Μιχάλης Σταυρής: Νικόλαος Καταλάνος- η συμβολή του στην πολιτική, κοινωνική και ιδεολογική κίνηση στην Κύπρο (1893-1921), εκδόσεις Ρίζες, Λευκωσία, 1924, σελ. 506.

 

Μιχάλης Σταυρής: Νικόλαος Καταλάνος- η συμβολή του στην πολιτική, κοινωνική και ιδεολογική κίνηση στην Κύπρο (1893-1921), εκδόσεις Ρίζες, Λευκωσία, 1924, σελ. 506.

 

Από την Κύπρο  μας έρχεται η ανά χείρας ιστορική μελέτη  που στηρίζεται στο διδακτορικό του συγγραφέα.  Το έργο είναι υποδειγματικό με την έννοια ότι  αφενός εξαντλεί με ερευνητική συνέπεια και σε βάθος όλα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα ώστε να έχουμε μια αξιόπιστη εικόνα αφετέρου διακρίνεται από «αξιολογική ουδετερότητα» ώστε να παρουσιάσει όλες τις πλευρές του Νικόλαου Καταλάνου ακόμη και αυτές που είναι πιο αμφιλεγόμενες.

Στον πρόλογο του ο Πέτρος Παπαλυβίου επισημαίνει ότι ο Μανιάτης  φυσικομαθηματικός  Νικόλαος Καταλάνος «επηρέασε καθοριστικά τη νεότερη ιστορία της Κύπρου στην πρώτη περίοδο της Αγγλοκρατίας»(σελ. 11). Προσθέτει ότι το πιο ευεργετικό κεφάλαιο της δράσης του στην Κύπρο ήταν η επιμορφωτική «κυρίως από το βήμα της «Αγάπης του Λαού», του κυριότερου Αναγνωστηρίου της πρωτεύουσας, του οποίου διετέλεσε πρόεδρος από το 1897 μέχρι την εξορία του από την βρετανική διοίκηση το 1921. Για πολλά χρόνια, κάθε Πέμπτη απόγευμα, όταν κατέφθαναν στη Λευκωσία οι χωρικοί της υπαίθρου για τη μεγάλη αγορά της Παρασκευής, και κάθε Κυριακή, ο Καταλάνος εξηγούσε το Ευαγγέλιο, και οργάνωνε δημόσιες διαλέξεις για διάφορα θέματα, θρησκευτικά και εθνικά. Παράλληλα, δίδασκε στους αγράμματους εργάτες των «λαϊκών τάξεων» και τους αγρότες εκλαϊκευτικά εισαγωγικά μαθήματα στη Φυσική, τη Χημεία, την Κοσμογραφία, την Πολιτική Οικονομία, το Εμπορικό Δίκαιο κ.ά. Η άμεσης συνεχής επαφή του με τα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα της πρωτεύουσας και η παροιμιώδης αφιλοχρηματία του τον κατέστησαν εξαιρετικά δημοφιλή, εν είδει λαϊκού ήρωος, ενώ την ίδια ώρα απολάμβανε την εκτίμηση και τη στήριξη αρκετών μεγαλεμπόρων της Λευκωσίας. Έτσι, αν και αποστρεφόταν κάθε νεωτερισμό, υποστήριξε και προώθησε με το μεγάλο του κύρος προοδευτικά μέτρα, όπως την ίδρυση λαϊκών σχολείων, αναγνωστηρίων, ταμιευτηρίων και συνεταιρισμών, και τη στροφή της εκπαίδευσης από τον κλασικισμό στην εμπορική και γεωργική μόρφωση. Ως προς το εθνικό κίνημα, μετά τη συμβιβαστική λύση στο Αρχιεπισκοπικό Ζήτημα, ο Καταλάνος πρωτοστάτησε στην προσπάθεια για την αγορά της «Κυπριακής πυροβολαρχίας», ηγούμενος των παγκύπριων περιοδειών του «Πατριωτικού Ομίλου των διδασκάλων» (1911-1912). Επισκέφθηκε έτσι δεκάδες χωριά της κυπριακής υπαίθρου, συνέβαλε στην ίδρυση σωματείων και αναγνωστηρίων και επέκτεινε το κύρος και το δίκτυο των αφοσιωμένων οπαδών του και εκτός Λευκωσίας»(σελ.13).

Η παρουσία του ήταν περιπετειώδης αφού ο επιθετικός τρόπος αρθρογραφίας στις διάφορες εφημερίδες και περιοδικά με τα οποία συνεργάστηκε τον οδήγησε σε δικαστικές καταδίκες με συνέπεια να οδηγηθεί είτε στην φυλακή, είτε σε δυσβάστακτες αποζημιώσεις για τα πρόσωπα με τα οποία συγκρούστηκε, αλλά και σε δύο απόπειρες δολοφονίας εναντίον του. Επίσης το γεγονός ότι ήταν τέκτονας υπήρξε μια πρόσθετη αιτία πολλών αντιδράσεων.

Ανάμεσα στην εκδοτική του δραστηριότητα ξεχωρίζει η επανέκδοση του έργου του αρχιμανδρίτη Κυπριανού «Ιστορία χρονολογημένη της νήσου Κύπρου», το οποίο αναδείκνυε την εθνική συνείδηση των Ελλήνων της Κύπρου στους προηγούμενους αιώνες, τεκμηριώνοντας ιστοριογραφικά την ιστορική και πολιτισμική τους συνέχεια»(σελ.152).

Άσκησε κριτική τόσο στον Βενιζέλο όσο και τους μοναρχικούς. Η οργάνωση εθνικών εορτών προκάλεσε την αντίδραση των τουρκοκυπρίων  ενώ η ακούραστη δράση του συνέβαλε στον εκχριστιανισμό μουσουλμάνων τους οποίους θεωρούσε ελληνικής καταγωγής.

Ο συγγραφέας εξετάζει τις νεότερες θεωρίες  για το έθνος όπου εξαίρετε ο ρόλος των διανοούμενων. Επίσης τονίζει την θετική απήχηση που είχε στην μεγαλόνησο η προσφορά από την Αγγλία το 1915 της Κύπρου στην Ελλάδα υπό τον όρο να μπει στον πόλεμο με το μέρος της Αντάντ(σελ.339). Στην σκέψη του Ν.Καταλάνου η πατρίδα «είχε υπόσταση μεταφυσική. Δεν εκτεινόταν μόνο γεωγραφικά, αλλά κυρίως συνειδησιακά»(σελ.352). Υπήρξε αντιδημοτικιστής αλλά και οπαδός του Α.Κοραή. Κατά καιρούς διατύπωσε θετικές γνώμες για το εβραϊκό έθνος επισημαίνοντας «ότι Εβραίοι και Έλληνες ήταν οι μεγαλύτεροι ευεργέτες της ανθρωπότητας»(σελ.425).

Ως συμπέρασμα ο χαρακτηρολογικός τύπος του Ν.Καταλάνου περιλαμβάνει: «αυστηρή ηθική, συγκρουσιακή τάση, πολυεπίπεδη δράση προσανατολισμένη όμως σε έναν στόχο, καθώς και έντονες αντιφάσεις»(σελ.453).

Το έργο του Μιχάλη Σταυρή  είναι μια ολοκληρωμένη προσπάθεια να περιγραφεί αδρά, με ζωηρά χρώματα   και με σπάνια επιστημονική εντιμότητα μια πολύπλευρη και αντιφατική προσωπικότητα όπως ο Νικόλαος Καταλάνος,  που συνέβαλε σημαντικά όχι μόνο στην διάδοση της ελληνικής παιδείας  και της χριστιανικής πίστης αλλά και στην κινητοποίηση του κυπριακού ελληνικού ελληνισμού για ένωση και εθνική απελευθέρωση.