Οι φιλοσοφικές επισημάνσεις του Ι.Δραγούμη, όπως ίσως και όλο το έργο του, είναι αποσπασματικές και σχεδόν αφοριστικές-επιγραμματικές. Σε ένα από τα πρώτα έργα του " Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες"(Εκδόσεις των Φίλων) γράφει "αρνούμαι κάθε πραγματικότητα. Πραγματικότης είναι η φαντασία μου"(σελ.46). Η επισήμανση είναι προδρομική και εκφράζει την ρομαντική του ιδιοσυγκρασία. Στις 8.2.1919 αποφαίνεται "Θεός δεν υπάρχει"(Ημερολόγιο, στ' τόμος, σελ.40).
Το έργο του Ι.Δραγούμη και του Π.Κονδύλη γράφεται μετά τον θάνατο του Θεού. Για αυτό και οι δύο καταλήγουν σε σκεπτικισμό, στον σχετικισμό και σε ένα κόσμο όπου η ύπαρξη ταυτίζεται με τον αγώνα. Βεβαίως στον δεύτερο τα συμπεράσματα είναι προϊόν μιας βαθιάς εποπτείας του φιλοσοφικού στοχασμού από την εποχή των Κυνικών, των Σοφιστών, του Πλάτωνα μέχρι τον Μάρξ, τον Χέγκελ, τον Νίτσε, τον Μ.Βέμπερ.
Ο Π.Κονδύλης στο "Ισχύς και Απόφαση" σε μια απο τις εμβληματικότερες φράσεις του γράφει: "η έσχατη πραγματικότητα συνίσταται από υπάρξεις, άτομα ή ομάδες, που αγωνίζονται για την αυτοσυντήρησή τους και μαζί, αναγκαστικά για την διεύρυνση της ισχύος τους, γι' αυτό συναντώνται ως φίλοι ή ως εχθροί και αλλάζουν τους φίλους και τους εχθρούς ανάλογα με τις ανάγκες του αγώνα για την αυτοσυντήρησή τους και τη διεύρυνση της ισχύος τους"(σελ.213).
Το "Σταμάτημα" ο Δραγούμης το έγραψε τους τελευταίους μήνες του 1917, ενώ ήταν εξόριστος στην Κορσική και θα κυκλοφορήσει για πρώτη φορά το 1926 από τον αδερφό του Φίλιππο Δραγούμη(εκδόσεις Πέλλα, Θεοφ.Παπαδόπουλος). Το μεγαλύτερο μέρος αποτελείται από μικρά πεζά διηγήματα ενώ το περιλαμβάνει τους φιλοσοφικούς στοχασμούς. Αφετηρία είναι το Εγώ : "όργανο της γνώσης είμαι εγώ, με ό,τι έχω και δεν έχω, αρχίζοντας από το σώμα-ψυχή μου και τελειώνοντας στο πνεύμα μου, που είναι η συνείδηση, η ανώτερη ιδιότητα του είναι μου. Εγώ είμαι το κριτήριο του κόσμου"(σελ.131). Η σκέψη αυτή παραπέμπει λιγότερο στον Νίτσε και περισσότερο στον Στίρνερ και θα γίνει στο έργο του, όπως επεσήμανε ο Γ.Θεοτοκάς, "η πρώτη μελέτη του εσωτερικού ανθρώπου". Ο αγώνας χαρακτηρίζει την ύπαρξη: "η ύπαρξη μου είναι αδιάκοπος ανταγωνισμός, είναι η σχέση της πάλης της ζωικής μου δύναμης με τους εχθρούς της. Το ότι ζω το ξέρω, γιατί παλαίβω,ζω, γιατί επιθυμώ και γιατί θυμούμαι, δηλαδή θέλω, αισθάνομαι και στοχάζομαι. Ή μάλλον ένα μόνο ξέρω, ότι παλαίβω και θυμούμαι, δηλαδή ότι θέλω, αισθάνομαι και στοχάζομαι. Αν αυτό ονομάζεται ύπαρξη ή αλλιώς, δε με μέλει"(σελ.133).
Στην συνέχεια ο Δραγούμης συμπεραίνει ότι η αλήθεια είναι υποκειμενική και για αυτό σχετική: "η αλήθεια λοιπόν είναι υποκειμενική, είναι δική μου, δική σου, δική του αλήθεια. Δεν υπάρχει μόνο μια αλήθεια, η δική μου, υπάρχουν τόσες αλήθειες, όσοι και άνθρωποι στη γη επάνω, τωρινοί και περασμένοι και μελλόμενοι. Η αλήθεια είναι υποκειμενική και σχετική, γιατί το κριτήριο και το κρινόμενο είναι το ίδιο πράμα, είμαι εγώ. Η αλήθεια είναι υποκειμενική και ότν το κρινόμενο δεν ειμαι εγώ, γιατί, για να λάβω συνείδηση ενός φαινομένου, πρέπη να περάση από μέσα μου, πάλι εγώ είμαι το κριτήριο και το μέτρο"(σελ.135,136). Στην συνέχεια η σκέψη αυτή θα διευρυνθεί περισσότερο: "ψυχή δεν υπάρχει, κόσμος δεν υπάρχει, θεός δεν υπάρχει. Τι υπάρχει; Μου φαίνεται πως υπάρχω εγώ, δηλαδή ζωή υπάρχει, καθώς μου φαίνεται"(σελ.147).
Η ζωή τελικά όπως και στον Π.Κονδύλη είναι επιδίωξη της αυτοσυντήρησης και στην συνέχεια διεύρυνση της κυριαρχίας: " η ζωή είναι αγώνας κατασύνεχος ενάντια σε διαφορετικούς εχθρούς και νίκη μου απάνω τους, αγώνας που μου δίνει φτερά και χαρά τη νίκη, τη χαρά της υγείας...Το πρωτόγονο ορμέφυτο της αυτοσυντηρησίας φέρνει ένα άλλο, δευτερογόνο αίσθημα, που το ονομάζω ορμή κυριαρχίας, υπεροχής,νίκης"(σελ. 150,151). Το αίσθημα της κοινωνικής αυτοσυντήρησης δημιουργεί "συνήθειες, νόμους και κανόνες συμπεριφοράς και διαγωγής των κοινωνικών ανθρώπων αναμεταξύ τους"(σελ.161). Η φιλότητα και το νείκος, η φιλία και η εχθρότητα έχουν βασική θέση: "συνεταιρίζεται, θέλοντας και μη, απέναντι των εχθρών και γίνεται φίλος ή σύντροφος με άλλους και απέναντι τούτων και απέναντι των τρίτων"(σελ.168). Η ελευθερία "είναι πάντα εσωτερική"(σελ.169), ενώ "προορισμός της ζωής μου είναι η ίδια μου η ζωή, το να ζήσω, να νικώ ολοένα τους εχθρούς της και να υψώνομαι προς το όσο γίνεται τελειότερο άνθισμα της"(σελ.177).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου