Κ.Πολάνυι- Κ.Καστοριάδης: Η σημασία της κοινότητας

ΡΗΞΗ φ.93

Ο Κ.Πολάνυι στο  έργο του, «Ο μεγάλος μετασχηματισμός»[1]  αναπτύσσει με τέτοια αρτιότητα τις μη «οικονομικές» παραμέτρους  του καπιταλισμού, ώστε ο Καστοριάδης να το συγκρίνει σε σημασία με τις πιο εύστοχες  σελίδες του Κ.Μάρξ   χαρακτηρίζοντάς το ως εξαιρετικό[2].

Ανάμεσα στις πολλές ενδιαφέρουσες σκέψεις που διατυπώνει ο Κ.Πολάνυι διακρίνουμε την καταστροφή του προσώπου, καθώς ο  καπιταλισμός, η «αγορά», το αποσπά από τις παραδοσιακές μορφές κοινότητας.

Όπως επισημαίνει η διάλυση αυτή που θα οδηγήσει τις ανθρώπινες κοινότητες στην Ευρώπη ή και σε άλλες ηπείρους στα όρια της λιμοκτονίας: « ο διαχωρισμός της εργασίας από τις υπόλοιπες δραστηριότητες της ζωής και η υπαγωγή της στους νόμους της αγοράς ισοδυναμούσε με την εκμηδένιση όλων των οργανικών μορφών ύπαρξης  και την αντικατάστασή τους από έναν διαφορετικό, ατομικιστικό τύπο οργάνωσης…Μια τέτοια καταστροφική προοπτική εξυπηρετούσε με τον καλύτερο τρόπο η αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων. Πρακτικά, αυτό σήμαινε  ότι όλες οι μη συμβλητές μορφές οργάνωσης της συγγένειας, γειτνίασης, επαγγέλματος και λατρείας θα εξαφανίζονταν, επειδή απαιτούσαν την προσήλωση του ατόμου και περιόριζαν έτσι την ελευθερία του. Η παρουσίαση αυτής της αρχής, ως αρχής της μη παρέμβασης, όπως έκαναν οι φιλελεύθεροι, ήταν απλώς έκφραση μιας βαθιά ριζωμένης προκατάληψης υπερ μιας συγκεκριμένης μορφής παρέμβασης, η οποία θα κατέστρεφε τις ανθρώπινες σχέσεις που δεν μπορούσαν να καταλήξουν σε συμβάσεις και θα απέτρεπε τον αυθόρμητο ανασχηματισμό τους. Σήμερα, η συνέπεια αυτή της εδραίωσης της αγοράς εργασίας είναι καταφανής στις αποικιοκρατούμενες χώρες. Οι ιθαγενείς αναγκάζονται να πουλήσουν την εργασία τους για να επιβιώσουν οικονομικά. Γι’ αυτό, πρέπει να καταστραφούν οι παραδοσιακοί τους θεσμοί και να αποτραπεί η αναβίωσή τους, εφ’ όσον κατά κανόνα το άτομο στην πρωτόγονη κοινωνία δεν απειλείται από λιμοκτονία, εκτός αν αντιμετωπίζει έναν τέτοιο κίνδυνο ολόκληρη κοινωνία. Στο γαιοκτητικό σύστημα kraal των Καφίρ, για παράδειγμα, «η ένδεια είναι αδύνατη ∙οποιοσδήποτε χρειάζεται βοήθεια , την λαμβάνει ασυζητητί». Κανένας Κβακιούτλ «δεν διέτρεχε ποτέ τον κίνδυνο να πεινάσει». «Δεν υπάρχει λιμοκτονία σε κοινωνίες που ζουν στα όρια της επιβίωσης». Η αρχή της προστασίας από την έλλειψη εφαρμοζόταν και στην ινδική αγροτική κοινότητα και, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, σχεδόν σε όλους τους τύπους κοινωνικής οργάνωσης μέχρι περίπου τις αρχές του 16^ου αιώνα στην Ευρώπη, όταν οι σύγχρονες αντιλήψεις για τους φτωχούς, διατυπωμένες από τον ανθρωπιστή Βιβ, συζητήθηκαν από τη Σορβόννη»[3].

Ότι έχει συμβεί στους ιθαγενείς πληθυσμούς, προηγήθηκε στους λευκούς πληθυσμούς . Η απειλή της φυσικής εξόντωσης από την πείνα είχε ως απαραίτητη προϋπόθεση «να καταστραφεί η οργανική κοινωνία, που δεν ανεχόταν τη λιμοκτονία του ατόμου ».[4]

Ο Καστοριάδης θεωρούσε ότι η δυτική τεχνική, αν είχε κάποιες πιθανότητες να λάβει θετικές διαστάσεις, θα έπρεπε να αφομοιωθεί μέσα σε μορφές αυθεντικής κοινωνικότητας  που υπάρχει μέσα στις κοινότητες των «υπανάπτυκτων» χωρών. Δηλαδή οι λαοί της Δύσης «να μάθουν απ’ αυτές τις χώρες κάτι που έχουν ξεχάσει και να εμπνευστούν από αυτό, για να ξαναζωντανέψουν αληθινά κοινοτικές μορφές ζωής».[5]

Αν και ομολογεί ότι υπάρχουν παραδόσεις, όπως η παράδοση από την οποία και ο ίδιος κατάγεται,  που μπορεί να παίξουν σωτήριο ρόλο, δεν μπορεί να κατανοήσει τις αξιακές προϋποθέσεις τους, ίσως επειδή αυτές έχουν ένα ιερό-θρησκευτικό χαρακτήρα: «Στη χώρα απ’ όπου έρχομαι, η γενιά των παππούδων μου δεν είχε ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος για μακροπρόθεσμη σχεδιοποίηση, για εξωτερικότητες, για μετακίνηση των ηπείρων ή για διαστολή του Σύμπαντος. Όμως, εξακολουθούσαν, και στα γηρατειά τους ακόμη, να φυτεύουν ελιές και κυπαρίσσια, χωρίς να τους απασχολούν ζητήματα κόστους και απόδοσης. Ήξεραν ότι θα πέθαιναν κι ότι θα έπρεπε να αφήσουν τη γη σε καλή κατάσταση για τους επερχόμενους, αλλά ίσως και για τη γη την ίδια. Ήξεραν ότι, οποιαδήποτε «ισχύ» κι αν είχαν, η ισχύς αυτή δεν θα είχε ευεργετικά αποτελέσματα αν δεν υπάκουαν στις εποχές, αν δεν πρόσεχαν τους ανέμους και δεν σέβονταν την ευμετάβολη Μεσόγειο, αν δεν έκοβαν τα δέντρα την ώρα που έπρεπε και δεν άφηναν στο μούστο τον καιρό που του χρειαζόταν για να γίνει. Δεν σκέφτονταν με όρους απειρότητας -ίσως να μην καταλάβαιναν και την έννοια της λέξης∙ όμως δρούσαν, ζούσαν και πέθαιναν σε ένα χρόνο αληθινά χωρίς τέλος. Προφανώς η χώρα δεν είχε ακόμη αναπτυχτεί»[6].

Ο Καστοριάδης διαβλέπει ότι πίσω από την δυτική λατρεία της τεχνικής, υπάρχει σε νέα μορφή, η παλαιά λατρεία της ισχύος. Όμως αν παλαιότερα υπήρχαν διαφορετικοί  και ενδιαφέροντες πολιτισμοί, σήμερα «οι χώρες πια δεν διαφέρουν πραγματικά η μια από την άλλη ».[7] Ο δυτικός κόσμος κατέστρεψε την ιδέα της Φύσης, διαμέσου των επιστημονικών και βιομηχανικών του δημιουργημάτων, δηλαδή «μέσω μιας ερμηνείας και μιάς πραγμάτωσης, «θεωρητικής» και «πρακτικής», του «Λόγου»- μιάς ειδικής ερμηνείας και πραγμάτωσης,  τραβηγμένης στα έσχατα όριά της »[8].  Ακόμη χειρότερα η διακήρυξη από την Δύση της «απόλυτης ελευθερίας», είναι πολύ πιθανόν  «να προκαλέσει την πτώση στην άβυσσο της απόλυτης δουλείας. Ήδη από τώρα η Δύση είναι δούλη της ιδέας της απόλυτης ελευθερίας. Η ελευθερία, που άλλοτε την εννοούσαν ως «συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας» ή ως αίτημα της ικανότητας να δρούμε σύμφωνα με τον καθαρά ηθικό κανόνα, έχει γίνει ελευθερία  γυμνή, ελευθερία ως καθαρή αυθαιρεσία( Will-kur). Η απόλυτη αυθαιρεσία είναι το απόλυτο κενό∙ το κενό πρέπει να γεμίσει και γεμίζει με “ποσότητες” »[9].

Η κοινότητα δεν είναι μόνο παράδοση, αλλά και προοπτική για το μέλλον. Για την ακρίβεια είναι η προϋπόθεση για να υπάρξει αυθεντική κοινωνικότητα, σχέσεις κοινότητας προσώπων, να εξαλειφθεί η πείνα, να επιβιώσει η βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου. 

---

[1] Κ.Πολάνυι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός, μετάφραση Κώστα Γαγανάκη, εκδόσεις Νησίδες, Αθήνα Φεβρουάριος 2007.

[2] Κ.Καστοριάδης, Η «ορθολογικότητα » του καπιταλισμού, μετάφραση Κ.Σπαντιδάκης- Ζωή Χριστοφίδου-Καστοριάδη, εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα Δεκέμβριος 1998.

[3] Κ.Πολάνυι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός, μετάφραση Κώστα Γαγανάκη, εκδόσεις Νησίδες, Αθήνα Φεβρουάριος 2007,σελ. 161.

[4] Όπ.προηγ.σελ.163.

[5] Κ.Καστοριάδης, Χώροι του ανθρώπου, μετάφραση Ζήσης Σαρίκας, εκδόσεις Ύψιλον , Αθήνα 1995,σελ.56.

[6] Όπ.προηγ.σελ.33,34.

[7] Όπ.προηγ.σελ.34.

[8] Όπ.προηγ.σελ.35.

[9] Όπ.προηγ.σελ.35.