι οι Βούλγαροι, αυτοί ακολουθούσαν και έκαναν ότι εμείς. Πριν από τις εκλογές τις βουλευτικές του 1912 οι Έλληνες και οι Βούλγαροι υποψήφιοι βουλευτές συμφώνησαν μεταξύ τους και υπόγραψαν πρωτόκολλο όπου ορίζεται ο αριθμός των Ελλήνων και Βουλγάρων βουλευτών που θα βγούν σε κάθε σαντζάκι, και μόνον έτσι καταλαβαίνουμε τη σύμπραξη. Η ομοσπονδία η Βαλκανική που ονειρεύεται ο κ.Βενιζέλος θα είναι καλή για μας αν είμαστε το πιο δυνατό κράτος της ομοσπονδίας. Αν όμως η Βουλγαρία είναι το πιο δυνατό κράτος, τότε αυτοί έχουν να κερδίσουν από την ομοσπονδία και όχι εμείς που υποδουλωνόμαστε σ’ αυτούς»(Κρυμμένα Ημερολόγια, 6 Μάρτη 1913, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2021, σελ.191).

 Στο «Όσοι ζωντανοί» (εκδόσεις Πέλλα) : « Για την τελειότερη σύμπραξη των χριστιανικών  τουλάχιστον εθνών μέσα στην Τουρκιά χρειάζεται να συμπράξουν με καιρό και τα μικρά γειτονικά κράτη, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία και το Μαυροβούνι, μα για να γίνη αυτό πρέπει να έχη στρατό η Ελλάδα αξιόμαχο. Να, που παρουσιάζεται η ανάγκη να υπάρχη το κρατίδιο, και μόνο γι’ αυτό χρειάζεται, για τίποτε άλλο. Ο αξιόμαχος στρατός είναι απαραίτητος και για τα δύο  ιδανικά, μπορεί να χρησιμέψη και για να επιβάλη στην Τουρκιά, σε μια περίσταση, την ισοπολιτεία και το σεβασμό της εθνικής αυθυπαρξίας των Ρωμιών και για να διαλύση το τουρκικό κράτος, αν γίνη φανερό πως οι Τούρκοι εξακολουθούν το χαβά τους πασκίζοντας με κάθε είδος κατατρεγμό να κατασυντρίψουν την ελληνική ζωή μέσα στο κράτος τους. Και ο στρατός αυτός, σε όποιο από τις δυό αυτές περιστάσες, θα συνταιριάση τις ενέργειες του με τους στρατούς των άλλων τριών κρατών» (σελ.113,114}

---

[1] Αθαν. Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, επιμέλεια Θ. Βερέμης-Κ. Μπούρα, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σελ.52.

[2] Ό. π. σελ. 64.

[3] Ό. π. σελ. 84.