Διαδικτυακή διάλεξη: “Ελ. Βενιζέλος & Ί. Δραγούμης – Μια Συγκριτική Θεώρηση”

 

από Άρδην - Ρήξη 28 Νοεμβρίου 2022

“Το Ινστιτούτο Έρευνας και Μελέτης Θουκυδίδης διοργανώνει διάλεξη με θέμα “Ελευθέριος Βενιζέλος & Ίωνας Δραγούμης – Μια Συγκριτική Θεώρηση“

Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 2022 στις 7:45 μ.μ.

Εισηγητής: κ. Σπύρος Κουτρούλης, Συγγραφέας

Την εκδήλωση μπορείτε να την παρακολουθήσετε ελεύθερα μέσω live Streaming από την Πύλη μας στο Youtube : IRS Thoukydides.

https://www.youtube.com/watch?v=8X2t2MdiBcE&t=2658s

Η διάλεξη για τον Ε.Βενιζέλο και τον Ι.Δραγούμη

Σημειώσεις της εισήγησης:

Ε.Βενιζέλος και Ι. Δραγούμης: Πόσο μακριά στάθηκαν;

Τελευταίες σημαντικές μελέτες: Έφη Γαζή: Άγνωστη χώρα, Π.Ματάλας: Κοσμοπολίτες εθνικιστές,Γ.Καραμπελιάς 1909-1922. Ν.Τσίγκας :Τα κρυμμένα ημερολόγια,Μελέτη με αρνητικά χαρακτηριστικά: Γ.Μάζη: ο ασυμβίβαστος.

Κοινά στοιχεία των δύο προσώπων: ανανέωση της ελληνικής κοινωνίας, δημοτικισμός, συνεργατισμός, σοσιαλδημοκρατία, υπέρ της Εγκάρδιας Συνενόησης(Αντάντ), ο Ι.Δ.στέκεται μεταξύ των δυο παρατάξεων και για αυτό είναι περισσότερο ευάλωτος. Σκέψη σε διαρκή εξέλιξη με πολλές αντιφάσεις (π.χ. υπέρ της Μεγάλης Ιδέας και κατά, κατά της Βαλκανικής συνεργασίας και υπέρ, υπέρ των προσθηκών κατά των προσθηκών).

Αγνοώντας κανείς τον Διχασμό και τις ολέθριες συνέπειες του, και διαπιστώνοντας πως στις αρχές της δεκαετίας του '20 ο Ί. Δραγούμης αλλά και η οικογένειά του μοιράζονται κοινά οράματα με τον νεοεισερχόμενο στην πολιτική σκηνή Βενιζέλο, δεν θα είναι σε θέση να κατανοήσει τη δολοφονία του Δραγούμη από το απόσπασμα Γύπαρη τον Ιούλιο του 1920. Ο Ίων δημοτικιστής, συμμετείχε στις διεργασίες της επανάστασης στο Γουδί. Η πρώτη προσπάθεια να ξεπερασθεί ο παλαιοκομματισμός από την «κυβέρνηση των Ιαπώνων» είχε επικεφαλής τον πατέρα του Στέφανο Δραγούμη. Στις εκλογές που είχαν προηγηθεί των Βαλκανικών πολέμων ο Ίων είχε ψηφίσει τον Βενιζέλο , ενώ όλη η οικογένεια του στάθηκε δίπλα του στα πρώτα κρίσιμα πολιτικά του βήματα. Ο Ελ. Βενιζέλος μάλιστα είχε τοποθετήσει διαδοχικά τον Στέφανο Δραγούμη Διοικητή Κρήτης και πρώτο Διοικητή της απελευθερωμένης Μακεδονίας, τον δε Ίωνα τμηματάρχη του τμήματος των Ανατολικών υποθέσεων του υπουργείου Εξωτερικών.

Ημερολόγιο, δ’ τόμος: Δεκέμβριος 1910: «και τότε είδα το Βενιζέλο και, ενώ μιλούσε με τον πατέρα μου, τον παρατηρούσα για να καταλάβω τι άνθρωπος είναι. Και ήταν λυγερός, ανοιχτός, πολιτικός και συμπαθητικός άνθρωπος, πεισματάρης, προσωπικός μ’ όλη την εξυπνάδα του»(σελ.150) 12 Απριλίου 2012: «με σκέψη και συγκράτηση του εαυτού μου είπα να ψηφιστεί ο Βενιζέλος γιατί απέναντι του ήταν οι Θεοτόκηδες, Μαυρομιχάληδες, Ζαϊμηδες κτλ»(σελ.220).

Ημερολόγιο Στ’: 12 Μάρτη 1918: «να τους ταπεινόναμε τους βενιζελικούς με μια μεγαλοπρεπή περιφρόνηση και επιείκεια» (σελ.54) τάσσεται ουσιαστικά υπέρ της συμφιλίωσης.

Α.Σουλιώτης Νικολαϊδης: 5 Ιανουαρίου 1910 επιστολή προς τον Ί.Δ.: «Είδα τον Βενιζέλο. Είναι νέος και ευρύς άνθρωπος. Μπορεί να συνεννοηθή κανείς συζητών με αυτόν διότι μιλεί την ίδια περίπου γλώσσα με μας»( σελ. 205).

Βασικός συνεργάτης του ο κοινοτιστής Κ.Καραβίδας: Ενταγμένος στο Κίνημα Εθνικής Άμυνας υπηρέτησε στο πολιτικό γραφείο του Ελ. Βενιζέλου και υπηρέτησε στην Ύπατη Αρμοστεία της Σμύρνης στις αρχές του 1922. Διετέλεσε διευθυντής του περιοδικού του Ίωνα Δραγούμη Πολιτική Επιθεώρησις.

Στην Πολιτική Επιθεώρηση συνεργάστηκαν από τον κύκλο του Α.Παπαναστασίου: Σβώλος, Τριανταφυλλόπουλος, Ανδρεάδης, σε επαφή με τον Γ.Παπανδρέου. Ο συνιδρυτής της διπλωμάτης Αλέξανδρος Καραπάνος έγινε το 1928 υπουργός σε κυβέρνηση του Βενιζέλου.

Ρήξη με τον βενιζελισμό παρά το γεγονός ότι είναι υπέρ της Αντάντ από το 1915. Με τηλεγράφημα από την Πετρούπολη τάχθηκε υπέρ της εκστρατείας στην Καλλίπολη. Το ίδιο επαναλαμβάνει στους «Προγραμματικούς πολιτικούς στοχασμούς»(Άπαντα, γ’ τόμος, σελ.349)και στο άρθρο του στη «Πολιτεία» με τίτλο «Η κρίσιμος ώρα»( Άπαντα, γ’ τόμος, σελ.329)

Επιστήθιος φίλος του Ν.Γιαννιού(εφημερίδα Λαός στην Πόλη, ΣΕΚΕ και Ριζοσπάστης)

Φίλος Γ.Κορδάτου

Με τον Γ.Σκληρό τελικά παρά τις αρχικές διαφωνίες συμφωνούν στον δημοκρατικό σοσιαλισμό και στην βαλκανική συνεργασία κατά της Τουρκίας.

Γενιά του 30 και Γ.Θεοτοκάς: πρώτος στη μελέτη του εσωτερικού ανθρώπου, τον χαρακτηρίζει ως στυλίστα γεγονός που εξοργίζει τον Ψυχάρη: ανώτερη ψυχή από τον Βενιζέλο, κατώτερη πολιτική διαίσθηση, η πιο βασανισμένη ψυχή (Ελεύθερο πνεύμα σελ.70,71,72).

«Ο κ.Ψυχάρης πειράχτηκε πολύ επειδή έγραψα πως ο Ίων Δραγούμης είναι ο μόνος στυλίστας των νεοελληνικών γραμμάτων. Ο κ.Ψυχάρης βλέπει και σ’ αυτό μια προσωπική επίθεση εναντίον του και στο θυμό του απάνω κακομεταχειρίζεται τον Ίωνα που δε φταίει καθόλου»(Γ.Θεοτοκάς, Μερικές παρατηρήσεις για τον Ψυχάρη και για το Δραγούμη, στο Γ.Θεοτοκάς , Αναζητώντας την διαύγεια, εκδόσεις Εστία, σελ161,162).

Επίσης Γ.Θεοτοκάς, Ένας άλλος Δραγούμης, περ.Αναγέννηση, Μάιος και Ιούλιος 1928, περιλαμβάνεται στο Γ.Θ.: Στοχασμοί και θέσεις, α’ τόμος εκδόσεις Εστία.

Κατά της μοναρχίας

«Αντιπαθώντας το βενιζελισμό δε συμπαθώ τους αντιπάλους του Βενιζέλου ούτε τους έχω για καλήτερους τύπους Έλληνα και ανθρώπου. Συμφωνώ μόνο μαζί τους στο ότι αντιπαθούν, ασύνειδα ίσως, το βενιζελισμό. Αλλά και αυτοί έχουν στίγματα της φυλής, π.χ. αρχαιομανία, λογομανία, στρεψοδικία, δικολαβία, ραδιουργία, συκοφαντία, ψευτιά»(Φ.Η., στ’, 27.1.1919, σελ.34).

Στις 20 Μαρτίου 1913 γράφει ένα σχόλιο για την ελληνική μοναρχία εξαιρετικά αιχμηρό και ειρωνικό: «Ὁ Βασιλιάς ὁ Γεώργιος Α’ πού ὄνειρό του ἤτανε προπάντων νά κάμει τήν Ἑλλάδα τόπο γιά διασκέδαση, θέατρα, φέστες, γιορτές, καρνάβαλους, βάλθηκε καί μέ τό θάνατό του νά μᾶς διασκεδάσει. Ἡ κηδεία του εἶναι σάν καρναβάλι-πανηγύρι.» (Κρυμμένα ημερ.,σελ.199).

Στο άρθρο του «Δύο εκλογές», στο περιοδικό «Νουμάς» στις 24.3.1912 γράφει για τον Ε.Βενιζέλο: «Οι εκλογές στην Ελλάδα απόδειξαν πως ο λαός αρχίζοντας να νοιώθει βαρειά την τυραννία της μορφωμένης τάξης που ως στα τώρα τον διαφέντευε είτε σαν κομματάρχης είτε σα λογοκόπος, σηκώθηκε στο πόδι, επαναστάτησε και μην έχοντας ακόμα συναίσθηση πως σιγά σιγά σχηματίζεται μια νέα τάξη μορφωμένων, η τάξη των δημοτικιστών, προβλέποντας ως τόσο πως μια τέτοια τάξη και πρέπει και θα σχηματιστεί κοντά και γύρω στον Ένα που συμπάθησε και θαύμασε και σεβάστηκε για την ανώτερη αξία του, ο λαός μονάχος του ενήργησε και έδωσε στον Έναν αυτόν ήρωα του τη δύναμη για να σχηματίσει γύρω του και κοντά του τη νέα τάξη των μορφωμένων, των διανοητικών ανθρώπων, που θα διαφεντέψει το Έθνος στα μελλούμενα χρόνια. Ο Ένας αυτός είναι ο Βενιζέλος» (Ι.Δραγούμη, Άπαντα, γ’ τόμος, εκδόσεις Έκτωρ, σελ.166).

Η εξέλιξη της σκέψης του

«Μια περίοδο της ζωής μου εθνικιστική, (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μια petition de principe στο νασιοναλισμό μολονότι ενεργούσα σύμφωνά του. Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ…Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barres. Στη δεύτερη Τολστόϊ, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα»(Φ.Η., στ’ 6 Απριλίου 1919, σελ. 72,73).

Από το άτομο στην αλληλεγγύη, από την πατρίδα στην παγκόσμια κοινωνία. Σοσιαλδημοκρατία, έπαινος στους μπολσεβίκους, αναγνώστης της Ουμανιτέ, συνεργατισμοί.

Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες

«ίσως η πατρίδα είναι μονάχα η θύμηση της παιδικής ηλικίας»(Εκδόσεις των Φίλων,σελ.96)

«αρνούμαι κάθε πραγματικότητα. Πραγματικότης είναι η φαντασία μου»(ό. π. σελ.46).

Ελληνικός πολιτισμός

«ο ξενοφερμένος βασιλιάς με οργανωτές χοντρούς Βαυαρέζους…»(σελ. 178).

«Ξεσκέπασε τη δημοτική παράδοση και πρόσωπο με πρόσωπο θα αντικρύσης γυμνή την ψυχή σου» (σελ.195).

«Όμως, όπου πατήση Τούρκου ποδάρι, το είπαν και άλλοι, όχι λουλούδι, μα ούδε χορτάρι δε φυτρώνει»(171).

Το σταμάτημα (1917)

Διακρίνει το ορμέφυτο της αυτοσυντήρησης και της κυριαρχίας , η ζωή είναι αγώνας

«Η αλήθεια λοιπόν είναι υποκειμενική, είναι δική μου, δική σου, δική του αλήθεια. Δεν υπάρχει μόνο μια αλήθεια, η δική μου υπάρχουν τόσες αλήθειες, όσο και άνθρωποι στη γη επάνω, τωρινοί και περασμένοι και μελλόμενοι. Η αλήθεια είναι υποκειμενική και σχετική, γιατί το κριτήριο και το κρινόμενο είναι το ίδιο πράμα, είμαι εγώ…»(σελ. 135,136).

Δημοκρατική επιλογή

Στο άρθρο του «Στρατός και άλλα» σταθερά υπέρ του κοινοβουλευτισμού. Το 1919 στην Καθημερινή (27.11.1919) δηλώνει : «από το αδιέξοδον θα μας βγάλη μόνος ο λαός, του οποίου η κυρίαρχος θέλησις επί όλων των ζητημάτων θα εκδηλωθή, κατόπιν εκλογών ελευθέρων, αδολίευτων και τιμίων, εις την εθνικήν συνέλευσιν»(Ι.Δ.,Άπαντα, γ’ τόμος, σελ.262). Στο Α’ Υπόμνημα προς το Συνέδριο της Ειρήνης το 1919 αναφέρεται ότι ο ελληνικός λαός είναι δημοκρατικός.Στους Προγραμματικούς Πολιτικούς Στοχασμούς αναφέρει ότι η βασιλεία και η λαϊκή αντιπροσωπεία «είναι Ελληνικώτατον προϊόν»(σελ.362).

Για τον σοσιαλισμό

Εκτός των ημερολογιακών αναφορών δημοσιεύει στην Αθηναϊκή (29.11.2019) το άρθρο «Τι είνε σοσιαλισμός» το οποία αρχικά το είχε δώσει στον Κορδάτο για να δημοσιευθεί στον «Ριζοσπάστη» που αποφαίνεται υπέρ του συνεργατισμού κάθε μορφής.

Ελληνισμός και Τουρκία: οι δύο τακτικές σύγκρουση ή συνύπαρξη

Στην «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» καλλιεργείται η ιδέα της συνεργασίας των χριστιανικών εθνών ώστε να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους απέναντι στους Νεότουρκους. Το πείραμα να υπάρξει ο ελληνισμός εντός της Τουρκίας, μετά την επανάσταση των Νεότουρκων συντονίστηκε από την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» που δημιούργησε ο Ίων μαζί με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη. Όπως γράφει ο τελευταίος μετέφεραν στους ομογενείς της Κωνσταντινούπολης 1000 περίστροφα και στην ευρύτερη περιφέρεια 5000 όπλα . Η πολεμική αναμέτρηση συνεπώς δεν αποκλειόταν. Όπως και η συνεννόηση μεταξύ των χριστιανικών εθνών, ίσως και κάποιων μουσουλμάνων, κατά των Νεότουρκων: «από την δεύτερη αυτή περίοδο της προσπαθείας του Ελληνισμού της Τουρκίας ήταν βέβαιο, αν όχι τίποτε περισσότερο, ότι μέσα στον κοινό και δύσκολο αγώνα κατά των Νεοτούρκων, το γενικώτερο συμφέρον θα στόμωνε της μεταξύ των χριστιανικών τουλάχιστον εθνών, εχθρότητες, πράγμα που θα ευκόλυνε την συνεννόηση και την συνεργασία τους και για το μέλλον και θα παράσερνε σε συνεννόηση και συνεργασία και τα ομογενή τους κράτη που αν άλλοτε, επί Τρικούπη, το 1891 π.χ., δεν ημπόρεσαν να συνεννοηθούν, ο κύριος λόγος ήταν ότι δεν προετοίμασε την συνεννόηση των κρατών η συνεννόηση των εθνών» . Συνεπώς ο ελληνοτουρκισμός μεταμορφώθηκε σε συνεργασία όλων των βαλκανικών λαών κατά της Τουρκίας και των Νεότουρκων. Ήταν εύλογη η εξέλιξη αυτή αφού είχαν προηγηθεί γεγονότα όπως: «και ο μουσουλμανικός φανατισμός αφήνιαζε συχνότερα μετά το Σύνταγμα. Κάθε τόσο εξισλαμίσεις, αρπαγές κοριτσιών» .

Βαλκανική Συνεργασία μοχλός αντίστασης στην τουρκική επιθετικότητα: «Τέτοια συμμαχία με τους Βουλγάρους όπως έκαμε ο κ.Βενιζέλος μπορούσαν να την κάμουν οποιοιδήποτε πολιτικοί, αφού ήταν χωρίς κανέναν όρο. Εμείς όταν συνεργαζόμαστε με τους Βουλγάρους από το 1910 ως στα 1912 στην Πόλη, είχαμε την ηγεμονία εμείς και όχι οι Βούλγαροι, αυτοί ακολουθούσαν και έκαναν ότι εμείς. Πριν από τις εκλογές τις βουλευτικές του 1912 οι Έλληνες και οι Βούλγαροι υποψήφιοι βουλευτές συμφώνησαν μεταξύ τους και υπόγραψαν πρωτόκολλο όπου ορίζεται ο αριθμός των Ελλήνων και Βουλγάρων βουλευτών που θα βγούν σε κάθε σαντζάκι, και μόνον έτσι καταλαβαίνουμε τη σύμπραξη. Η ομοσπονδία η Βαλκανική που ονειρεύεται ο κ.Βενιζέλος θα είναι καλή για μας αν είμαστε το πιο δυνατό κράτος της ομοσπονδίας. Αν όμως η Βουλγαρία είναι το πιο δυνατό κράτος, τότε αυτοί έχουν να κερδίσουν από την ομοσπονδία και όχι εμείς που υποδουλωνόμαστε σ’ αυτούς»(Κρυμμένα Ημερολόγια, 6 Μάρτη 1913, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2021, σελ.191). Σε τρία άρθρα στον «Νουμά» προκρίνεται η βαλκανική συνεργασία ως αντιτουρκική συμμαχία: α. Νέα Πολιτική στην Τουρκία (17/3/1912, Άπαντα, σελ.160), Η θέση της Τουρκίας ( Νουμάς 463, Άπαντα, σελ.181), Ελληνοβουλγαρικά Α’( Νουμάς 464, Άπαντα, σελ.185), Ελληνοβουλγαρικά Β’(Νουμάς 466, Άπαντα, σελ.190). "Λοιπόν συμφέρο και της Μεγάλης ιδέας και του Βουλγαρικού στρατού να συμμαχήσουν, για να τρέμει ακόμα περισσότερο η Τουρκιά και να φέρνεται καλλίτερα και στους Ελληνικούς και Βουλγαρικούς πληθυσμούς μέσα στο κράτος της. Η μεγάλη Ιδέα (η ιδέα δηλαδή της μεγάλης Ανατολικης Αυτοκρατορίας, ας μην είναι και αποκλειστικά Ελληνικής) έχει ανάγκη το Βουλγαρικό στρατο για να καταφερθεί να πραγματωθεί, και ο Βουλγαρικός στρατός παίρνει δύναμη από την ιδέα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας για να δείχνει τα δόντια του "

(Ι.Δραγούμης, Ελληνοβουλγαρικά Β΄,Άπαντα εκδόσεις Έκτωρ σελ. 194.)

Συνεχίζει δε ότι τα δύο κράτη πρέπει να αποσκοπούν σε μια βαλκανική ομοσπονδία(σελ.194).

Στο Α’ Υπόμνημα προς το Συνέδριο της Ειρήνης το 1919 διεκδικεί για την Ελλάδα Βόρειο Ήπειρο, Θράκη, Δωδεκάνησα, Κύπρο, παραθάλασσια δυτική Μικρά Ασία, στοιχεία Εύξεινου Πόντου, η Κων/πολη ανεξάρτητο κράτος, για τους Έλληνες του τουρκικού κράτους ισονομία και ανεξιθρησκεία.

Στο «Όσοι ζωντανοί» (εκδόσεις Πέλλα) : « Για την τελειότερη σύμπραξη των χριστιανικών τουλάχιστον εθνών μέσα στην Τουρκιά χρειάζεται να συμπράξουν με καιρό και τα μικρά γειτονικά κράτη, η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Σερβία και το Μαυροβούνι, μα για να γίνη αυτό πρέπει να έχη στρατό η Ελλάδα αξιόμαχο. Να, που παρουσιάζεται η ανάγκη να υπάρχη το κρατίδιο, και μόνο γι’ αυτό χρειάζεται, για τίποτε άλλο. Ο αξιόμαχος στρατός είναι απαραίτητος και για τα δύο ιδανικά, μπορεί να χρησιμέψη και για να επιβάλη στην Τουρκιά, σε μια περίσταση, την ισοπολιτεία και το σεβασμό της εθνικής αυθυπαρξίας των Ρωμιών και για να διαλύση το τουρκικό κράτος, αν γίνη φανερό πως οι Τούρκοι εξακολουθούν το χαβά τους πασκίζοντας με κάθε είδος κατατρεγμό να κατασυντρίψουν την ελληνική ζωή μέσα στο κράτος τους. Και ο στρατός αυτός, σε όποιο από τις δυό αυτές περιστάσες, θα συνταιριάση τις ενέργειες του με τους στρατούς των άλλων τριών κρατών»( σελ.113,114)

Από τις άπειρες μαρτυρίες και εκδηλώσεις του μύθου ξεχωρίζουν όσα γράφει ο Γιώργος Θεοτοκάς στο μυθιστόρημά Αργώ (έβδομο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους), για την επιστροφή του Βενιζέλου στην Ελλάδα το 1927 και στην ενεργή πολιτική το 1928:

Ήδη, παντού γινόταν λόγος για τον Πρόεδρο. Μόλις ξαναπάτησε τα ελληνικά χώματα έγινε πάλι μονομιάς, ο Πρόεδρος. Η λέξη, έτσι χωρίς να συνοδεύεται από κανένα όνομα, δήλωνε αυτόν και όλοι το ήξεραν. Αρχηγός, σωτήρας, σύμβολο της μισής Ελλάδας, Σατανάς για την άλλη μισή, είταν οπωσδήποτε για όλους ο Πρόεδρος των ελληνικών ζητημάτων, ο άξονας που γύρω του ξανάρχιζε να στροβιλίζεται το έθνος. Κανείς δεν καταλάβαινε τι ακριβώς είχε στο νου του, μα η παρουσία του έφτανε για να αναστατώσει τα πάντα, σαν να ανάδινε η παρουσία αυτή κάποιο μυστηριώδες ρεύμα, που τράνταζε μονομιάς όλες τις δυνάμεις του εθνικού οργανισμού, τις δυνάμεις της πίστης και του ηρωισμού, της περιπέτειας και της αρπαγής, της δημιουργίας και της διάλυσης, της μοχθηρίας και του φθόνου. Όλες οι ζωικές ορμές που κοιμόντανε αχρησιμοποίητες, ξυπνούσανε πάλι και κοχλάζανε δυνατά στα ρόδινα ακρογιάλια της Ανατολικής Μεσογείου: Βενιζέλος! Βενιζέλος! …

… Αυθόρμητα οι Έλληνες ξανάπαιρναν θέση στις παλιές, στις φυσικές παρατάξεις τους, που τις νόμιζαν ότι έλειψαν για πάντα, ξαναγινότανε βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί. «Είναι άλλη φυλή», έλεγαν οι πρώτοι για τους δεύτερους. Κι’ αυτοί αποκρινότανε ότι «ο βενιζελισμός είναι πραγματική νόσος, της οποίας το μικρόβιον, όπως και του καρκίνου, δεν ανευρέθει εισέτι». Υπήρχαν εθνικιστές βενιζελικοί και εθνικιστές αντιβενιζελικοί, μαρξιστές βενιζελικοί και μαρξιστές αντιβενιζελικοί. Κ’ είτανε χίλιες φορές ευκολότερο να συνεννοηθεί λ.χ. ένας βενιζελικός εθνικιστής μ’ ένα μαρξιστή βενιζελικό παρά μ’ έναν αντιβενιζελικό εθνικιστή. Υπήρχαν άνθρωποι που πίστευαν βαθιά στη Δημοκρατία και γινότανε φανατικοί μοναρχικοί, για να εκδικηθούνε το Βενιζέλο. Κι’ άλλοι αντίστροφα. Κι’ όλα αυτά δεν παραξενεύανε κανέναν. Ο Πρόεδρος είταν η άμεση πραγματικότητα. Τα άλλα θαρρείς και αποτελούσαν μια δεύτερη πραγματικότητα, μακρινή, ξενική, και σχεδόν απίθανη.

Οι φιλοσοφικές επισημάνσεις του Ι.Δραγούμη, όπως ίσως και όλο το έργο του, είναι αποσπασματικές και σχεδόν αφοριστικές-επιγραμματικές. Σε ένα από τα πρώτα έργα του " Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες"(Εκδόσεις των Φίλων) γράφει "αρνούμαι κάθε πραγματικότητα. Πραγματικότης είναι η φαντασία μου"(σελ.46). Η επισήμανση είναι προδρομική και εκφράζει την ρομαντική του ιδιοσυγκρασία. Στις 8.2.1919 αποφαίνεται "Θεός δεν υπάρχει"(Ημερολόγιο, στ' τόμος, σελ.40).

Το έργο του Ι.Δραγούμη και του Π.Κονδύλη γράφεται μετά τον θάνατο του Θεού. Για αυτό και οι δύο καταλήγουν σε σκεπτικισμό, στον σχετικισμό και σε ένα κόσμο όπου η ύπαρξη ταυτίζεται με τον αγώνα. Βεβαίως στον δεύτερο τα συμπεράσματα είναι προϊόν μιας βαθιάς εποπτείας του φιλοσοφικού στοχασμού από την εποχή των Κυνικών, των Σοφιστών, του Πλάτωνα μέχρι τον Μάρξ, τον Χέγκελ, τον Νίτσε, τον Μ.Βέμπερ.

Ο Π.Κονδύλης στο "Ισχύς και Απόφαση" σε μια απο τις εμβληματικότερες φράσεις του γράφει: "η έσχατη πραγματικότητα συνίσταται από υπάρξεις, άτομα ή ομάδες, που αγωνίζονται για την αυτοσυντήρησή τους και μαζί, αναγκαστικά για την διεύρυνση της ισχύος τους, γι' αυτό συναντώνται ως φίλοι ή ως εχθροί και αλλάζουν τους φίλους και τους εχθρούς ανάλογα με τις ανάγκες του αγώνα για την αυτοσυντήρησή τους και τη διεύρυνση της ισχύος τους"(σελ.213).

Το "Σταμάτημα" ο Δραγούμης το έγραψε τους τελευταίους μήνες του 1917, ενώ ήταν εξόριστος στην Κορσική και θα κυκλοφορήσει για πρώτη φορά το 1926 από τον αδερφό του Φίλιππο Δραγούμη(εκδόσεις Πέλλα, Θεοφ.Παπαδόπουλος). Το μεγαλύτερο μέρος αποτελείται από μικρά πεζά διηγήματα ενώ το περιλαμβάνει τους φιλοσοφικούς στοχασμούς. Αφετηρία είναι το Εγώ : "όργανο της γνώσης είμαι εγώ, με ό,τι έχω και δεν έχω, αρχίζοντας από το σώμα-ψυχή μου και τελειώνοντας στο πνεύμα μου, που είναι η συνείδηση, η ανώτερη ιδιότητα του είναι μου. Εγώ είμαι το κριτήριο του κόσμου"(σελ.131). Η σκέψη αυτή παραπέμπει λιγότερο στον Νίτσε και περισσότερο στον Στίρνερ και θα γίνει στο έργο του, όπως επεσήμανε ο Γ.Θεοτοκάς, "η πρώτη μελέτη του εσωτερικού ανθρώπου". Ο αγώνας χαρακτηρίζει την ύπαρξη: "η ύπαρξη μου είναι αδιάκοπος ανταγωνισμός, είναι η σχέση της πάλης της ζωικής μου δύναμης με τους εχθρούς της. Το ότι ζω το ξέρω, γιατί παλαίβω,ζω, γιατί επιθυμώ και γιατί θυμούμαι, δηλαδή θέλω, αισθάνομαι και στοχάζομαι. Ή μάλλον ένα μόνο ξέρω, ότι παλαίβω και θυμούμαι, δηλαδή ότι θέλω, αισθάνομαι και στοχάζομαι. Αν αυτό ονομάζεται ύπαρξη ή αλλιώς, δε με μέλει"(σελ.133).

Στην συνέχεια ο Δραγούμης συμπεραίνει ότι η αλήθεια είναι υποκειμενική και για αυτό σχετική: "η αλήθεια λοιπόν είναι υποκειμενική, είναι δική μου, δική σου, δική του αλήθεια. Δεν υπάρχει μόνο μια αλήθεια, η δική μου, υπάρχουν τόσες αλήθειες, όσοι και άνθρωποι στη γη επάνω, τωρινοί και περασμένοι και μελλόμενοι. Η αλήθεια είναι υποκειμενική και σχετική, γιατί το κριτήριο και το κρινόμενο είναι το ίδιο πράμα, είμαι εγώ. Η αλήθεια είναι υποκειμενική και ότν το κρινόμενο δεν ειμαι εγώ, γιατί, για να λάβω συνείδηση ενός φαινομένου, πρέπη να περάση από μέσα μου, πάλι εγώ είμαι το κριτήριο και το μέτρο"(σελ.135,136). Στην συνέχεια η σκέψη αυτή θα διευρυνθεί περισσότερο: "ψυχή δεν υπάρχει, κόσμος δεν υπάρχει, θεός δεν υπάρχει. Τι υπάρχει; Μου φαίνεται πως υπάρχω εγώ, δηλαδή ζωή υπάρχει, καθώς μου φαίνεται"(σελ.147).

Η ζωή τελικά όπως και στον Π.Κονδύλη είναι επιδίωξη της αυτοσυντήρησης και στην συνέχεια διεύρυνση της κυριαρχίας: " η ζωή είναι αγώνας κατασύνεχος ενάντια σε διαφορετικούς εχθρούς και νίκη μου απάνω τους, αγώνας που μου δίνει φτερά και χαρά τη νίκη, τη χαρά της υγείας...Το πρωτόγονο ορμέφυτο της αυτοσυντηρησίας φέρνει ένα άλλο, δευτερογόνο αίσθημα, που το ονομάζω ορμή κυριαρχίας, υπεροχής,νίκης"(σελ. 150,151). Το αίσθημα της κοινωνικής αυτοσυντήρησης δημιουργεί "συνήθειες, νόμους και κανόνες συμπεριφοράς και διαγωγής των κοινωνικών ανθρώπων αναμεταξύ τους"(σελ.161). Η φιλότητα και το νείκος, η φιλία και η εχθρότητα έχουν βασική θέση: "συνεταιρίζεται, θέλοντας και μη, απέναντι των εχθρών και γίνεται φίλος ή σύντροφος με άλλους και απέναντι τούτων και απέναντι των τρίτων"(σελ.168). Η ελευθερία "είναι πάντα εσωτερική"(σελ.169), ενώ "προορισμός της ζωής μου είναι η ίδια μου η ζωή, το να ζήσω, να νικώ ολοένα τους εχθρούς της και να υψώνομαι προς το όσο γίνεται τελειότερο άνθισμα της"(σελ.177).