Κ.Καστοριάδης: δεν είναι ο Αριστοτέλης αλλά ο Μαρξ ο μεταφυσικός

 

Ένα από τα πιο σημαντικά δοκίμια του Κ.Καστοριάδη είναι το "Αξία, ισότητα, δικαιοσύνη, πολιτική: από τον Marx στο Αριστοτέλη και από τον Αριστοτέλη σ' εμάς" το οποίο είναι αφιερωμένο στον Κ.Δεσποτόπουλο και περιλαμβάνεται στο βιβλίο του "Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου"(εκδόσεις Ύψιλον,1991,μετ.Ζήση Σαρίκα). Αντικείμενο είναι η θεωρία της αξίας του Μαρξ, τα αδιέξοδα που πέφτει και ο μεταφυσικός της τελικά χαρακτήρας της. Άλλωστε θεωρεί το α' μέρος του "Κεφαλαίου" μεταφυσικό(σελ.307).
Το πιο βασικό πρόβλημα που εντοπίζει είναι ότι δεν μπορεί να προσδιοριστεί ο "κοινωνικά αναγκαίος χρόνος" , αλλά και επίσης η εργασιακή δύναμη δεν είναι ένα εμπόρευμα ανάμεσα στα άλλα.
Ανάμεσα στα συμπεράσματα του Καστοριάδη είναι: " ο μεταφυσικός στην προκειμένη περίπτωση είναι ο συγγραφέας του Κεφαλαίου και όχι ο συγγραφέας του Μετά τα φυσικά"(σελ.360).
Σε ένα πιο σύντομο βιβλίο του με το τίτλο "Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα"(εκδόσεις Βέργος,1976) που περιλαμβάνει συνεντεύξεις και ομιλίες μεταξύ άλλων επαναλαμβάνει: "ή η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα ή το βιοτικό επίπεδο των εργατών καθορίζεται απ' την πάλη τους. Τα δύο μαζί είναι αδύνατα. Ένα εμπόρευμα δεν μπορεί να ¨δρα" για να μεταβάλλει την "ανταλλαχτική του αξία". Είδατε ποτέ το κάρβουνο να απαιτεί ύψωση της τιμής του;"(σελ.62).

Σκέψεις για την δαιμονοποίηση της "Δύσης"

 

α. Όλος ο κόσμος βρίσκεται σε διαδικασία εκδυτικισμού. Αφομοιώνει μάλλον πιο εύκολα ότι δυσαρεστεί κάποιους δυτικούς διανοούμενους, την επιστήμη και την εφαρμοσμένη επιστήμη, τον εργαλειακό ορθολογισμό, την τεχνική και την τεχνολογία την άμετρη ροπή για κατανάλωση. Όμως όσο καλοί μαθητές αναδεικνύονται στην υιοθέτηση της εφαρμοσμένης επιστήμης τόσο κακοί μαθητές αποδεικνύονται στην υιοθέτηση των δημοκρατικών θεσμών και του κράτους δικαίου. Στην Κίνα το καθεστώς το μόνο στοιχείο που διατήρησε από την ιδεολογία του είναι το μονοπώλιο της πολιτικής εξουσίας και τον απηνή διωγμό των διαφωνούντων. Στο Ιράν ο λαός καλείται να επιλέξει μεταξύ υποψηφίων με την ίδια ακριβώς ισλαμική ιδεολογία. Στην Ρωσία η αντιπολίτευση συχνά διακινδυνεύει την βιολογική της ύπαρξη. Στην Τουρκία οι εκπρόσωποι των Κούρδων βρίσκονται στην φυλακή εδώ και αρκετά χρόνια. Σε άλλες χώρες όπως στην Συρία η απόπειρα να αλλάξει η κυβέρνηση οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο. Και αν η Δύση κατηγορείται για τις παλαιότερες αμαρτίες, όπως την αποικιοκρατία δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Τουρκία όπως και οι Άραβες είχαν διακριθεί στην υποδούλωση άλλων λαών και στην καταστροφή των πολιτισμών τους.

β. Ανοχή στην διαφορετική άποψη και απεριόριστος σεβασμός στον κριτικό λόγο,ελεύθερες εκλογές, ομαλή εναλλαγή στην εξουσία συμβαίνουν μόνο σε αυτό τον χώρο που ο Καστοριάδης ονόμασε ελληνοδυτικό κόσμο εκεί δηλαδή που κυριαρχού,ν αυτές που ο ίδιος ονόμασε,οι φιλελεύθερες ολιγαρχίες. Η κατάσταση αυτή προυπόθεσε τους αγώνες των λαών της Ευρώπης, τις πικρές εμπειρίες των ολοκληρωτισμών και των πολέμων αλλά και ένα ιδιαίτερο πνευματικό κλίμα που καλλιέργησαν οι τρείς διαφορετικές παραδόσεις του αρχαιοελληνισμού, της Ρώμης και του ιουδαιοχριστιανισμού.

γ. Η κριτική, στην Δύση, όχι μόνο δεν αποτρέπεται αλλά θεωρείται απαραίτητη για να διορθώνουμε τα λάθη μας. Πολύ περισσότερο πλέον ταιριάζει στην αισθητική και στον τρόπο ζωής μας που ταυτίζεται με την πολυφωνία και τον πλουραλισμό. Μια σειρά σημαντικοί στοχαστές από τον Ρεμπώ, την Σιμόν Βείλ, τον Νίτσε ως τον Έλιοτ, τον Χέντερλιν, τον Σαρτρ, τον Καμύ, τον Ματίς και πολλούς ακόμη έκριναν την Δύση ακριβώς γιατί έζησαν στην Δύση. Θα μπορούσε να ζήσει ο Μπρετόν σε ένα ισλαμικό καθεστώς;

δ. Αν ο αντιδυτικισμός μπορούσε να μας οδηγήσει στην εθνική απομόνωση, στην εθνική ομφαλοσκόπηση τότε θα είχαμε μια "μικρά και έντιμο Ελλάδα", φτωχή με ολοκληρωτικό καθεστώς που θα ομοιάζει με την Αλβανία του Εμβέρ Χότζα, η την Ρουμανία του Τσαουσέσκου.

Δίχως λογική σκέψη στην εξωτερική πολιτική οδηγούμεθα σε ανεπανόρθωτες εθνικές καταστροφές

Η λογική σκέψη και ανάλυση είναι περισσότερο αναγκαία στην εξωτερική πολιτική από ότι στην εσωτερική. Διότι τα λάθη στην εξωτερική πολιτική μπορούν να οδηγήσουν σε απώλειες που πιθανόν να είναι ανέφικτο να ανακτηθούν.
Στην πολιτική θα πρέπει να γνωρίζουμε τον εκάστοτε συσχετισμό δυνάμεων αλλά και τις διεθνείς συμμαχίες. Η τακτική συνεπώς δεν μπορεί να έχει δογματικό χαρακτήρα αλλά να είναι ευέλικτη και προσαρμοστική. Η επίτευξη ενός στρατηγικού στόχου προϋποθέτει όχι μόνο κινήσεις προς τα μπρος αλλά κάποτε στασιμότητα ακόμη και οπισθοχώρηση.
Η τακτική του Ε.Βενιζέλου είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Όταν η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα κατανόησε ότι είναι ανέφικτη αντικαταστάθηκε με την αυτονομία. Μάλιστα δεν δέχθηκε οι Κρήτες βουλευτές να μπούν στο ελληνικό κοινοβούλιο αν δεν είχαν ωριμάσει πρώτα οι συνθήκες. Και όταν ήρθε η ώρα του α΄ παγκοσμίου πολέμου κατάλαβε ότι μια νίκη των κεντρικών δυνάμεων θα είχε ως συνέπεια να ενισχυθούν η Βουλγαρία και η Τουρκία εις βάρος της Ελλάδος.
Ο Ίων Δραγούμης από την Πετρούπολη που υπηρετούσε ως διπλωμάτης τηλεγραφούσε στην ελληνική κυβέρνηση να μπούμε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Ως προς την Μικρά Ασία επιχειρηματολογούσε ότι δεν θα έπρεπε να πάμε μόνοι μας αλλά μαζί με τις υπόλοιπες δυνάμεις. Κατά κάποιο τρόπο αυτό έγινε αφού τον ελληνικό στρατό τον συνόδευε το αγγλικό ναυτικό ενώ σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας επιχειρούσαν οι Γάλλοι και οι Ιταλοί για τα δικά τους συμφέροντα. Παράδειγμα λογικής ανάλυσης υπήρξε ο λόγος του Ι.Μεταξά προς τους ανταποκριτές των εφημερίδων μετά την ιταλική επίθεση.
Αντίθετα λανθασμένη ήταν η εμμονή του Δ.Γούναρη για εκστρατεία προς την Άγκυρα. Στο κυπριακό αμέσως μετά την ίδρυση του κυπριακού κράτους έγιναν το ένα λάθος μετά το άλλο.. Ίσως αν ακολουθούσαμε μια τακτική παρόμοια με αυτή του Ε.Βενιζέλου στην Κρήτη και είχαμε θεωρήσει την κολοβή ανεξαρτησία ως ένα σκαλοπάτι που θα κατοχύρωνε πρώτα την ύπαρξη του δεύτερου ελληνικού κράτους και σε βάθος χρόνο θα πετύχαινε τον στρατηγικό μας στόχο.
Λάθος η απροετοίμαστη συνάντηση της Κεσσάνης που "οργάνωσε " η χούντα και ακολουθήθηκε από τα επεισόδια στην Κοφίνου και την απόσυρση της ελληνικής μεραρχίας. Λάθος η δράση της ΕΟΚΑ Β', λάθος η έλλειψη αποφασιστικότητας του Μακάριου να αποδεχθεί την υποχώρηση του Ντεκτάς στις διαπραγματεύσεις με τον Κληρίδη το 74 λίγους μήνες πριν την ανατροπή του. Βέβαια το κορυφαίο λάθος ήταν το πραξικόπημα του Ιωαννίδη που ανέτρεψε τον Μακάριο.Το εντυπωσιακό είναι ότι δεν ήταν ενταγμένο σε μια ακολουθία κινήσεων που θα υπηρετούσε τον στόχο της Ένωσης. Έτσι σε μια ετερογονία των σκοπών της ιστορίας αδιάλλακτοι πατριώτες όπως Ν.Σαμψών και ο Σ.Παπαγεωργίου ταυτίσαν την ολιγοήμερη κυβερνητική τους παρουσία με την καταστροφή του κυπριακού ελληνισμού.
Σήμερα θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί απέναντι στην Τουρκία καθώς καιροφυλακτεί να επωφεληθεί από κάποιο λάθος μας. Η εξωτερική πολιτική δεν μπορεί να γίνεται με κριτήρια εσωτερικής πολιτικής, ούτε να επιτρέψουμε στην πατριδοκάπηλη ρητορική να μας οδηγήσει σε εγκληματικά λάθη παρόμοια με αυτά που έγιναν στην Κύπρο το '74.. Τις τελευταιες δεκαετίες διευρύνθηκε το χάσμα με την Τουρκία όχι μόνο στον στρατιωτικό εξοπλισμό αλλά και στην οικονομία και στην δημογραφία. Άρα όχι μόνο θα πρέπει να κερδίσουμε χρόνο μα ενεργά να τον αξιοποιήσουμε ενισχυόντας την οικονομία μας , την βιομηχανία μας, να καλλιεργήσουμε τις αξιόπιστες διεθνείς συμμαχίες μας και να ολοκληρώσουμε τον εκσυγχρονισμό των ενόπλων δυνάμεων.

Χρήστος Γιανναράς: Φιλοσοφία και Θεολογία

Χ.Γιανναράς: Φιλοσοφία και Θεολογία 

 Ανάμεσα στις επικρίσεις που γράφτηκαν για τον Χ.Γιανναρά, μετά την αποδημία του, είναι πως ήταν θεολόγος μάλλον παρά φιλόσοφος. Παρότι έχει γράψει ορισμένα σημαντικά κείμενα με θεολογικό χαρακτήρα όπως το "Αλφαβητάρι της πίστης" και " Η ελευθερία του ήθους", μας έχει δώσει ορισμένα έξοχα φιλοσοφικά έργα όπως "Το σχεδίασμα εισαγωγής στη φιλοσοφία", "Τό πρόσωπο και ο έρως","Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης", "Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική", "Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην πολιτική οικονομία". Σε αυτά θα διαπιστώσουμε την βαθιά φιλοσοφική παιδεία και τον γόνιμο κριτικό λόγο. Πέραν αυτών η διάκριση φιλοσοφίας και θεολογίας δεν είναι πάντα αυτονόητη και ευδιάκριτη. Ο "Τιμαίος" του Πλάτωνα είναι περισσότερο φιλοσοφία ή θεολογία, το ίδιο ερώτημα έχουμε για το έργο του Σαίρεν Κίργκεγκωρ . Βεβαίως οι οφειλές του Ντοστογιέφσκι στην "Φιλοκαλία" έχουν αναγνωριστεί από πολλές πλευρές. Το φιλοσοφικό σύστημα του Χέγκελ είναι κραυγαλέα εσχατολογικό, το ίδιο για το έργο του Μαρξ ειδικά εκεί που έχει τις χεγκελιανές επιδράσεις. Όσο για τον Νίτσε είναι σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ η αποκορύφωση της μεταφυσικής, ο τελευταίος μεταφυσικός. Οι διαφορετικές εκτιμήσεις ή και τα διαφορετικά πορίσματα που πιθανόν να οδηγηθούμε δεν πλήττουν την αξία ενός έργου. Οι ενστάνσεις μας προς τον Χ.Γιανναρά είναι άλλου χαρακτήρα: δεν υπάρχει μια ατομικιστική Δύση και μια κοινωνιοκεντρική Ανατολή. Σε αυτό το σημείο είχε δίκαιο ο Κ.Τσάτσος που εντόπισε τον παλαιόθεν νοσηρό ατομικισμό μας. Επίσης δεν υπήρχε μια ελληνική ιδιοπροσωπία που κινδύνευε από την Ευρώπη, αντίθετα η ελληνική πολιτική ζωή μέχρι το 74 ήταν μια διελκυνστίδα ανάμεσα στο κοινοβούλιο και την δικτατορία που διακοπτόταν από διχασμούς και εμφύλιους. Η συμμετοχή μας στην Ευρώπη θωράκισε το κράτος δικαίου και τους δημοκρατικούς θεσμούς αλλά ο "εξευρωπαϊσμός" του πελατειακού κράτους ήταν επίπλαστος.Λάθος ήταν ο τρόπος που αντιμετώπισε την τουρκοκρατία και την επανάσταση του 21, μονομερής τόσο από τον ίδιο όσο και από τον Ζ.Λορεντζάτο ήταν η αξιολόγηση του Α.Κοραή. Θεώρησε ότι η μετάφραση από τον Κυδώνη της Summa Theologica του Θωμά Ακυινάτη ώς την πρώτη άλωση, πριν το 1204 και το 1453. Βεβαίως ένα έργο βουτηγμένο στον Αριστοτέλη όχι λιγότερο από τον Ιωάννη Δαμασκηνό όχι μόνο δεν έβλαψε το βυζαντινό πνεύμα αλλά ήταν η αιτία για ουσιώδη διάλογο ανάμεσα στην τότε δύση και ανατολή. Αλλωστε ο ίδιος ο Χ.Γ.,όπως διαπιστώνουμε σε όλα τα έργα του γνώριζε άριστα την δυτική σκέψη από τον Μαρξ, τον Βέμπερ ως τον Λακάν. Λανθασμένο,κατά την άποψη μου, είναι το πόρισμα στο "Απανθρωπία του δικαιώματος" ότι ο ελληνισμός και ο χριστιανισμός είναι αντίθετοι στην πολυφωνία-άρα ταυτίζονται με την μονοφωνία- αφού ως πνευματικά μεγέθη διαμορφώθηκαν στον διάλογο, στην διαλεκτική, συχνά στον ανταγωνισμό και στις διαφορετικές ερμηνείες που οδηγούσαν σε διαφορετικές φιλοσοφικές και θεολογικές σχολές (πλατωνικοί κατά σοφιστών, προσωκρατικοί, αριστοτελικοί, στωικοί, κυνικοί, νεοπλατωνικοί, Βαρλαάμ και ησυχαστές, Ευγένιος Βούλγαρης και Κολλυβάδες).