Youtube

Youtube
Βρείτε το κανάλι μας στην ψηφιακή πλατφόρμα youtube.

Σάββατο 21 Ιανουαρίου 2023

Χ.Γιανναρά: Η απανθρωπία του δικαιώματος[1]:οι κίνδυνοι του αντιατομικισμού και του αντιδυτικισμού

 



Διαβάζοντας την κυριακάτικη αρθρογραφία του Χ.Γιανναρά  στην «Καθημερινή»  θα διαπιστώσουμε την μονότονα επαναλαμβανόμενη καταδίκη του μεταπολιτευτικού πολιτικού συστήματος. Η καταδίκη αυτή είναι καθολική, δίχως εξαιρέσεις.

Η καταδίκη γίνεται περισσότερο έντονη αν αναλογιστούμε ότι στο μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα δεν  αναγνωρίζεται κανένα ελαφρυντικό, κανένα θετικό στοιχείο καθώς  δεν συγκρίνεται με ότι προηγήθηκε δηλαδή μια περίοδο όπου εναλλάσσονταν  το κοινοβούλιο με την δικτατορία, και όπου κυριαρχούσαν το παρακράτος και το παρασύνταγμα. Επίσης δεν συγκρίνεται η μεταπολιτευτική Ελλάδα με γειτονικά ή παλαιότερα καθεστώτα όπου κυριαρχεί ο ολοκληρωτισμός και ο αυταρχισμός.

Όμως τι συνιστά κατά τον Χ.Γιανναρά «απανθρωπία του δικαιώματος»; Αν τον κατανοούμε ορθά απανθρωπία είναι η προτεραιότητα του ατόμου έναντι της κοινωνίας, ο ατομοκεντρισμός, η  εξατομίκευση. Γιατί όμως η προτεραιότητα της κοινωνίας είναι θετικότερο γεγονός σε σχέση με το άτομο; Γιατί ο συλλογικός εγωισμός είναι προτιμότερος από τον ατομικό εγωισμό; Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ή ένα απλό συνηθισμένο στρατόπεδο είναι μια κατάσταση όπου έχει αφαιρεθεί από τα άτομα κάθε μορφή δικαιώματος. Το ίδιο και στις κοινωνίες του ασιατικού δεσποτισμού: ο δεσπότης είναι το άπαν και το άτομο τίποτε. Είναι πιο ανθρώπινες αυτές οι κοινωνίες ή η ενσάρκωση της βαρβαρότητας και της απανθρωπίας. Αλλά τελικά τι μορφή κοινωνίας  επιδιώκουμε όταν έχουμε αφαιρέσουμε από το άτομο τον εύλογο χαρακτήρα των δικαιωμάτων του;

Από τον Θουκυδίδη και την απαισιόδοξη ανθρωπολογία  του Χόμπς και του Μακιαβέλλι μαθαίνουμε ότι ο άνθρωπος ενδιαφέρεται πρώτα και κύρια για την αυτοσύντηρηση του και στην συνέχεια για την κυριαρχία πάνω στους άλλους.  Δεν είναι συνεπώς αποκλειστικότητα του δυτικού ανθρώπου, ούτε αποτέλεσμα του δυτικού χριστιανισμού ή του δυτικού δικαίου. Ο ισχυρισμός ότι υπάρχει μια δύση ατομοκεντρική και μια ανατολή κοινωνιοκεντρική δεν λαμβάνει υπόψη ότι στον δυτικό κόσμο υπήρξε και κοινοτισμός και διεκδίκηση κοινωνικών δικαιωμάτων όπως στην ανατολή  άλογος ατομικισμός.

Τα ατομικά δικαιώματα, που ευκρινώς τα περιγράφει ο Γιανναράς, είναι η προϋπόθεση σεβασμού του πολίτη, του ανθρώπου αλλά και η προυπόθεση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Ήρθαν  ως αποτέλεσμα   των αγώνων των δυτικών κοινωνιών ώστε να περιοριστεί η αυθαιρεσία της εξουσίας. Δεν είναι εμπόδιο αλλά ο δρόμος για την θεμελίωση κοινωνικών σχέσεων όπου παύει να επικρατεί ο δεσποτισμός. Ακολουθώντας  έγκριτους συνταγματολόγους όπως τον Α.Μάνεση και τον Α.Μανιτάκη τα περιγράφει με ακρίβεια ως αστικά (ιδιοκτησίας, οικονομικής ελευθερίας, ελεύθερης έκφρασης), πολιτικών δικαιωμάτων (του εκλέγειν και εκλέγεσθαι), κοινωνικών δικαιωμάτων (συνεταιρισμού, συνδικαλισμού, εργασίας, απεργίας)[2].

Ποια σημεία από αυτά  μας ενοχλούν και θα ζητούσαμε την κατάργηση ή τον περιορισμό τους; Φυσικά ο συγγραφέας δεν απαντά σε ένα τέτοιο ερώτημε. Βέβαια επισημαίνει ότι η άσκηση τους εξαρτάται από την οικονομική και κοινωνική ισχύ των μελών της κοινωνίας και τελικά ισχυρίζεται: «η λογική πολυμερισμένης σύνταξης των εγγυήσεων του Δικαίου αποβλέπει στην πολύπλευρη κατοχύρωση της αυτό-τέλειας και ιδιο-τέλειας του ατόμου- όχι στη δυνατότητα και στη δυναμική των σχέσεων κοινωνίας. Η εκδοχή των συστημάτων  Δικαίου ως πηγής ατομικών δικαιωμάτων συγκροτεί εξ ορισμού μιάν αντικοινωνική λογική. Οριοθετώντας τους ρόλους για να τους πειθαρχήσει σε συμβάσεις εξασφαλιστικές της ιδιο-τέλειας, το Δίκαιο των δικαιωμάτων σκοπεύει επιγραμματικά σε κοινωνίες ακοινώνητων ατόμων»[3]. Σε αυτό το σημείο ο Χ.Γιανναράς αμφισβητεί την σκοπιμότητα του συνόλου των πολιτικών δικαιωμάτων χωρίς μάλιστα να αποδείξει  την αιτιώδη τους σχέση με την αντικοινωνικότητα. Για παράδειγμα γιατί η κυκλοφορία κάθε εντύπου και κάθε άποψης είναι αντικοινωνική ή γιατί μια απεργία ενός κλάδου εργαζομένων είναι εξ ορισμού αντικοινωνική. Φυσικά το άτομο έχει κάποιο ιδιοτελή χαρακτηριστικά ανεξάρτητα αν απολαμβάνει πολιτικών δικαιωμάτων, ενώ κοινωνικές σχέσεις, φιλίες και εχθρότητες  υπάρχουν σε κάθε συσσωμάτωση.

Την πολεμική του θα την συνεχίσει με τους ισχυρισμούς: «με την αναγωγή του ατομικού συμφέροντος σε δικαίωμα εξαναγκαστό κατά πάντων το Δίκαιο θωρακίζει το άτομο, κατοχυρώνει τις απαιτήσεις του»[4], «το δικαίωμα αγνοεί την προσωπική ετερότητα»[5]. Αλλά όμως ακριβώς η ύπαρξη πολιτικών δικαιωμάτων εξασφαλίζει την προσωπική ετερότητα, διαφορετικά θα οδηγηθούμε σε μια κοινωνία με οργουελιακά χαρακτηριστικά. Εκεί που υπάρχουν πολιτικά δικαιώματα οι άνθρωποι δεν παύουν να δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις να ερωτεύονται, να έχουν φίλους, να κάνουν οικογένειες και παιδιά, αλλά και να εχθρεύονται και να μισούνται. Ακριβώς η ύπαρξη φιλίας και εχθρότητας είναι η απόδειξη της διαρκούς ύπαρξης κοινωνικών σχέσεων.

Αποδίδει στην ευρωπαϊκή νεωτερικότητα τα αρνητικά χαρακτηριστικά, όπως την ιδιοτέλεια, που ούτως ή άλλως υπάρχουν και θα υπάρχουν σε άλλες κοινωνίες  και παραλείπει να αναφερθεί στα θετικά στοιχεία του κράτους δικαίου: «η συλλογική συμβίωση αντιμετωπίζεται από τον Ευρωπαίο της νεωτερικότητας μόνο ως προς τις ωφελιμιστικές της συνέπειες στον βίο του ατόμου ή, ακριβέστερα, με βάση τους κινδύνους που επιφυλάσσει για το άτομο η αναγκαιότητα της συνύπαρξης. Ενδιαφέρει η θωράκιση των ενστικτωδών απαιτήσεων ατομικής κατάσφαλισης, ηδονής, κυριαρχίας»[6].

Το όλο πνευματικό οικοδόμημα συμπληρώνεται με την μονομερή ερμηνεία της ελληνικής αρχαιότητας και της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Φυσικά η αναφορά στην πρώτη περιορίζεται μάλλον στα χρόνια της αθηναϊκής δημοκρατίας όπου χωρίς ειδικές αναφορές σε αυτή όπως την γνωρίζουμε κυρίως από τα έργα του Αριστοτέλη και λιγότερο του Πλάτωνα συμπεραίνεται  ότι δεν προάγεται η «αξίωση ατομοκεντρικής κατοχύρωσης» αλλά η «μετοχή του πολίτη στο κοινό άθλημα της κοινωνίας των σχέσεων»[7]. Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν είναι πρότυπο αλλά όπως έλεγε ο Κ.Καστοριάδης το σπέρμα και προϋπέθεσε τον πολίτη που μιλά ελεύθερα χωρίς περιορισμούς και εκλέγει και εκλέγεται, δηλαδή δικαιώματα που τα ξαναβρίσκουμε στην ευρωπαϊκή νεωτερικότητα και ενοχλούν τον Χ.Γιανναρά.  Συνεπώς ιστορικά για πρώτη φορά η αθηναϊκή δημοκρατία δίνει δικαιώματα στον πολίτη. Η σύγκριση αυτή γίνεται εντονότερη όταν  συγκρίνουμε την θέση του  Αθηναίου πολίτη με τον πολίτη των ανατολικών δυναστειών  (Περσία, Αίγυπτος)  όπου  στερείτο πλήρως δικαιωμάτων και είναι έρμαιο του δεσποτισμού.

Παρόμοια, στην ίδια λογική ο Χ.Γ. θεωρεί ότι: «ο πολιτικός φιλελευθερισμός εκφράζει την προτεραιότητα κατοχύρωσης και ενεργοποίησης των ατομικών ελευθεριών. Η ελευθερία στα πλαίσια του συστήματος κατανοείται ως δικαίωμα: δικαίωμα ακώλυτων  και κατά το δυνατό απεριόριστων ατομικών επιλογών»[8]. Το καλύτερο παράδειγμα  του πολιτικού φιλελευθερισμού για αυτόν είναι το super market: «ίσως η πιο αντιπροσωπευτική εικονογράφηση του πολιτικού φιλελευθερισμού –δίχως σχετλιαστική πρόθεση- θα ήταν ο τύπος καταστήματος μια σύγχρονης «υπεραγοράς»(Super market). Εκεί ο πελάτης έχει τη δυνατότητα να επιλέγει ανάμεσα σε προϊόντα πλούσιας ποικιλίας παραλλαγών, είναι απόλυτα αδέσμευτος  στις προτιμήσεις του και αυτοεξυπηρετείται: δεν παρεμβάλλεται του καμιά προσωπική σχέση (με τους διαχειριστές ή τους άλλους πελάτες του καταστήματος)»[9]. Σημαντικό εν προκειμένω είναι ότι η επιλογή μεταξύ φιλελευθερισμού, σοσιαλισμού ή κομμουνισμού έχει τον ίδιο χαρακτήρα με το να επιλέγεις Azax, Ava ή άλλο απορρυπαντικό. Η κατάσταση αυτή υπάρχει εξ αρχής στον πολιτικό φιλελευθερισμό και δεν αποτελεί κατά τον Χ.Γ. μια εκτροπή, μια εξαίρεση ή ένας εκφυλισμός από το πρωτότυπο.

 Παρόλα αυτά παραδέχεται ότι η «προτεραιότητα της κοινωνίας των σχέσεων –μια κοινωνιοκεντρική ανθρωπολογία ως βάση νοήματος της πολιτικής δεν είναι θεωρητικά αντίθετη με την αρχή της κατοχύρωσης των ατομικών δικαιωμάτων. Οι νεωτερικές εκφάνσεις απανθρωπίας του δικαιώματος δεν θα πρέπει να ερμηνευθούν ως συνέπεια της νομικής κατασφάλισης των ατομικών δικαιωμάτων, αλλά ως συνέπεια της επιλογής μιας ατομοκεντρικής (φυσιοκρατικής) πολιτικής ανθρωπολογίας – ενός απολυτοποιημένου «μονοφυσιτισμού» που νοηματοδοτεί τον πολιτισμό της νεωτερικότητας»[10].

Άλλο ένα σημαντικό πρόβλημα για τον Χ.Γιανναρά είναι η ύπαρξη πλουραλισμού: «η αρχή του πλουραλισμού συμβιβάζεται οπωσδήποτε θεωρητικά με την έννοια της λατινικής societas, όχι όμως και με την ελληνική έννοια της κοινωνίας ή τη χριστιανική της εκκλησίας»[11]. Ο πλουραλισμός έχει «ανθρωπολογική αφετηρία: τον φυσιοκρατικό ατομικισμό»[12]και δεν μπορεί να είναι παρά αντικοινωνικός[13]. Συμπληρώνει δε ότι ονομάζουμε δημοκρατικές διαδικασίες (καθολική ψήφος, κομματικό σύστημα, κοινοβούλιο) υποτάσσονται στον «ανεπίγνωστο ολοκληρωτισμό της οικονομικής προτεραιότητας, στη λογική και στους κανόνες της αγοράς»[14].

Το συγκεκριμένο έργο του Χ.Γιανναρά εναντιώνεται στα πολιτικά δικαιώματα, στον πλουραλισμό ενώ αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Η κοινωνία έναντι του ατόμου είναι το θεμέλιο της σκέψης του. Όμως τι κοινωνία θα έχουμε όταν δεν υπάρχουν πολιτικά δικαιώματα και πλουραλισμός. Το άτομο θα είναι απείρως πιο αδύνατο αφού θα επικρατεί μια εξουσία χωρίς ενδιάμεσα αντίβαρα.

Η Ρ.Λούξεμπουργκ δίνει την απάντηση: «Χωρίς γενικές εκλογές, απεριόριστη ελευθερία του Τύπου και των συγκεντρώσεων, ελεύθερη πάλη των ιδεών, η ζωή ξεψυχάει σε όλους τους δημόσιους θεσμούς, γίνεται μια ζωή επιφανειακή, όπου η γραφειοκρατία μένει το μόνο ενεργό στοιχείο […]». Και εν κατακλείδι: «Η ελευθερία μόνο για τους οπαδούς της κυβέρνησης και μόνο για τα μέλη του κόμματος όσο πολυάριθμα κι αν είναι αυτά- δεν είναι ελευθερία. Η ελευθερία νοείται πάντοτε ως ελευθερία γι΄ αυτόν που σκέφτεται διαφορετικά»



[1] Χ.Γιανναρά, Η απανθρωπία του δικαιώματος, εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1998

[2] Ό.π. σελ. 22.

[3] Ό.π. σελ.22,23.

[4] Ό.π. σελ.16.

[5] Ό. π. σελ.17.

[6] Ό. π. σελ.51.

[7] Ό.π. σελ.69.

[8] Ό. π. σελ. 168.

[9] Ό. π. σελ.169.

[10] Ό. π. σελ.188.

[11] Ό. π. σελ.196.

[12] Ό. π. σελ. 197.

[13] Ό. π. σελ. 198.

[14] Ό. π. σελ. 211.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου