Σωτήρη Δημόπουλου: ομιλία στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας για τον ελληνικό εμφύλιο

Κυρίες και κύριοι,

Το θέμα μας σήμερα, αφορά σε μια ιστορική περίοδο που θα σημαδέψει βαθιά και επώδυνα τη σύγχρονη Ελλάδα. Διότι, ο εμφύλιος πόλεμος τη δεκαετία του 1940 συνιστά μια από τις πλέον δραματικές περιπέτειες του νεοελληνικού εθνικού βίου. Κι ακόμη και σήμερα, 64 χρόνια μετά, η επιστημονική αντικειμενικότητα στην αποτίμηση της εποχής δεν είναι αυτονόητη. Γιατί ο εμφύλιος, με την ευρύτερη έννοια του όρου, δεν έληξε εκείνη την ημέρα του Αυγούστου, στο μακρινό 1949. Αλλά διαμόρφωσε το πλαίσιο της κοινωνικής, πολιτικής και ιδεολογικής διαπάλης, που επηρέασε τις επόμενες δεκαετίες, και, που στοιχεία του υφίστανται ακόμη και σήμερα.

Στη παρουσίασή μας θα αναφερθούμε στα σημαντικότερα από μια πυκνή σε γεγονότα περίοδο, αλλά κυρίως θα επιχειρήσουμε να δώσουμε απαντήσεις σε καίρια και εύλογα ερωτήματα για τις επιλογές των πρωταγωνιστών, ελπίζοντας μακριά από εύκολους μανιχαϊσμούς.

Θα παρατηρήσατε ότι κάναμε λόγο για τη δεκαετία του 1940, κι όχι μόνο την τριετία 46-49. Κι αυτό γιατί συντασσόμαστε με όσους θεωρούν ότι η εμφύλια διαμάχη, μεταξύ της αριστεράς και των υπόλοιπων δυνάμεων, έχει ήδη εκδηλωθεί στα χρόνια της κατοχής και της εθνικής αντίστασης. Διαμάχη που σκοπό είχε όχι μόνον την εξουσία μετά την απελευθέρωση, αλλά και τη μορφή του κοινωνικού συστήματος.

Αυτή η μακρά περίοδος του εμφυλίου πολέμου χωρίζεται σε τρεις φάσεις ή «γύρους»:

·        ο «πρώτος», από το 1943 έως και την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944.

·        ο «δεύτερος», το Δεκέμβρη του 1944, στη λεγόμενη «μάχη των Αθηνών», και

·        ο «τρίτος» συμβατικά από το Μάρτη του 1946 μέχρι τον Αύγουστο του 1949.

Πριν προχωρήσουμε, είναι απαραίτητο να έχουμε υπόψη μας ότι αυτή η φονική αντιπαράθεση  για την εξουσία δεν έλαβε χώρα σε «κενό αέρος»:

·        Πραγματοποιείται σε κράτος, το οποίο από τη συγκρότησή του είναι βαθιά εξαρτημένο, και η ιδρυτική πράξη του συνοδεύεται από την «προστασία» της Μεγάλης Βρετανίας. Η οποία χρειάζεται την Ελλάδα για τον έλεγχο των θαλάσσιων οδών της Μεσογείου και, ταυτόχρονα, ως ανάχωμα στη ρωσική επέκταση στις ζεστές θάλασσες. Όπως το διατύπωσε ο Βρετανός πρέσβυς στην Αθήνα το 1841: «μια πραγματικά ανεξάρτητη Ελλάδα είναι παραλογισμός. Η Ελλάδα μπορεί να γίνει είτε αγγλική είτε ρωσική και αφού δεν μπορεί να γίνει ρωσική είναι ανάγκη να γίνει αγγλική». Κι αυτή η πραγματικότητα, που έμπαινε ως τεράστιο εμπόδιο στην εθνική χειραφέτηση και ολοκλήρωση, επηρέαζε διαχρονικά την πολιτική σκέψη και δράση των Ελλήνων.

·        Ο παγκόσμιος πόλεμος, όπως και κάθε πόλεμος, θα άλλαζε τους συσχετισμούς ισχύος. Και οι νικητές του επεδίωκαν το μέγιστο κέρδος με κάθε μέσο. Και με την εμπλοκή στις εσωτερικές έριδες των κρατών-στόχων. Φυσιολογικά, λοιπόν, πίσω από τις αντιμαχόμενες παρατάξεις θα δρουν ξένες δυνάμεις και συμφέροντα. Ο ξένος παράγων, στο σύνολό του, είτε από την πλευρά του κράτους είτε των ανταρτών θα έχει καθοριστικό ρόλο. Και να μην υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι στόχοι των κρατών στη διεθνή σκακιέρα παραμένουν σχεδόν οι ίδιοι, παρά τις αλλαγές στην πολιτική τους ηγεσία, στο πολίτευμα ή ακόμη στο κοινωνικό τους σύστημα. Π.χ. Η Μόσχα θα θέλει πάντοτε την ελευθερία κινήσεων στα στενά των Δαρδανελλίων και την έξοδο στο Αιγαίο. Και η Βρετανία θα κάνει το παν για να την εμποδίσει. Η γεωπολιτική, έχει διαχρονική αξία.

·        Τα παραπάνω, βέβαια, δεν συνεπάγονται ότι ο εμφύλιος ήταν αποτέλεσμα των ξενικών παρεμβάσεων. Είναι αρκετοί όσοι, ανάλογα με την ιδεολογική τους αφετηρία, χρεώνουν στους Βρετανο-αμερικανούς ή αντίστροφα στους Σοβιετικούς και Γιουγκοσλάβους την αποκλειστική αιτία της «δυστυχίας» μας. Άποψή μας είναι, όμως, ότι οι εμφύλιες συγκρούσεις, αν και επηρεάζονται από εξω-κρατικούς παράγοντες, δεν θα ξεσπούσαν ποτέ αν δεν υπήρχαν οι κατάλληλοι εσωτερικοί παράγοντες, -τα πρόθυμα χέρια, δηλαδή,  που θα κρατήσουν τα όπλα... Αν και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο άνθρωπος ενίοτε (ή μήπως σχεδόν πάντα;) παρασύρεται, σχεδόν ακουσίως, από τις θύελλες της ιστορίας.

·        Πώς όμως φθάσαμε σε έναν τόσο βαθύ διχασμό. Τόσο σύντομα μετά από τις ημέρες του εθνικού θριάμβου στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο;

·        Και πως ένα μικρό κόμμα του 6%, όπως ήταν προπολεμικά το ΚΚΕ, κτυπημένο μάλιστα από την δαιμόνια δραστηριότητα του μεταξικού υπουργού Δημόσιας Τάξης Μανιαδάκη, αποκτά τέτοια ισχύ στη διάρκεια της ξενικής κατοχής.

Το πρώτο ερώτημα είναι δύσκολο να απαντηθεί ακόμη και σήμερα. Τα χάσματα στην επιφάνεια ανοίγονται ξαφνικά αλλά το διαβρωμένο υπέδαφος που τα προκαλεί προϋπάρχει. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι το ηρωικό 1940 δεν διέγραψε την προϊστορία του εθνικού διχασμού, την αντίθεση βενιζελικών-βασιλικών, την υπονομευτικής αντιπαράθεση γηγενών-προσφύγων, τη δυσαρέσκεια διαφόρων μειονοτήτων από την ένταξή τους στο ελληνικό κράτος,  τη βασανιστική φτώχεια ή την στυγνή εκμετάλλευση για κάποιες κατηγορίες του πληθυσμού εξαιτίας των οποίων οι επαναστατικές θεωρίες ακούγονταν με ευχαρίστηση. Και τέλος μη λησμονούμε ότι, στον πόλεμο κι ιδιαίτερα στον εμφύλιο, απελευθερώνονται ένστικτα και πάθη, κι η εξουσία επί της ζωής και του θανάτου μεθά τον άνθρωπο. Κι ο κύκλος του αίματος όταν ανοίγει δύσκολα κλείνει.

Στο δεύτερο ερώτημα, οι απαντήσεις είναι πιο εύκολες:

Ο αστικός πολιτικός κόσμος έκανε το τεράστιο λάθος να αφήσει το πεδίο δράσης ελεύθερο μετά την τριπλή κατοχή. Δεν πήρε τις πρωτοβουλίες που έπρεπε. Ένα μέρος του κατέφυγε στη Μέση Ανατολή και αρκετοί κινητοποιήθηκαν με ηρωισμό και αυτοθυσία στην κατεχόμενη Ελλάδα. Όμως οι κινήσεις ήταν ασύνδετες κι ασυντόνιστες. Πολλά μέλη της παλαιάς πολιτικής τάξης συνέχιζαν να ασχολούνται, εν μέσω του πολέμου, με το θέμα της αποκήρυξης της μοναρχίας. Η ιστορία, όμως, όπως και η φύση, απεχθάνεται το κενό... Κι όπως αναφέρει ο ιστορικός Richard Clogg «η ανικανότητα και η απροθυμία του παραδοσιακού πολιτικού κόσμου να προσφέρει καθοδήγηση τελικά άφησε τον χώρο στο ΚΚΕ να αναπτυχθεί και να δράσει σχεδόν μόνο του».

Και πράγματι το ΚΚΕ άδραξε την ευκαιρία, διότι:

·        είχε μεγάλη πείρα συνωμοτικής δράσης, και αυτό ήταν εξαιρετικό προσόν στις συνθήκες της κατοχής

·        είχε ηγεσία συμπαγή που δεν αμφισβητείτο, άρα και ενιαίο κέντρο συντονισμού των ενεργειών.

·        διέθετε μεγάλη δεξαμενή συμπαθούντων ανάμεσα στους προσφυγικούς πληθυσμούς, ανήκοντες στην εργατική τάξη οι περισσότεροι.

·        η αίγλη της Σοβιετικής Ένωσης και του Στάλιν μετά τη μάχη του Στάλινγκραντ ενίσχυε και τους ντόπιους ιδεολογικούς συγγενείς, φαινόμενο που παρατηρείται και στην Ευρώπη.

·        έθεσε ως προτεραιότητα εξαρχής εθνικοαπελευθερωτικούς στόχους. Αυτό που επιθυμούσε ο ελληνικός λαός. Να αντισταθεί για την ελευθερία του, για την αξιοπρέπειά του ως έθνος. Είναι χαρακτηριστική η ονομασία της οργάνωσης που στήνει Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Η ταξική διάσταση υποχωρεί. Ανοίγει ο δρόμος για πλατιές συμμαχίες. Ουσιαστική ώθηση θα δοθεί με τη δημιουργία του ΕΛΑΣ, που διεκδικούσε την επαναστατική κληρονομιά του 1821. Και αυτό οφείλεται στους λεγόμενους καπετάνιους και ιδιαίτερα στον, χαρισματικό αλλά αμφιλεγόμενο, Άρη Βελουχιώτη.

Πριν φθάσουμε εκεί, με την κήρυξη του πολέμου, ο ισχυρός άνδρας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης θα καλέσει σε «συστράτευση του λαού για τη νίκη της Ελλάδας». Αλλά λίγες ημέρες αργότερα θα κάνει λόγο για ενδοϊμπεριαλιστικό πόλεμο και κομματικά φυλλάδια που καλούν σε λιποταξία θα κυκλοφορήσουν στο μέτωπο. Θυμίζουμε ότι είναι ακόμη η εποχή που το σύμφωνο Σοβιετικών-Γερμανών ήταν σε ισχύ και το κόμμα ακολουθούσε πιστά την γραμμή της κομμουνιστικής Μέκκας. Τα πράγματα θα ξεκαθαρίσουν όταν η ναζιστική Γερμανία θα εισβάλει στην Σοβιετική Ένωση. Η ίδρυση του ΕΑΜ γίνεται ακριβώς τότε.

Μετά την ίδρυση του ΕΛΑΣ, ο Βελουχιώτης θα αξιοποιήσει ευφυώς τις παραδόσεις της κλεφτουριάς και την ισχυρή εθνική συνείδηση των χωρικών. Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή της πρώτης του δημόσιας εμφάνισης: «Το απόγευμα της Κυριακής 7 Ιουνίου 1942, όσοι κάτοικοι της Δομνίστας βρίσκονταν στην πλατεία του χωριού, το πρώτο που άκουσαν ήταν ένα ομαδικό και βροντώδες ‘μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά…’. Μετά είδαν να μπαίνει ορμητικά τραγουδώντας ένα τμήμα οπλοφόρων, συντεταγμένο κατ΄ άνδρα, με την ελληνική σημαία μπροστά.» Ο Άρης αφού ζητήσει την άδεια από τον πρόεδρο να μιλήσει με την εμφάνιση του παπά στέκεται προσοχή, τον χαιρετάει στρατιωτικά και σκύβει και του φιλάει το χέρι. Στη συνέχεια θα τους μιλήσει για τον απελευθερωτικό αγώνα, το νέο ’21, για εθνική ανεξαρτησία. Τα λόγια αυτά μπαίνουν στην καρδιά των απλών ανθρώπων. Και αυτό θα κάνει παντού.

·        Τα πιστεύει όσα υποστηρίζει ή είναι μια έξυπνη τακτική που οδηγεί τον ΕΛΑΣ να γίνει η κυρίαρχη ένοπλη δύναμη στην κατεχόμενη Ελλάδα;

Θεωρούμε ότι τα πιστεύω του ήταν αληθινά, ανεξάρτητα από τα μέσα επιβολής τους. Πάντως η ηγεσία του ΚΚΕ θα διατηρούσε έντονη καχυποψία για τους καπετάνιους. Μεταξύ τους θα υφίσταται ένας ανταγωνισμός για την ηγεμονία του αγώνα. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι στο «τρίτο γύρο» οι στρατηγοί του αντάρτικου θα προέρχονται από το κομματικό κονκλάβιο και όχι τους παλαιούς καπεταναίους.

Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι αυτή η αντίθεση αντανακλούσε κάποιες νέες πραγματικότητες του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Πρόκειται για την διάσταση που εκδηλώθηκε μεταξύ:

·        της μαρξιστικής ορθοδοξίας που συνέχιζε να αναμένει την επανάσταση από την εργατική πρωτοπορία των πόλεων, όπως είχε περιγραφεί από τον πατριάρχη της κομμουνιστικής θεωρίας, και

·        όσων πίστευαν ότι την νίκη σε μη καπιταλιστικές χώρες μπορούσαν να τη δώσουν οι αγροτικοί πληθυσμοί, ενώ συνέδεαν τους εθνικοαπελευθερωτικούς με τους κοινωνικούς στόχους. Μια τακτική που εφαρμόζεται την ίδια εποχή με τον ελληνικό εμφύλιο επιτυχώς στην Κίνα από τον Μάο Τσε Τουνγκ.

Παρά την εμφάνιση και άλλων αντιστασιακών ομάδων, και κυρίως του ΕΔΕΣ, ήδη από το 1943 το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ έχουν σχεδόν τον απόλυτο έλεγχο. Οι Βρετανοί, μέσω και της Στρατιωτικής Αποστολής τους, αν και αρχικώς είχαν ενισχύσει οικονομικά και στρατιωτικά τον ΕΛΑΣ, είχαν αρχίσει να ανησυχούν. Η αγωνία για την μεταπολεμική τύχη της χώρας κορυφωνόταν ταυτόχρονα στο Λονδίνο, στο Κάιρο που ήταν η έδρα της εξόριστης κυβέρνησης, στην Αθήνα, στα στρατηγεία των ανταρτών. Και, δυστυχώς, όσο πλησίαζε η ώρα της λευτεριάς τόσο εντεινόταν ο εσωτερικός αγώνας, που συνδαύλιζαν εντέχνως και οι Γερμανοί. Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ, θα συστήσουν μια κυβέρνηση των βουνών, και θα εξαπολύσουν επίθεση σε όλα τα μέτωπα για να ξεκαθαρίσει το τοπίο:

·        Θα οργανώσουν μαζική εξέγερση σε στρατό και στόλο στη Μέση Ανατολή, πριν ξεκινήσουν για το μέτωπο της Ιταλίας, διαλύοντάς τους.

·        Θα εξοντώσουν την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ, εκτελώντας τον αρχηγό της αντισυνταγματάρχη Ψαρρό.

·        Θα επιτεθούν εναντίον του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο, η οποία είναι η μοναδική περιφέρεια που δεν ελέγχουν.

·        Ο Βελουχιώτης θα κατέβει στην, πάντα συντηρητική, Πελοπόννησο για να κτυπήσει τα Τάγματα Ασφαλείας, που συνεργάζονται με τους Γερμανούς, αλλά η άνθισή τους οφειλόταν στην σύγκρουση με την άκρα αριστερά. Η αγριότητα της καταστολής καταγράφεται σε γεγονότα όπως του Μελιγαλά.

·        Στις συνοικίες πέριξ του κέντρου της Αθήνας ήδη η εξουσία είχε περάσει στο ΚΚ. Οι φονικές αψιμαχίες με τη χωροφυλακή και τους εθνικόφρονες ήταν στην ημερήσια διάταξη.

Παρά το γεγονός ότι η δράση του αυτή το έκανε να χάσει μεγάλο μέρος από τους συμπαθούντες προηγουμένως το ΕΑΜ, το ΚΚΕ το φθινόπωρο του ’44 θα μπορούσε να αρπάξει την εξουσία. Ήταν η πιο οργανωμένη ένοπλη δύναμη στον ελλαδικό χώρο. Κι όμως δεν το έκανε. Μάλιστα ήδη από τον Αύγουστο είχε τελικά συμφωνήσει με την κυβέρνηση που συγκρότησε ο Γεώργιος Παπανδρέου, με την καθοδήγηση των Βρετανών, στο Λίβανο. Και με τη συμφωνία της Καζέρτας θα είχε και δικούς του υπουργους.

·        Τι ήταν αυτό που το συγκράτησε; Όταν ακόμη οι Βρετανοί δεν είχαν φθάσει στην χώρα, και καμία οργανωμένη δύναμη δεν μπορούσε τότε να τους αντισταθεί;

Στην πραγματικότητα, η τύχη της Ελλάδας κρινόταν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων των εν δυνάμει νικητών του πολέμου. Ήδη από την άνοιξη φαίνεται ότι υπήρχε η σιωπηρή συγκατάθεση της Μόσχας για τις ενέργειες της Βρετανίας στην Ελλάδα, αναγνωρίζοντάς την ως μέρος της σφαίρας επιρροής της. Και η σοβιετική στρατιωτική αποστολή στα ελληνικά βουνά τον Αύγουστο του ’44 θα έδωσε τις δικές της συμβουλές, που επέβαλαν το συμβιβασμό. Εξάλλου, ο σοβιετικός στρατός με ιδιαίτερη προσοχή δεν πέρασε ούτε εκατοστό σε ελληνικό έδαφος, διερχόμενος τη Βουλγαρία. Η συμφωνία πρέπει να έκλεισε στις 9 Οκτωβρίου, στη Μόσχα, στη συνάντηση Τσώρτσιλ-Στάλιν, πριν επικυρωθεί στη Γιάλτα. Είναι η περίφημη ιστορία με το χαρτάκι που γράφτηκαν, σύμφωνα με τον Τσόρτσιλ, τα ποσοστά επιρροής για τις διάφορες χώρες. Η Ελλάδα θα πήγαινε κατά 90% στους Βρετανούς και 10% στους Σοβιετικούς. Αληθεύει άραγε; Εκ του αποτελέσματος προκύπτει ότι συμφωνία υπήρξε και θα τηρείτο μέχρι τέλους, ακόμη και όταν τη θέση των Βρετανών θα έπαιρναν οι ΗΠΑ. Και μάλλον θα ετηρείτο μέχρι τέλους της Σοβιετικής Ένωσης.

Έχοντας υπόψη μας σήμερα ότι, ο Στάλιν είχε δεσμευθεί να μη βοηθήσει στη κατάληψη της εξουσίας από τους Έλληνες κομμουνιστές τα ερωτήματα που γεννιούνται είναι:

·        οι τελευταίοι το γνώριζαν; Κι αν ναι γιατί επιχείρησαν στη συνέχεια δύο φορές ένοπλο αγώνα κατά του κράτους; Κι αν όχι, πώς δεν αντελήφθησαν από τη στάση της Μόσχας ότι θα έμενε απλός παρατηρητής των εξελίξεων;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Στάλιν είχε κάθε συμφέρον να παραμένει μια χαίνουσα πληγή για τους δυτικούς στην Ελλάδα. Να μπορεί να χρησιμοποιεί το ελληνικό χαρτί στο παιχνίδι του διεθνούς ανταγωνισμού. Ό,τι κέρδη θα πετύχαινε το ΚΚΕ καλοδεχούμενα. Αλλά ποτέ δεν θα προχωρούσε σε ευθεία αντιπαράθεση με τους δυτικούς γι’ αυτό το ζήτημα, πέρα από τις αντεγκλήσεις που θα λάβουν χώρα αργότερα στον ΟΗΕ. 

Και επίσης δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, ο Τίτο, ο Κροάτης «εθνικιστής-κομμουνιστής» ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας, με ικανοποίηση παρακολουθούσε την αναταραχή στη χώρα που κατείχε την έξοδο στη θάλασσα του Αιγαίου, και εξυπηρετούσε τα σχέδιά του για μια μεγάλη βαλκανική σοσιαλιστική ομοσπονδία, υπό την δική του ασφαλώς ηγεσία.

Και μάλλον τη δική του σύμφωνη γνώμη πήραν οι ηγέτες του ΚΚΕ, όταν αποφάσισαν να αλλάξουν στάση και να προλάβουν τις εξελίξεις επιχειρώντας τελικά την εξουσία, με ένοπλη επανάσταση, τα γνωστά Δεκεμβριανά. Μια επανάσταση που παρ’ ολίγον να πετύχει, καθώς οι αστικές δυνάμεις έφθασαν να ελέγχουν μόνο 2-3 τετραγωνικά χιλιόμετρα στο κέντρο της πόλης, ενώ την άμυνα εκτός από λίγες δυνάμεις της χωροφυλακής και της οργάνωσης Χ, την  κρατούσε ο αγγλικός στρατός.

Η επανάσταση δεν πέτυχε, διότι η ηγεσία του ΚΚΕ έκανε δύο λάθη:

·        την ίδια ώρα έστειλε 15 χιλιάδες Ελασίτες εναντίον του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο και το κυριότερο

·        δίστασε, για άγνωστο λόγο, όταν ακόμη οι Βρετανοί δεν είχαν προλάβει να φέρουν στρατιωτικές ενισχύσεις στην Αθήνα.

Η σημασία, όμως, που είχε για το Λονδίνο η Ελλάδα αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο ίδιος ο Τσώρτσιλ καταφθάνει στην Αθήνα. Το παιχνίδι για το ΚΚΕ θα χαθεί για δεύτερη φορά. Οι Βρετανοί θα νικήσουν κατά κράτος και ο ΕΛΑΣ θα απομακρυνθεί από την Αθήνα, αφήνοντας πίσω του ερείπια, αίμα και μίσος.

Το επόμενο βήμα θα είναι η συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του ’45, που προέβλεπε, κυρίως, τον αφοπλισμό των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ, παρά τη συμφωνία, απέκρυψε ένα μεγάλο τμήμα του οπλισμού του, ενώ κάποιες χιλιάδες μαχητών του παρέμειναν στο βουνό, και άλλοι εγκαταστάθηκαν σε στρατόπεδα εκπαίδευσης στην Αλβανία και Γιουγκοσλαβία. Προφανώς, τελώντας εν αναμονή μιας λύσης. Ποια θα ήταν αυτή; Αποδοχή του status που είχε διαμορφωθεί ή ένοπλη απόπειρα ανατροπής της;

Ας δούμε, όμως πρώτα, την κατάσταση στη χώρα στις παραμονές του εμφυλίου:

·        Στην Αθήνα, ενώ ξεκινούν οι δίκες των δοσίλογων, κάποια αισιοδοξία είχε αρχίσει να αχνοφέγγει. Η διάθεση για ζωή στους ταλαιπωρημένους Έλληνες εκδηλωνόταν στους κινηματογράφους, στα θέατρα, στις κοινωνικές συνάξεις. Η ατμόσφαιρα, όμως, παρέμενε γενικά ηλεκτρισμένη.

·        Η κατάσταση, όμως, στην ύπαιθρο ήταν χαοτική. Ο αντιστράτηγος Ζαφειρόπουλος αναφέρει ότι εκεί δρούσαν 4 κατηγορίες ενόπλων ομάδων. Υπολείμματα του ΕΛΑΣ 4-5 χιλιάδες, που μπαινόβγαιναν στα σύνορα, κοινοί ληστές που εμφανίζονταν ως εθνικόφρονες, χωρικοί που με όπλα προάσπιζαν τις περιουσίες τους και παρακρατικές οργανώσεις εθνικοφρόνων, που δρούσαν ανεξέλεγκτα εναντίον του οποιουδήποτε είχε σχέση με το ΕΑΜ, η λεγόμενη «λευκή τρομοκρατία». Κι όπως ο ίδιος τονίζει «με τη σαδιστικήν των συμπεριφορά θα είναι οι κύριοι στρατολόγοι» των ανταρτών. Το επιχείρημα αυτό θα είναι το κύριο που θα προβάλει στη συνέχεια το ΚΚΕ για την ένοπλη αντίδρασή του.

·        Οι δικογραφίες των αριστερών για κατοχικά αδικήματα θα φθάσουν τις 80.000. Το κράτος ήταν φανερό ότι επεδίωκε να ανασχέσει τη δύναμη της άκρας αριστεράς έως ότου σταθεί στα πόδια του. Και οι διώξεις, όμως, θα δώσουν μια υπαρκτή δικαιολογία στο στρατόπεδο των οπαδών της τελικής σύγκρουσης, που θα εμφανίζουν τους αγωνιστές της αντίστασης ως καταδιωκόμενους και τους συνεργάτες των κατοχικών δυνάμεων ως αποκατεστημένους.

·        Η κοινωνική δυσαρέσκεια που ενίσχυε την αριστερή προπαγάνδα οφειλόταν ασφαλώς και στην κάκιστη κατάσταση της οικονομίας. Ο Δεκέμβρης του ’44 οδήγησε τον πληθυσμό πάλι στο κυνήγι της χρυσής λίρας. Μια απόπειρα ανόρθωσης της οικονομίας από τον επιφανή οικονομολόγο Κυριάκο Βαρβαρέσο το καλοκαίρι του 45 για να χαλιναγωγήσει τον πληθωρισμό με φορολόγηση των εύπορων στρωμάτων θα αποτύχει. Η Ελλάδα επιβίωνε χάριν της εξωτερικής βοήθειας στην αρχή της M-L και στη συνέχεια της UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) ουσιαστικά αμερικανικής προέλευσης. Καμία απελευθερωμένη χώρα δεν έλαβε τόσα αγαθά όσο η Ελλάδα (έως το τέλος του 45 περίπου 2 εκ τόνοι αγαθά). Αλλά και καμία χώρα δεν έχει ελπίδες να ορθοποδήσει αν δεν δημιουργήσει ένα δικό της παραγωγικό μοντέλο ανάπτυξης. Και για την Ελλάδα θα χρειαστεί γι’ αυτό ακόμη μια δεκαετία.

·        Στο πολιτικό πεδίο η αδυναμία συγκρότησης μιας αξιόπιστης κυβερνητικής πρότασης είναι εμφανής. Μετά την κυβέρνηση Πλαστήρα, καταρρέουν και αυτή του ναυάρχου Πέτρου Βούλγαρη αλλά και του Παναγιώτη Κανελλόπουλου.

Η αριστερά, την ίδια ώρα, παρά την ήττα της ανασυντάσσεται. Κομβικό γεγονός θα είναι η επιστροφή του ηγέτη της Νίκου Ζαχαριάδη το Μάιο του 1945, μετά από 5 χρόνια εξορίας στο Νταχάου, με αγγλικό μεταγωγικό αεροπλάνο.

Η παρουσία του Ζαχαριάδη θα έχει καθοριστική σημασία για τις επιλογές που θα κάνει το ΚΚΕ. Ο ηγέτης-μεσσίας για τους αριστερούς, θα είναι ο μοιραίος άνθρωπος τόσο για την έναρξη του τρίτου αιματηρότερου γύρου του εμφυλίου όσο και για την ήττα του αντάρτικου Δημοκρατικού Στρατού. Αυτό ο χαλυβδωμένος αγωνιστής, φανατικός ιδεολόγος και αφοσιωμένος στη Μόσχα ήταν ο Έλληνας «Στάλιν». Και γι’ αυτό το λόγο η αίγλη των καπεταναίων της αντίστασης του δημιουργούσε μια ψυχολογική μειονεξία, καθώς ο ίδιος το διάστημα της εθνικής αντίστασης ήταν απών. Κι αυτό το συναίσθημα επέδρασε προφανώς στις μαξιμαλιστικές τους επιλογές.

Αρχικώς, θα δώσει δείγματα διαλλακτικότητας:

·        Θα καταδικάσει μερικώς τα Δεκεμβριανά και, κυρίως, τη σύλληψη, ομηρία και εκτέλεση χιλιάδων αθώων αμάχων.

·        Θα μιλήσει για εθνικές διεκδικήσεις, ακόμη και για την Κύπρο.

·        Και απέναντι στον πραγματικό ηγέτη του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη, αρνητή της Βάρκιζας που επεδίωκε την έναρξη ενός ανταρτοπολέμου, θα είναι αμείλικτος: θα τον καταγγείλει ως τυχοδιώκτη και όργανο της αντίδρασης. Η είδηση καταρράκωσε τον Άρη που όπως φαίνεται αυτοκτόνησε και το κεφάλι του μαζί με του πρωτοπαλίκαρού του με συνοδεία οργάνων και ασμάτων θα εκτεθεί στην πλατεία των Τρικάλων. Ο Ζαχαριάδης είχε γλυτώσει από έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή.

·        Ήταν, όμως, ειλικρινής σε αυτή του την εκδήλωση νομιμοφροσύνης απέναντι στη συμφωνία της Βάρκιζας;

·        ή συνιστούσε τακτική προετοιμασίας πριν τη τελική εφόρμηση;

Εκ του αποτελέσματος προκύπτει το δεύτερο. Εντούτοις, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα ποιες ήταν τότε οι πραγματικές προθέσεις του.

Το ΚΚΕ αυτή τη περίοδο

·        προβαίνει σε πολυπληθείς συγκεντρώσεις που συνιστούν επίδειξη δύναμης και ξεπερνά έτσι το αίσθημα του ηττημένου που προκάλεσε ο Δεκέμβρης,

·        κατορθώνει να ανασυγκροτήσει τις οργανώσεις του, και κυρίως στην Αθήνα,

·        δημιουργεί παράνομο δίκτυο στις πόλεις ως «αυτοάμυνα» και τη «στενή αυτοάμυνα», ως συνέχεια της ΟΠΛΑ, ένοπλο, δηλαδή, τρομοκρατικό μηχανισμό,

·        πραγματοποιεί τακτικό συνέδριο, σε συνθήκες νομιμότητας

Τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις συνέχιζε να τις διχάζει το πολιτειακό, η επιστροφή ή όχι δηλαδή του βασιλιά Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα. Αν και η Δεξιά έβλεπε στο πρόσωπό του το καθοριστικό παράγοντα της σταθερότητας του καθεστώτος οι Βρετανοί, υπό την ηγεσία πλέον των Εργατικών, επέμεναν να προηγηθούν εκλογές, που θα έδιναν δημοκρατική πρόσοψη στο πολιτικό σύστημα. 

Οι εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 31 Μαρτίου του 1946. Για την αριστερά η εκλογική αυτή αναμέτρηση, η πρώτη έπειτα από 10 θυελλώδη έτη, αποτελούσε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να κατοχυρώσει τη τεράστια δύναμή της. Και να βάλει τη σφραγίδα της στη διαμόρφωση της μεταπολεμικής Ελλάδας. Την ευκαιρία αυτή την «κλώτσησε». Το ΚΚΕ αποφάσισε αποχή από τις εκλογές. Ένα τεράστιο λάθος που θα ανοίξει το δρόμο στη σύγκρουση. Το 1950  ο Ζαχαριάδης θα αναγνωρίσει το λάθος, όχι όμως διότι έτσι θα αποτρεπόταν ο εμφύλιος αλλά διότι «θα γινόταν πιο αποτελεσματική και ολόπλευρη προετοιμασία για τον ένοπλο αγώνα».

Αυτοί που μάλλον ικανοποιήθηκαν περισσότερο από την απόφαση του ΚΚΕ, ήταν

πρώτα ο Τίτο, καθώς ο ίδιος ο ηγέτης του ΚΚΕ θα γράψει το 1950: «Ο Τίτο και η κλίκα του μας υποσχέθηκαν την πιο πλατειά βοήθεια. Αυτό έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην απόφασή μας να προχωρήσουμε στην οργάνωση της ένοπλης πάλης…» αλλά και

οι Βρετανοί που έβλεπαν τη σύγκρουση ως ευκαιρία να ξεμπερδεύουν με αυτό το αγκάθι στην οιωνεί αποικία τους, που θα οδηγούσε στη βαθύτερη ακόμη εξάρτησή της.

Στις εκλογές το Λαϊκό Κόμμα θα κερδίσει με 54,5%. Το ποσοστό της αποχής δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί ακριβώς. Όμως, ήταν αναμφίβολα μεγάλο. Αν η αριστερά ελάμβανε μέρος, ίσως μαζί με τους φιλελεύθερους, να είχε ακόμη και συμμετοχή στην νέα κυβέρνηση, όπως είχε γίνει στην Γαλλία και στην Ιταλία.

Ο Ζαχαριάδης είχε αποφασίσει, όμως, διαφορετικά. Με δική του εντολή την παραμονή των εκλογών, στο Λιτόχωρο της Κατερίνης ομάδα ανταρτών κτυπά τα κτίρια της χωροφυλακής και εθνοφυλακής. Αποτέλεσμα 12 νεκροί χωροφύλακες.

Αν και αυτή η ημερομηνία θεωρείται ως αρχή του τρίτου γύρου ο εμφύλιος, θα αργήσει λίγο ακόμη να κλιμακωθεί: Μετά το τέλος του, ο Ζαχαριάδης θα εξηγήσει το γιατί: «το 1946 όλοι συμφωνούσαμε πως η κατάσταση ήταν ώριμη, να πάρουμε τα όπλα και να πολεμήσουμε. Αλλά θα έπρεπε να μην προκαλέσουμε τους Εγγλέζους για να αντιδράσουν αμέσως. Η πολιτική μας θα έπρεπε να είναι φαινομενικά αμυντική … να απομονώσουμε τους Εγγλέζους, να προλάβουμε την άμεση ένοπλη παρέμβασή τους, ενώ παράλληλα θα στηριζόμαστε στις Λαϊκές Δημοκρατίες –για να αρχίσουμε την επίθεση ενάντια στην εσωτερική αντίδραση».

Όμως υφίσταντο ευνοϊκές συνθήκες για ένοπλη επανάσταση το 1946; Πιστεύουμε όχι, διότι εκτός των άλλων παραγόντων που αναφέρθηκαν υφίστατο μια νέα πραγματικότητα:

·        Η πλειοψηφία του λαού είχε κουραστεί από τα χρόνια του πολέμου και ανέμενε την ειρηνική ανασυγκρότηση.

·        Η βιαιότητα των κομμουνιστών, στους δύο προηγούμενους γύρους, είχε δημιουργήσει σφοδρές αντιδράσεις, και

·        Η μεγάλη διαφορά με τα χρόνια της κατοχής ήταν ότι, ο αγώνας δεν εμφανιζόταν στα μάτια της πλειοψηφίας του λαού ως εθνικο-απελευθερωτικός.

Ποια, όμως, θα είναι τα κοινωνικά στρώματα και ομάδες στα οποία θα στηριχθεί ο Ζαχαριάδης και το ΚΚΕ για να ξεκινήσουν τον ένοπλο αγώνα;

·        Ένα τμήμα του αγροτικού πληθυσμού, που είχε λάβει μέρος στην εθνική αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.

·        Μεγάλο τμήμα των κατοίκων των προσφυγικών συνοικισμών, κυρίως πέριξ των Αθηνών και του Πειραιώς, που στη πλειοψηφία τους όμως δεν βγήκαν στο βουνό. 

·        Η μειονότητα των σλαβομακεδόνων, η οποία μέσω και της οργάνωσής της ΝΟΦ, θα έχει διευρυμένη συμμετοχή στις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού. Ιδίως προς το τέλος του εμφυλίου οι εκτιμήσεις για τον αριθμό τους ξεπερνά το 30% του συνόλου.

·        Αντι-μοναρχικοί αξιωματικοί, που είχαν συμμετάσχει και στον ΕΛΑΣ. Αν και η εμπειρία τους δεν αξιοποιήθηκε επαρκώς, γιατί προτιμήθηκαν ως στρατηγοί τα κομματικά στελέχη.

·        Επίσης, οι γυναίκες θα αποτελέσαν μεγάλο ποσοστό των μαχητών του ΔΣΕ, που είτε για λόγους ιδεαλισμού είτε ως επιλογή χειραφέτησης πολέμησαν με φανατισμό.

·        Από τα τέλη του 1947 αρχές του 48 οι νέοι μαχητές θα είναι κυρίως εξαναγκαστικά ή βίαια στρατολογημένοι από τις περιοχές που καταλαμβάνονται, σύμφωνα και με την αναφορά του Βαφειάδη..

Από τα μέσα του 1946 χιλιάδες αντάρτες, εφοδιασμένοι από τις Λαϊκές δημοκρατίες, αρκετοί από αυτούς εκπαιδευμένοι σε στρατόπεδα όπως το Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας, θα εξαπολύσουν επιθέσεις σε πάμπολλα σημεία της ελληνικής επικράτειας. Το κράτος απέναντι στη ογκούμενη απειλή, και μέχρι οι Βρετανοί να οργανώσουν τον στρατό, θα αντιδράσει με τη χωροφυλακή, την εθνοφυλακή και τις μονάδες ένοπλων χωρικών, αλλά με περιορισμένη επιτυχία. Οι πολλαπλασιαζόμενες επιθέσεις των ανταρτών εκδιώκουν τους χωροφύλακες από πολλές περιοχές και δημιουργούν τετελεσμένα.

Ως απάντηση η δεξιά κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη –η οποία θα αποτύχει στις εθνικές διεκδικήσεις αφού μόνον τα Δωδεκάνησα δίνονται στην Ελλάδα- προωθεί το λεγόμενο Γ΄ ψήφισμα, και στήνονται έκτακτα στρατοδικεία που τάχιστα καταδικάζουν και ξεκινούν εκτελέσεις.

Σ’ αυτό το κλίμα το Σεπτέμβριο του 1946, στο δημοψήφισμα για το πολιτειακό, στο οποίο η αριστερά αυτή τη φορά θα συμμετάσχει, ο Γεώργιος Β΄ θα λάβει 68,3%. Αν και παρατηρήθηκαν φαινόμενα νοθείας είναι βέβαιο ότι η κομμουνιστική απειλή είχε ενισχύσει εκ νέου το βασιλικό θεσμό ως το κύριο ανάχωμά απέναντί της.

Οι αντάρτες, πάντως, ανακοινώνουν το Γενικό Αρχηγείο τους στις 28 Οκτωβρίου, και στην εκπνοή του 1946 ανακηρύσσεται ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Γενικός Αρχηγός αναλαμβάνει ο Μάρκος Βαφειάδης. Ένας μικρασιάτης πρόσφυγας, πρώην καπνεργάτης, με εξαιρετικές ικανότητες, στον οποίο οφείλονται σε μεγάλο βαθμό οι νίκες του ΔΣΕ, με την τακτική του ανταρτοπολέμου ή αλλιώς «hit and run». Με την τακτική του Μάρκου οι αντάρτες  πετυχαίνουν να κόψουν την Ελλάδα στα δύο. Στις αρχές του 1947, ελέγχουν μεγάλους ορεινούς όγκους από το Γράμμο και το Καϊμακτσαλάν έως και τον Ταΰγετο στην Πελοπόννησο, με σημαντική παρουσία ακόμη στη Σάμο και στη Κρήτη, ενώ δρα και ένας τεράστιος παράνομος μηχανισμός στις πόλεις. Ο αριθμός των ενόπλων θα είναι φθάσει στο ανώτατο σημείο του στις 25-30 χιλιάδες.

Ο κίνδυνος για το κράτος είναι υπαρκτός. Η «προστάτης» Μεγάλη Βρετανία αγκομαχούσε να διατηρήσει την Ελλάδα στη σφαίρα επιρροής της. Η αυτοκρατορία, όμως, ήταν πλέον παρελθόν. Και δεν υπήρχε καιρός για χάσιμο. Μόνη λύση η αλλαγή «προστάτη». Και το ρόλο αυτό τον ανέλαβαν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Έναν ρόλο τον οποίο, όπως φαίνεται, επεδίωξαν ήδη από τα χρόνια του πολέμου, έχοντας ως στόχο τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών της μέσης ανατολής.

Στις 12 Μαρτίου 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ θα εξαγγείλει το περίφημο δόγμα Τρούμαν, που προέβλεπε την παροχή οικονομικής και τεχνικής βοήθειας στην Ελλάδα και στην Τουρκία ύψους 400 εκ δολαρίων. Σε λίγο θα ακολουθήσει και η εξαγγελία του σχεδίου Μάρσαλ, για την ανασυγκρότηση της Ευρώπης, από το οποίο επίσης θα ωφεληθεί για τη διεξαγωγή του πολέμου η ελληνική κυβέρνηση, αλλά και λόγω της διαφθοράς θα αυξήσει τον πλούτο σε τμήματα των αστικών στρωμάτων.

Μια νέα εποχή θα άρχιζε και ουσιαστικά, από τότε, η τύχη του εμφυλίου είχε ήδη κριθεί. Οι ΗΠΑ σε φάση εκρηκτικής ανόδου δεν θα επέτρεπαν την επέκταση της σοβιετικής επιρροής πέραν των συμφωνηθέντων ήδη ορίων. Αλλά ούτε ο Στάλιν θα δοκίμαζε τα όρια της Ουάσιγκτον. Πολλώ δε μάλλον που η τελευταία κατείχε μόνη της την ατομική βόμβα.

Στο ΚΚΕ όμως, δεν αντιλαμβάνονται την νέα κατάσταση. Ακόμη, θα μπορούσαν, ίσως, να επιδιώξουν μια συμφωνία που θα κατοχύρωνε τη συμμετοχή τους σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα. Επέλεξαν το δρόμο του αδελφοκτόνου πολέμου. Προφανής στόχος τους η ανακήρυξη μιας μεγάλης περιφέρειας ως ξεχωριστής επικράτειας και η αναγνώριση από τις λαϊκές δημοκρατίες μιας επαναστατικής κυβέρνησης, που θα δημιουργούσε τετελεσμένα.

Οι Αμερικανοί όμως δεν έχαναν τον καιρό τους.

·        Ιδρύουν την American Mission Aid for Greece  που φέρνει μαζί της δεκάδες χιλιάδες δολάρια, ενώ ξεκινά τη δράση της η Αμερικανική Στρατιωτική Αποστολή. Τα στελέχη τους απολαμβάνουν ειδικά προνόμια. Εν πολλοίς, αυτοί θα καθοδηγούν την κυβέρνηση, τη διοίκηση, το στρατό.

·        Έτσι επιβάλλουν την ένωση του πολιτικού αστικού κόσμου με μια κυβέρνηση Λαϊκών-Φιλελευθέρων με πρωθυπουργό τον υπέργηρο Σοφούλη.

Η νέα φάση θα περιλαμβάνει και τη δημιουργία τριών στρατοπέδων για τους αριστερούς: στη Μακρόνησο, στα Γιούρα και στο Τρίκερι. Εκεί κλείστηκαν χιλιάδες σε συνθήκες πραγματικά απάνθρωπες. Πάντως η λειτουργία τους συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην ήττα των κομμουνιστών.

Ο Ζαχαριάδης, από τη πλευρά του, θα κλιμάκωνε τον πόλεμο επιδιώκοντας διεύρυνση της ζώνης ελέγχου και κατάληψη πόλεων. Παρά τις αντιξοότητες και παρά την απροθυμία των ανατολικών, που συνέχιζαν τον εφοδιασμό του, να υποσχεθούν κάποια αναγνώριση, το ΚΚΕ συγκροτεί στις 24 Δεκεμβρίου του ‘47 μια προσωρινή κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας. Πρωθυπουργός ο Βαφειάδης. Μέλη της όλα στελέχη του ΚΚΕ. Κανείς συνεργαζόμενος, κανείς μη κομμουνιστής πλην του ιατρού Π. Κόκκαλη. Και ταυτόχρονα εξαπολύεται μια αποτυχημένη επίθεση κατά της πόλης της Κόνιτσας, ως δυνητικής πρωτεύουσας της κομμουνιστικής κυβέρνησης.

Η αντίδραση είναι άμεση:

·        Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ τίθενται εκτός νόμου και η προπαγάνδα του κομμουνισμού τιμωρείται με ποινές που φθάνουν στην εκτέλεση. Συνολικά μέχρι και στις 31 Αυγούστου 1948 εκτελέστηκαν περίπου 1.800.

·        Ο εθνικός στρατός, που θα φθάσει τους 200.000 άνδρες, με σύγχρονο αμερικανικό πολεμικό υλικό και τη συνδρομή της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής και του στρατηγού Βαν Φλητ θα επιχειρήσει, με αναπτερωμένο ηθικό, την εκκαθάριση των βουνών της Ρούμελης της δυτικής Μακεδονίας.

Αν και ο στρατός νικά στη Ρούμελη και στον Γράμμο –«επιτυχία» που στοίχησε 800 νεκρούς και 5.000 τραυματίες για το στρατό και 2.500 νεκρούς αντάρτες- ο κύριος όγκος των ανταρτών κατορθώνει και διαφεύγει στο Βίτσι και παρ’ ολίγον να αλλάξει τα δεδομένα.

Τελικά ο πόλεμος έμελλε να συνεχιστεί ακόμη έναν αιματηρό χρόνο. Με συγκρούσεις σχεδόν σε ολόκληρη την Ελλάδα και με καταλήψεις πόλεων, ο πόλεμος διεξάγεται πιο άγριος από ποτέ, ακόμη και στην κατά κανόνα δεξιών φρονημάτων Πελοπόννησο, όπου πλοία από την Αλβανία μεταφέρουν οπλισμό και μαχητές.

Όπως είπαμε, όμως, το ρολόι μετρούσε αντίστροφα.

·        Πρώτον: ο 87χρονος Σοφούλης θα ανέθετε τον απόλυτο έλεγχο των στρατιωτικών επιχειρήσεων στον Παπάγο, και πλέον δεν θα υφίστατο πρόβλημα συντονισμού. Επιπλέον θα εξαρθρωθεί σε μεγάλο βαθμό το παράνομο δίκτυο του ΚΚΕ στις πόλεις.

·        Δεύτερον: Οι ΗΠΑ συνέχιζαν τον εφοδιασμό του στρατού, του οποίου το φρόνημα σταδικά είχε αποκατασταθεί.

·        Τρίτον: η εφαρμογή των σχεδίων του ΔΣΕ, απαιτούσε μεγάλες εφεδρείες. Κι ο ΔΣΕ δεν ήταν ΕΑΜ, τη στιγμή μάλιστα που τα χωριά άδειαζαν, και οι πρόσφυγες συνέρρεαν στα αστικά κέντρα. Να αναφέρουμε εδώ ότι ο ΔΣΕ την ίδια περίοδο προχωρά σε ένα μέτρο, που θα αμαυρώσει σημαντικά τη φήμη του. Αυτό της αποστολής παιδιών στις λαϊκές δημοκρατίες, ακόμη και χωρίς τη συγκατάθεση των γονιών τους.  

·        Τέταρτον: το απρόσμενο διαζύγιο Τίτο-Στάλιν που θα άλλαζε τα δεδομένα. Ο Κροάτης κομμουνιστής  δεν θα γινόταν ένας ακόμη υποτακτικός της Μόσχας. Θα ακολουθούσε τον δικό του δρόμο και τα δικά του πολιτικά συμφέροντα. Κι αυτό θα επηρέαζε καταλυτικά το αποτέλεσμα του εμφυλίου. Οι στρόφιγγες της βοήθειας προς τους Έλληνες κομμουνιστές σιγά σιγά θα έκλειναν. Και στο τέλος θα έκλειναν και τα σύνορα.

·        Πέμπτον: εκδηλώθηκε απόλυτη διαφωνία μεταξύ του Ζαχαριάδη και του Μάρκου, καθώς ο πρώτος θεωρώντας ότι το κράτος βρισκόταν σε αποσύνθεση ήθελε τη μετατροπή του ανταρτοπολέμου σε πόλεμο με τακτικό στρατό σε αντίθεση με τον Μάρκο. Όπως ήταν φυσικό επικράτησε ο κομματικός ηγέτης του στρατιωτικού. Ο Μάρκος παραμερίστηκε και τελικά αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Ελλάδα το τελευταίο διάστημα του πολέμου, δήθεν ως ασθενής.

Με αυτά τα δεδομένα, το 1949 ξεκινά με την εκκαθάριση από το στρατό όλων των ανταρτικών ομάδων της Πελοποννήσου και της Ρούμελης. Οι ανταρτικές ομάδες παρά τις κάποιες επιτυχίες, όπως η κατάληψη της πόλης του Καρπενησίου για πάνω από 2 εβδομάδες υπό την ηγεσία του καπετάν-Γιώτη, Χαρίλαου Φλωράκη, θα αναδιπλώνονταν στα άπαρτα κάστρα του Γράμμου και Βίτσι.

Ο Ζαχαριάδης σε κατάσταση απελπισίας, αναζητώντας εναγωνίως εφεδρείες, αλλά και θέλοντας να αντιμετωπίσει τον Τίτο, θα διαπράξει ένα από τα σοβαρότερα λάθη. Θα επαναφέρει την προ του 1935 πολιτική γραμμή του ΚΚΕ για το μακεδονικό, και υπόσχεται στους σλαβομακεδόνες δικό τους κράτος. Ενώ συμπεριλαμβάνει και μέλη της μειονότητας στη σύνθεση της νέας του κυβέρνησής, χωρίς πλέον τον Μάρκο.

Μια τελευταία του σπασμωδική κίνηση για την κατάληψη της Φλώρινας θα καταλήξει σε πανωλεθρία. Το καλοκαίρι του 49, ο στρατός ενισχυμένος και με νέα αμερικανικά όπλα, ανάμεσά τους αεροπλάνα που ρίχνουν βόμβες ναπάλμ, θα καταλάβει πρώτα το Βίτσι και μετά τον Γράμμο. Στις 10 το πρωί της 30^ης Αυγούστου έπαψαν πλέον να ηχούν οι φρικιαστικοί  ήχοι του πολέμου. Ο εμφύλιος είχε λήξει. Αν και το ΚΚΕ τον Οκτώβριο θα διακηρύξει ότι «ο ΔΣΕ δεν κατέθεσε τα όπλα, μόνο τα έθεσε παρά πόδα» η ήττα θα είναι συντριπτική.

Ως επίλογο, να αναφέρουμε λοιπόν ότι την ίδια ώρα που σε άλλες χώρες της Ευρώπης έβαζαν τα θεμέλια της ανάπτυξης, ξεκινώντας τα λεγόμενα τριάντα ένδοξα χρόνια, ο εμφύλιος θα άφηνε πίσω του μια Ελλάδα, ενταγμένη στο δυτικό κόσμο, αλλά ρημαγμένη, με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, με εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες εντός της χώρας και αρκετές χιλιάδες στις λαϊκές δημοκρατίες, κατεστραμμένες υποδομές, έρημα χωριά, γεμάτες φυλακές και ξερονήσια, μηχανισμούς καταστολής και μίσος. Οι πληγές του εμφυλίου, όπως είπαμε, θα ήταν βαθιές και τραυματικές. Θα καθόριζαν όλες τις κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές  εξελίξεις που θα ακολουθήσουν, μέχρι και την λεγόμενη μεταπολίτευση, παρά τα όποια επιτεύγματα σημειώνονται την ίδια περίοδο. Επιπλέον, θα ισχυροποιούσαν τους δεσμούς εξάρτησης στα πλαίσια του ψυχρού πολέμου. Εις βάρος βεβαίως των όποιων εθνικών στόχων και οραμάτων, όπως της ένωσης της Ελλάδας με την Κύπρο, εις βάρος της συγκρότησης επιτέλους μιας ελληνικής πρότασης σε αυτή την πάντα ανήσυχη περιοχή των συνόρων των πολιτισμών.