ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΗΣ: Ζακ Ελλύλ: Το τεχνικό σύστημα

Νέος Λόγιος Ερμής τ.8

Ζακ Ελλύλ: Το τεχνικό σύστημα, Μετάφραση-πρόλογος Γιάννης Δ.Ιωαννίδης, εκδόσεις Αλήστου Μνήμης, σελ.446.

Ο Ζ.Ελλύλ αφού κατέγραψε μια πλούσια διαδρομή από τον μαρξισμό, στον περσοναλισμό και στο περιοδικό Esprit , κατέληξε να εργάζεται αφενός ως καθηγητής του Πανεπιστημίου της γενέτειρας του, του Μπορντώ και αφετέρου ως ένας ενδιαφέρον και σημαντικός στοχαστής να γράψει μία σειρά από καίρια κείμενα σαν αυτό που μετάφρασε και προλόγισε ο Γ.Ιωαννίδης. Στον πολιτικό του προσανατολισμό συνδύασε έναν βαθύ και γνήσιο χριστιανισμό με την υποστήριξη σε μη βίαιες ελευθεριακές αναρχικές ομάδες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γ.Ιωαννίδης στο εισαγωγικό του σημείωμα τον συγκρίνει με ένα Έλληνα που ασχολήθηκε με συστηματικό και ριζικό τρόπο με την τεχνική και την εκτεχνίκευση, τον Σπύρο Κυριαζόπουλο, το έργο του οποίου μας γνώρισε ο Σ.Γουνελάς .

Σε ένα διάσημο απόσπασμα του Μάρξ από την «Αθλιότητα της φιλοσοφίας» η τεχνική αντικαθιστά ή καθορίζει ασφυκτικά την πάλη των τάξεων, προσδιορίζοντας τελικά την μορφή της κοινωνίας : « ο χερόμυλος θα σας δώσει την κοινωνία με το χωροδεσπότη (τον αφέντη). Ο ατμόμυλος, την κοινωνία με τη βιομηχανική κεφαλαιοκρατία »[1]. Στην οπτική αυτή η τεχνική έχει έναν ουδέτερο τελικά χαρακτήρα και αρκεί η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής για να δώσει θετικά αποτελέσματα. Όμως η σκέψη αυτή θέτει και πολλά άλλα ερωτήματα, όπως τι κοινωνικές συνέπειες έχει η χρησιμοποίηση της ίδιας ή πανομοιότυπης τεχνικής από διαφορετικά υποτίθεται κοινωνικά συστήματα , ή τι επιπτώσεις έχουν για τον κόσμο οι ερμηνείες που θεωρούν ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να κυριαρχήσει πάνω στην φύση ή ότι ο άνθρωπος καθορίζεται από το τι εργαλεία κατασκευάζει. Επειδή η επιστήμη και η τεχνική έχουν έναν βαρύνοντα ρόλο , ακόμη και αν αυτό δεν συμβαίνει με τον τρόπο που τους απέδωσε ο Μάρξ, απασχόλησε ένα μεγάλο εύρος στοχαστών όπως τον Χάιντεγκερ, την Σχολή της Φρανκφούρτης , τον Κ.Αξελό, τον Κ.Καστοριάδη και βέβαια τον Ζ.Ελλύλ.

Στην σκέψη του τελευταίου , η Τεχνική αποκτά ολιστικά χαρακτηριστικά και γίνεται τεχνικό σύστημα. Εκτιμά ότι υπό προϋποθέσεις, μπορεί να λειτουργήσει αποκεντρωτικά, να καταργήσει τον διαχωρισμό διευθυντικής και εκτελεστικής λειτουργίας, αλλά και να μειώσει θέσεις εργασίας . Συγχρόνως θεωρεί ότι « η ανάλυση του Μάρξ, σύμφωνα με την οποία κάθε οικονομικό σύνολο στηρίζεται στην υπεραξία που παράγεται από τη μισθωτή εργασία του εργάτη, δεν ισχύει πια στην πράξη . Το βιομηχανικό σύστημα είναι ένας κλειστός κόσμος που αναπτύσσεται με τρόπο γραμμικό και επαναληπτικό. Αντίθετα το Τεχνικό Σύστημα είναι αναγκαστικά ανοικτό και εξελίσσεται με τρόπο πολύσημο και μη επαναληπτικό. Στηρίζεται στην πολύπλευρη ανάπτυξη των ανθρώπων, η οποία είναι απόλυτα αναγκαία για τη δική του ανάπτυξη.»(σελ. 23). Στην σκέψη του Ελλύλ η αξία δεν παράγεται από την μισθωτή εργασία , όπως ισχυρίστηκε στην αρχή ο Ρικάρντο και στην συνέχεια ο Μάρξ, αλλά από ότι ο τελευταίος ονόμασε σταθερό κεφάλαιο και ειδικότερα την τεχνική, το τεχνικό σύστημα, την εφαρμοσμένη επιστήμη.

Βεβαίως η αποδοχή της κεντρικής σημασίας της τεχνικής είναι ένα σύνθετο φαινόμενο: « χρειάζεται μια μέθοδος μετάδοσης των τεχνικών . Χρειάζεται ένα πολυσύνθετο σύνολο, διότι δεν αρκεί να «μάθει» κανείς πως δουλεύει μια μηχανή »: χρειάζεται η μετάδοση μιας ολόκληρης αντίληψης της ζωής. Αυτήν τη μετάδοση την ανέθεσαν σε συγκεκριμένες τεχνικές και την ονόμασαν «μετάδοση τεχνολογίας»(σελ.264). Γι αυτό η μεταφορά της τεχνολογίας από την μια κοινωνία στην άλλη, από τον έναν πολιτισμό στον άλλο σε πολλές περιπτώσεις δεν μπορεί να τελεσφορήσει. Παρόλα αυτά οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι η Τεχνική πλέον έχει λάβει πλανητικά και οικουμενικά χαρακτηριστικά και κυριαρχεί από τις ΗΠΑ και την Δυτική Ευρώπη ως την Ιαπωνία και την Κίνα, δίχως να φέρνει αυτούς τους λαούς εγγύτερα, αλλά δίνοντας άλλες διαστάσεις στις διαφορές και στις συγκρούσεις τους . Συγχρόνως επεκτείνονται οι δυνατότητες χειραγώγησης και ελέγχου ώστε «η αφηρημένη και αγαθοποιός τεχνική δικτατορία θα είναι πολύ πιο ολοκληρωτική από τις προηγούμενες»(σελ274). Θεμελιώνεται μια «ολική επιστήμη του Ανθρώπου που είναι το τέλος του ανθρώπου» (σελ.274). Αλλά η μεγάλη αδυναμία του τεχνικού συστήματος είναι ότι δεν μπορεί να «παρέχει κανένα Νόημα» (σελ.275).

Ο Ελλύλ επισημαίνει ότι το τεχνικό σύστημα είναι αυτοτροφοδοτούμενο καθώς η επίλυση ενός προβλήματος δημιουργεί άλλα οξύτερα : «για παράδειγμα, από τη στιγμή που χρησιμοποιήσαμε τα εντομοκτόνα, είναι αδύνατον να πάμε πίσω. Τα έντομα έχουν πλέον προσαρμοστεί στα εντομοκτόνα και αν σταματήσουμε να τα χρησιμοποιούμε, τα έντομα θα υπερπολλαπλασιαστούν. Από τη στιγμή που χρησιμοποιήσαμε χημικά λιπάσματα, μπορούμε μεν να επιλέγουμε τα διάφορα είδη ρυζιού ή «σιτάρι-θαύμα» (το οποίο δημιουργήθηκε από την «πράσινη επανάσταση»), αλλά δεν γίνεται να τα καλλιεργήσουμε χωρίς να χρησιμοποιήσουμε χημικά λιπάσματα»(σελ.301).

Θυμίζοντας αρκετά τις σκέψεις του Μάρξ, ο Ελλύλ, συμπεραίνει ότι η «Τεχνική υπαγορεύει τον τύπο κοινωνίας, έστω κι αν ο προσανατολισμός και η δόμηση της κοινωνίας πραγματώνονται από τους ανθρώπους.»(σελ325). Βεβαίως συγχρόνως δείχνει τις αποστάσεις που έχει από αυτόν γράφοντας «μπορούμε να σχεδιάσουμε έναν πίνακα των σχέσεων ανάμεσα στην τάδε πηγής ενέργειας και τη δείνα οικονομική δομή. Θα είναι πολύ ακριβέστερος από τον περίφημο ορισμό του Μάρξ. Ας πούμε, για παράδειγμα – και για να αστειευτούμε λιγάκι-, πως η ατμομηχανή δημιούργησε τον οικονομικό φιλελευθερισμό και ότι ο ηλεκτρισμός, ο σχεδιασμός και η ατομική ενέργεια προκάλεσαν την επιστροφή σε αυτόν. Αυτό που παραμένει αναμφισβήτητο είναι πως οι δομές κάθε οικονομικού συστήματος τροποποιούνται με βάση τις καινοτομίες της Τεχνικής: αυτές αποτελούν ουσιαστικά τη μοναδική κινητήρια δύναμη»(σελ.328).

Αποκορύφωση του τεχνικού συστήματος είναι η μετατροπή του ανθρώπου σε ένα γρανάζι του συστήματος ώστε η δράση του να συντονίζεται με την δράση άλλων μηχανημάτων και άλλων ανθρώπων. Ασφαλιστική δικλείδα στην ανθρώπινη ισορροπία είναι οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου που είναι η θέσμιση ενός κενού που επιτρέπει στον άνθρωπο να κάνει επιλογές. Όμως «το σφάλμα που κάνουμε συνήθως είναι να συγχέουμε αυτές τις δραστηριότητες με το παιχνίδι, με τη γιορτή , το κουβεντολόι, το χουζούρι και την ανάπαυση στις παραδοσιακές κοινωνίες »(σελ.335). Βεβαίως η απώλεια από τον άνθρωπο σε αυθορμητισμό, λογική, αυθεντικότητα, θέληση, απόφαση, επιλογή, δέσμευση κι ελευθερία επηρεάζει αρνητικά τελικά την αυτοτροφοδότηση του τεχνικού συστήματος.

Στόχος είναι πλέον η παρέμβαση και αλλοίωση του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ο Ελλύλ αναφέρει την επισήμανση του Γιόνα Φρίντμαν «ότι για να δημιουργήσουμε μια αυστηρά ορθολογική κοινωνία, πρέπει να μετασχηματιστεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος»(σελ. 348). Επαναλαμβάνει μάλιστα την πρόβλεψη του για ένα εφιαλτικό μέλλον : «στην πραγματικότητα υπάρχει μόνο ένας δρόμος και κανένας άλλος: Η πιο ολοκληρωτική παγκόσμια δικτατορία που θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει. Αυτός είναι η μοναδική οδός που μπορεί να επιτρέψει την πλήρη άνθιση της Τεχνικής και την επίλυση των τρομακτικών προβλημάτων που συσσωρεύει. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί οι επιστήμονες και οι τεχνοκράτες προτιμούν να μην σκέφτονται αυτό το ενδεχόμενο: πηδώντας ανέμελα πάνω από αυτήν τη σκοτεινή και άχαρη μεταβατική περίοδο, εύχονται ότι θα προσγειωθούν ακέραιοι στον Χρυσό Αιώνα της Τεχνικής. Μπορούμε ωστόσο να αναρωτηθούμε ταπεινά αν θα βγούμε ποτέ από αυτήν τη μεταβατική περίοδο κι αν αξίζουν τα βάσανα και το αίμα που μας προαναγγέλει»(σελ 351).

Ο Ελλύλ διακρίνει την τεχνική μεγέθυνση από την ανάπτυξη, αφού θεωρεί ότι η πρώτη μπορεί να υπονομεύσει την δεύτερη. Αλλά επιπλέον «η τεχνολογική ορθολογικότητα δεν αυξάνει οπωσδήποτε στο άτομο τη θέληση ή και την ικανότητα να σκέφτεται λογικά. Το αντίθετο! Όσο περισσότερο εκλογικεύεται ο άνθρωπος, τόσο πιο ανήσυχος γίνεται, τόσο περισσότερο χάνει την ελευθερία του, το λογικό του και γίνεται ολοένα και λιγότερο ικανός να αναδημιουργήσει την κοινωνία ή την επιστημονική έρευνα. Η Τεχνική δημιουργεί λοιπόν έναν τύπο ανθρώπου που είναι ανίκανος να στηρίξει την τεχνική μεγέθυνση και γι’ αυτό την οδηγεί προς την επανάληψη. Πρόκειται για την ίδια διαδικασία που είδαμε αναφορικά με το Κράτος»(σελ 398). Βεβαίως η τεχνική έδωσε και δίνει στα κράτη μοναδικές και ανεπανάληπτες δυνατότητες ελέγχου της κοινωνίας ώστε «η Τεχνική έκανε το σύγχρονο κράτος αυτό που είναι»(σελ 402).

Δίχως αμφιβολία το έργο του Ζ.Ελλύλ πλουτίζει τον κριτικό λόγο για την τεχνική, τις κοινωνίες και τα κράτη της νεωτερικότητας. Σε αντίθεση με αυτούς που στο τεχνικό σύστημα αντικρίζουν ένα αποκλειστικά φωτεινό και ανέφελο μέλλον, με λόγο πιστικό και τεκμηριωμένο, δείχνει ότι η τεχνική έχει πολλές σκοτεινές όψεις, ενώ η εξέλιξη της προϋποθέτει την πλήρη έλεγχο της κοινωνίας όπως την αλλοίωση του ίδιου του ανθρώπου και την κατασκευή του μετάνθρωπου . Εν τέλει αν η τεχνική καταφέρει να μετατραπεί από μηχανισμό ελέγχου σε μηχανισμό αντίστασης και απελευθέρωσης , αν χρησιμοποιηθεί για όφελος του ανθρώπου και διεύρυνσης των δυνατοτήτων του, θα οφείλεται σε αυτούς που δεν εκστασιάστηκαν, δεν μαγεύτηκαν από αυτή, αλλά την είδαν με κριτικό και στοχαστικό βλέμμα.