Η Βουλή των Ελλήνων τιμά τον Παναγιώτη Κονδύλη

 

Hans J.Morgenthau, Η Πολιτική μεταξύ των Εθνών- αγώνας για ισχύ και ειρήνη, εκδόσεις Ποιότητα[1]

 

 

Πρόκειται για το δεύτερο βιβλίο του Hans J.Morgenthau που εκδίδεται και μεταφράζεται στην χώρα μας. Το μεγάλο επίτευγμα του είναι ότι μας κάνει κοινωνούς της επιστημονικής σκέψης που αντιμετωπίζει τις διεθνείς σχέσεις από την πλευρά του ρεαλισμού με πλήρη και αυθεντικό τρόπο.

Εξ’ αρχής τίθεται η σημασία της ισχύος και κατά συνέπεια επανέρχεται το ερώτημα που απασχολούσε τον στοχασμό από την εποχή της πλατωνικής φιλοσοφίας, των σοφιστών και του Θουκυδίδη για την σχέση Ισχύος και Δικαίου. Στο ερώτημα τι είναι πολιτική ισχύς ο Η.Μ. απαντά ότι είναι «το μέσο για την επιδίωξη των σκοπών του έθνους. Η διεθνής πολιτική, όπως όλες οι πολιτικές, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας αγώνας επιδίωξης ισχύος. Όποιοι κι αν είναι οι στόχοι, η ισχύς αποτελεί τον βασικότερο»[2]. Όμως τι εννοούμε πιο συγκεκριμένα  με την έννοια της ισχύος: «όταν μιλάμε για ισχύ, δεν εννοούμε τη δύναμη που ασκεί ο άνθρωπος πάνω στη φύση ή σε ένα καλλιτεχνικό μέσο, όπως είναι η γλώσσα, ο λόγος, ο ήχος και τα χρώματα, ούτε πάνω στους συντελεστές παραγωγής ή κατανάλωσης, ούτε ακόμη επάνω στον ίδιο του τον εαυτό. Όταν μιλάμε για ισχύ, εννοούμε τη δύναμη που ασκεί ο άνθρωπος επάνω στο μυαλό και στις πράξεις των άλλων ανθρώπων. Αντίστοιχα, με την έννοια της πολιτικής ισχύος αναφερόμαστε στις αμοιβαίες σχέσεις ελέγχου μεταξύ των κατόχων δημόσιας εξουσίας και μεταξύ των τελευταίων και των ανθρώπων γενικότερα»[3]. Σε αυτό το σημείο διευκρινίζεται ότι η «πολιτική ισχύς πρέπει να διακριθεί από τη βία, υπό την έννοια της πραγματικής άσκησης φυσικής βίας»[4].

Η ισχύς για να ασκείται με αποτελεσματικότητα δεν μπορεί να αφίστανται αλλά να εδράζεται στους κανόνες διεθνούς δικαίου: «η νομιμοποιημένη ισχύς έχει περισσότερες πιθανότητες να επηρεάσει τη συμπεριφορά ενός δρώντα σε σχέση με τη μη νομιμοποιημένη ισχύ. Η ισχύς που ασκείται κατά την αυτοάμυνα ή στο όνομα των Ηνωμένων Εθνών έχει περισσότερες πιθανότητες να θεωρηθεί επιτυχημένη σε σχέση με την ισχύ που ένα κράτος «επιδρομέας» ή ένα κράτος που παραβιάζει το διεθνές δίκαιο. Οι πολιτικές ιδεολογίες, όπως θα δούμε παρακάτω, προικοδοτούν την άσκηση εξωτερικής πολιτικής με την επίφαση της νομιμότητας»[5].

Η επιθυμία για ισχύ είναι βασικό χαρακτηριστικό της εσωτερικής και της διεθνούς πολιτικής και «εάν η επιθυμία αυτή δεν μπορεί να καταλυθεί πλήρως στον κόσμο, όσοι γιατρευτούν θα αποτελέσουν απλά τα θύματα των υπολοίπων»[6]. Βέβαια τελικά κάθε κοινωνική σχέση είναι βαθιά ποτισμένη από την επιδίωξη της ισχύος ένα γεγονός για το οποίο μας μίλησαν οι Σοφιστές, ο Θουκυδίδης, ο Χόμπς, ο Νίτσε και ο Π.Κονδύλης. Από αυτής της πλευράς ο Η.Μ. συμπεραίνει «καμία από τις οικονομικές ερμηνείες του ιμπεριαλισμού, τόσο οι πρωτόγονες όσο και οι πιο εξελιγμένες, δεν επιβεβαιώνεται από την ιστορική εμπειρία. Η οικονομική ερμηνεία του ιμπεριαλισμού μετατρέπει τα περιορισμένα ιστορικά παραδείγματα σε παγκόσμιο νόμο της ιστορίας»[7].

Η στρατιωτική δύναμη, όπως και η διπλωματία αποτελούν συστατικά της ισχύος: «από τη στιγμή που η στρατιωτική δύναμη αποτελεί το πλέον εμφανές κριτήριο για τη μέτρηση της ισχύος ενός έθνους, η επίδειξή της λειτουργεί ενισχυτικά στην εικόνα που σχηματίζουν τα άλλα έθνη για το μέγεθος της ισχύος του έθνους»[8].

Σημαντικές είναι οι επιμέρους παρατηρήσεις του συγγραφέα όπως ότι στον α’ παγκόσμιο πόλεμο συμμετείχαν οι εργαζόμενοι ενώ «δυο στοιχεία συνετέλεσαν στην πορεία προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση: η καταστρεπτικότητα του Δευτέρου Παγκόσμιου Πόλεμου και η πολιτική, στρατιωτική και οικονομική παρακμή της Ευρώπης την αμέσως επόμενη περίοδο»[9].

Προϋπόθεση της εθνικής ανεξαρτησίας είναι η κατάκτηση ισχύος: «η ανεξαρτησία των ενδιαφερόμενων εθνών δεν μπορεί να βασιστεί σε κανένα άλλο θεμέλιο παρά μόνο στην ισχύ του κάθε έθνους να αποτρέψει την ισχύ των άλλων εθνών από το να υποσκάψουν την ελευθερία του»[10]. Η ισορροπία ισχύος είναι η προϋπόθεση της ειρήνης: «η διεθνής ειρήνη και τάξη είναι λειτουργίες της ισορροπίας ισχύος –μιας σχετικά ίσης κατανομής ισχύος ανάμεσα στα διάφορα έθνη ή έναν συνδυασμό εθνών, αποτρέποντας κάθε ένα από αυτά από το να αποκτήσει το πάνω χέρι. Αυτό περίπου το πολύ λεπτό ισοζύγιο εξασφαλίζει σήμερα την ειρήνη και την τάξη στον κόσμο των εθνών-κρατών»[11].

Μια παρατήρηση που είναι ιδιαίτερης σημασίας για τα ελληνοτουρκικά είναι η ακόλουθη: «η επίκληση του διεθνούς δικαίου και η προσφυγή στα διεθνή δικαστήρια σε μια υπόθεση, όχι για τον καθορισμό των δικαιωμάτων και τον συμβιβασμό των συμφερόντων στο πλαίσιο ενός συγκεκριμένου status quo αλλά για την ίδια την επιβίωση του status quo, αποτελούν συνηθισμένη τακτική για τα έθνη που επιθυμούν τη διατήρηση του τελευταίου. Το διεθνές δίκαιο και τα διεθνή δικαστήρια είναι οι φυσικοί τους σύμμαχοι. Τα ιμπεριαλιστικά έθνη αναπόφευκτα αντιτίθενται στο  status quo και τη νομική τάξη και δεν θα σκεφτούν να υποβάλλουν μια διαφορά τους στη δικαιοδοσία και τη δεσμευτική απόφαση ενός διεθνούς δικαστηρίου. Αυτό συμβαίνει, γιατί το δικαστήριο δεν μπορεί να δικαιώσει τα αιτήματά τους, χωρίς να καταστρέψει τα θεμέλια πάνω στα οποία στηρίζεται η ίδια του η εξουσία»[12]. Η αδυναμία της νομικής τάξης έγκειται στο γεγονός ότι η «βασική αιτία της σύγκρουσης δεν μπορούσε καν να προσδιοριστεί με νομικούς όρους, καθώς η νομική τάξη, της οποίας η επιβίωση απειλείτο από το αίτημα για αλλαγή, δεν διέθετε νομικές έννοιες για να μπορέσει να την εκφράσει αλλά και ούτε και κάποια νομική θεραπεία για να την ικανοποιήσει»[13]. Ώστε «οι διαφορές που είναι περισσότερο πιθανό να οδηγήσουν σε πόλεμο δεν μπορούν να διευθετηθούν  με δικαστικές μεθόδους. Από τη στιγμή που αποτελούν παρακλάδια ή συμβολικές εκφράσεις της έντασης, το βασικό τους ζήτημα είναι η διατήρηση του status quo ενάντια στην ανατροπή του. Κανένα δικαστήριο, εθνικό ή διεθνές δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένο ώστε να διευθετήσει το ζήτημα»[14].

Σημαντικές είναι οι σκέψεις για την δυνατότητα ενός παγκόσμιου κράτους. Το συμπέρασμα είναι αρνητικό για μια σειρά από λόγους με πιο σημαντικό ότι το παγκόσμιο κράτος προϋποθέτει μια παγκόσμια κοινότητα που όμως ούτε υπάρχει ότι θα υπάρξει στο προβλεπτό μέλλον καθώς το «πρόβλημα της παγκόσμιας κοινότητας είναι ηθικό και πολιτικό, όχι διανοητικό και αισθητικό»[15].

Βεβαίως τα έθνη θα «πρέπει να πρόθυμα να συμβιβάζονται για όλα τα ζητήματα που δεν είναι ζωτικά γι’ αυτά»[16]. Οι προϋποθέσεις για έναν συμβιβασμό  σύμφωνα με τον Η.Μ. είναι: παραιτήσου από τη σκιά δικαιωμάτων που δεν έχουν αξία, προκειμένου να απολαύσεις την ουσία των πραγματικών πλεονεκτημάτων. Ποτέ μην βάλεις τον εαυτό σου σε μια θέση από την οποία δεν μπορείς να υποχωρήσεις, χωρίς να ντροπιαστείς και από την οποία δεν μπορείς να προχωρήσεις, χωρίς να πάρεις μεγάλα ρίσκα, Ποτέ μην επιτρέψεις σε έναν αδύναμο σύμμαχο να πάρει αποφάσεις για σένα. Οι  ένοπλες δυνάμεις είναι εργαλείο της εξωτερικής πολιτικής, όχι ο κύριος της. Η κυβέρνηση είναι ο ηγέτης της κοινής γνώμης όχι ο δούλος της.

Πολύ ενδιαφέροντα είναι τα κεφάλαια που αναλύονται οι λόγοι της εσωτερικής ειρήνης ενός κράτους που όμως δεν θα τους συναντήσουμε στην διεθνή πολιτική. Οι δημοκρατικοί-κοινοβουλευτικοί θεσμοί δίνουν ειρηνική διέξοδο στις αντιθέσεις ώστε να μην καταλήγουν στον εμφύλιο πόλεμο. Κάθε πολιτικό υποκείμενο συμμετέχει σε περισσότερες από μια συσσωματώσεις μετριάζοντας την σχέση εχθρού και φίλου: «ο πλουραλισμός των εγχώριων ομαδοποιήσεων και των διαφωνιών τείνει να καθιστά σαφή στους συμμετέχοντες τη σχετικότητα των συμφερόντων και της πίστης τους και να μετριάζει τελικά τις συγκρούσεις μεταξύ των διαφορετικών ομάδων. Ο πλουραλισμός αυτός οδηγεί σε έναν μετριασμό της έντασης για ταυτοποίηση ο οποίος θα πρέπει να διαχυθεί περαιτέρω, ώστε να λάβει η κάθε ομάδα και κάθε διαμάχη το μερίδιο που τους αναλογεί»[17].

Το έργο ολοκληρώνεται με δοκίμια πάνω στον στοχασμό Η.Μ των J.Mearsheimer, B.Barkin, R.Little, A.Tellis,W.Crowe, B.Scowcroft, D.Newsom.

Η μελέτη των έργων του H.I.Morgenthau είναι απαραίτητα εάν θέλουμε να έχουμε μια στέρεη αναλυτική σκέψη, να κατανοήσουμε τους λόγους που κινούν τα μεγάλα και τα μικρά έθνη, να δούμε τις αιτίες που ξεκινούν οι πόλεμοι ή εδραιώνεται η ειρήνη, να διαπιστώσουμε ότι η επιδίωξη της ισχύος είναι η κανονικότητα που καθορίζει όχι μόνο τις επιμέρους κοινωνικές σχέσεις αλλά κατεξοχήν τις διεθνείς σχέσεις και όποιος παρακάμπτει αυτό θα πληρώσει ένα βαρύ τίμημα επιστημονικό και βέβαιο πολιτικό.

---

[1] Hans J.Morgenthau, Η Πολιτική μεταξύ των Εθνών- αγώνας για ισχύ και ειρήνη, αναθεωρημένη έκδοση από τους K.W.Thompson, W.David Clinton, μετάφραση Μαρία Καρτελιά, επιστημονική επιμέλεια Κ.Κολιόπουλος, πρόλογος Κ.Αρβανιτόπουλος, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2018, σελ.911.

[2] Ό.πρ. σελ.79.

[3] Ό. πρ. σελ. 81.

[4] Ό. πρ. σελ. 81.

[5] Ό. πρ. σελ.83.

[6] Ό. πρ. σελ.87.

[7] Ό.πρ. σελ. 117.

[8] Ό.πρ. σελ. 149.

[9] Ό. πρ. σελ. 180.

[10] Ό. πρ. σελ. 259.

[11] Ό.πρ. σελ.477.

[12] Ό. πρ. σελ. 561.

[13] Ό. πρ. σελ.562.

[14] Ό. πρ. σελ. 569.

[15] Ό. πρ. σελ.654.

[16] Ό. πρ. σελ.698.

[17] Ό. πρ. σελ. 631.

Ματωμένα Χώματα:Η Διδώ Σωτηρίου γράφει:

"Αφέντης τώρα στη Μικρασία δεν ήταν μόνο ο Τούρκος ήταν και ο Γερμανός. Ο Γερμανός ήταν ο νους κι ο Τούρκος το χέρι. Ο ένας σκάρωνε τα σκέδια κι ο άλλος τα εκτελούσε. Στη Σμύρνη κόπιασε ένας Γερμανός πασάς, στεγνός κι άκαρδος, με την πρώσικη στολή και το σουλούπι του κατακτητή, Λίμαν φον Στάντερς τόνε λέγανε. Ο μητροπολίτης της Σμύρνης, ο Χρυσόστομος, συμβούλευε: " Να απολυμαίνετε το στόμα σας σαν τον ονομάζετε..." Δεν είχε έλεος και οίκτο τούτος ο κακός δαίμονας της Μικρασίας. Μαζί του δε χώραγε -όπως με τον Τούρκο- κουβέντα, αίτημα, μπαξίσι. Τούτος ήταν σταλμένος με το ψυχρό σκέδιο να μας εξοντώσει, για να μας αρπάξει το χρυσόμμαλο δέρας. Στην ουσία, η Τουρκιά ήταν τώρα μια γερμανική αποικία....Πρόβες θηριωδίας είχανε γίνει πριν κηρυχτεί ο πόλεμος του '14 στις Φωκιές, στ' Αϊβαλί κι αλλού. Μα έτσι και βγήκε η Τουρκιά στο πλευρό της Γερμανίας, άρχισε συστηματικό ξεκλήρισμα του ελληνικού στοιχείου που κατοικούσε στα παράλια. Διαταγή είχε δοθεί μέσα σε ώρες οι χριστιανοί να ξεσηκώνονται, να παίρνουν τις οικογένειες τους και να πορεύονται για το εσωτερικό της Τουρκιάς. Ρουθούνι ρωμαίικο δεν έπρεπε να μείνει στα παράλια!

- Γιατί; Γιατί; ρωτούσαν οι άνθρωποι. Τι φταίμε μείς;

-Φταίτε! Γιατί όταν νικάει η Αντάντ γελούν τα μάτια σας!

Σήκωναν οι μάνες τα μωρά τους απ' τις κούνιες, σήκωναν τους γέροντες και τους άρρωστους. Φορτώνονταν οι άντρες τους μπόγους. Παρατούσανε δουλειές, βιός, σπίτια ξεκλείδωτα και ξεκινούσαν ομαδικά για τις ανεμοδαρμένες στράτες της Ανατολής. Με χιόνια σ' απάτητα βουνά και σε φαράγγια, με κάψες στην έρημο, εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες και Αρμεναίοι άφησαν στους δρόμους τα κόκαλά τους..."

Διδώ Σωτηρίου, Ματωμένα Χώματα, εκδόσεις Κέδρος, σελ.99,100,101.

"Ωστόσο, οι πιο λυσσασμένοι οχτροί μας στάθηκαν οι Τούρκοι λιποτάχτες. Θα μπορούσε να μας ενώσει η κοινή μοίρα, μα το κράτος πρόβλεψε, τους χαριζότανε, φτάνει να ξεκάνουνε χριστιανούς, όσο μπορούν περσότερους. Έτσι, για ένα τσιγάρο, ένα γρόσι, μια μπουκιά, οι Τούρκοι κατσάκηδες σε ξέκαναν στο άψε σβήσε, όπου κι αν σ' αντάμωναν κι όποιος κι αν ήσουνα"(ό.πρ. σελ.108).

"Στις 14 ΣΕΠΤΕΜΒΡΗ ΤΟΥ 1916 έφυγα ξανά για την Άγκυρα. Το τάγμα μου, το Ικιντζί Αμελέ Ταμπουρού, βρισκόταν στο χωριό Γιαβσάν, κοντά στον Ερυθρό ποταμό. Η...τελετή της υποδοχής, αυτή τη φορά, ήτανε διαφορετική. Είχανε στήσει τρεις αγχόνες, τρια παλικάρια ήταν εκεί κρεμασμένα μέρες, με μια πινακίδα στο στήθος: "Είμαι λιποτάχτης!"(ό.πρ. σελ.147).

"Στο τάγμα μας είχαμε ένα χωρικό απ' το Κεστίν Μαντέν που τον λέγανε Χασάν Ογλού Γρηγόριο. Αυτός μας μιλούσε συχνά για κρυφοχριστιανούς. Στα μέρη τους, έλεγε, πολλά χωριά είχαν εξισλαμιστεί με τη βία απ' τα παλιά τα χρόνια. Μέχρι και γλώσσες κόβανε για να πάψουνε οι Ρωμιοί να μιλούνε τα ελληνικά. Οι άνθρωποι πήραν όλοι τουρκικά ονόματα, όμως η καρδιά τους δεν άλλαξε. Διατηρούσανε κρυφά εκκλησιές και σκολειά. Σαν έγινε το Σύνταγμα, στα 1909, πιστέψανε στα όσα υπόσχονταν οι Νεότουρκοι για ελευθερίες και φανερωθήκανε"(όπ. πρ.σελ.155).

"Θα βρείτε και μερικές ψυχρές στατιστικές, άλλες λένε πως τα θύματα φτάνουνε το εκατομμύριο, άλλες πως το ξεπερνούνε, κι άλλες πως μαζί με τους δικούς μας τους Ρωμιούς αγγίζουνε το ενάμισι. Μην παραμελήστε να ψάξτε και για τους αίτιους, γιατί αυτό το σημείο είναι πάντα μπερδεμένο. Υπεύθυνοι δεν είναι μονάχα οι Τούρκοι. Οι συμπαγείς χριστιανικοί πληθυσμοί, που κρατούσανε στα χέρια τους τον πλούτο και τα κλειδιά της Ανατολής, έπρεπε να φύγουν απ' τη μέση, γιατί' τανε εμπόδιο για το γερμανικό επεκτατισμό κι αργότερα για τους κεφαλαιούχους που στέκοντανε πίσω απ' την Αντάντ"(ό. πρ. σελ.183).

"Η μάζα πυκνώνει, δεν ξεχωρίζεις ανθρώπους, μα ένα μαύρο ποτάμι που κουνιέται πέρα δώθε απελπισμένα, δίχως να μπορεί να σταθεί ούτε να προχωρήσει. Μπρος θάλασσα, πίσω φωτιά και σφαγή! Ένας αχός κατρακυλάει από τα βάθη της πολιτείας και σπέρνει τον πανικό.

-Τούρκοι!-Τσέτες- Μας σφάζουνε!-Έλεος!

Η θάλασσα δεν είναι πια εμπόδιο. Χιλιάδες άνθρωποι πέφτουνε και πνίγονται. Τα κορμιά σκεπάζουνε τα νερά σαν να' ναι μόλος. Οι δρόμοι γεμίζουνε κι αδειάζουνε και ξαναγεμίζουνε. Νέοι, γέροι, γυναίκες, παιδιά ποδοππατιούνται, στριμώχνονται, λιποθυμούνε, ξεψυχούνε. Τους τρελαίνουν οι χατζάρες, οι ξιφολόγχες, οι σφαίρες των τσέτηδων!

-Βουρ, κεραταλαρ!(Χτυπάτε τους τους κερατάδες!)

Το βράδυ το μονοφώνι κορυφώνεται. Η σφαγή δε σταματά. Μόνο όταν τα πλοία ρίχνουνε προβολείς γίνεται μια πρόσκαιρη ησυχία. Μερικοί που καταφέρανε να φτάσουνε ζωντανοί ίσαμε τη μαούνα μας ιστορούνε το τι γίνεται όξω, στις γειτονιές. Οι τσέτες του Μπεχλιβάν και οι στρατιώτες του Νουρεντίν τρώνε ανθρώπινο κρέας. Σπάζουνε, πλιατσικολογούνε σπίτια και μαγαζιά. Όπου βρούνε ζωντανούς τους τραβούνε όξω και τους βασανίζουνε. Σταυρώνουνε παπάδες στις εκκλησιές, ξαπλώνουνε μισοπεθαμένα κορίτσια κι αγόρια πάνω στις Άγιες Τράπεζες και τ' ατιμάζουνε. Απ' τον Αϊ-Κωνσταντίνο και το Ταραγάτς ίσαμε το Μπαλτσόβα, το τουρκικό μαχαίρι θερίζει.

Η φωτιά όλη νύχτα αποτελειώνει το χαλασμό. Γκρεμίζονται τοίχοι, θρυμματίζονται γυαλιά. Οι φλόγες κριτσανίζουνε μαδέρια, έπιπλα και φτούνε σιδερικά, ξεθεμελιώνουνε την πολιτεία ολόκληρη.Απλώνουν πάνω στα έργα των ανθρώπων και τα διαλύουνε. Σπίτια, εργοστάσια, σκολειά, εκκλησίες, μουσεία, νοσοκομεία, βιβλιοθήκες, θέατρα, αμύθητοι θησαυροί, κόποι, δημιουργίες αιώνων, εξαφανίζονται κι αφήνουνε στάχτη και καπνούς"(όπ. πρ. σελ.354,355).

Δεν ήταν καταστροφή, ήταν Γενοκτονία των χριστιανικών εθνών

 

Οι δύο σημαντικοί ιστορικοί Benny Morris και Dror Ze' evi καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Μπέν Γκουριόν στο Ισραήλ, με βάση την πολύχρονη έρευνα στα αρχεία και στα ιστορικά τεκμήρια καταλήγουν:

"Από το 1894 έως το 1924 οι χριστιανικές κοινότητες της Τουρκίας και των γειτονικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης, της Ούρμια και τμημάτων του Καυκάσου -Αρμένιοι, Έλληνες και Ασσύριοι- αφανίστηκαν κατά κύματα από τις διαδοχικές οθωμανικές και τουρκικές κυβερνήσεις και τους μουσουλμάνους πράκτορες τους. Η διαδικασία της εθνοτικής-θρησκευτικής κάθαρσης χαρακτηριζόταν από κύματα σφαγών μεγάλης κλίμακας, παράλληλα με συστηματικές απελάσεις, βίαιους προσηλυτισμούς και πολιτισμική καταστροφή, που ισοδυναμούσε με γενοκτονία. Στα τέλη του 19ου αιώνα οι χριστιανοί αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της Μικράς Ασίας. Το 1924 το ποσοστό είχε πέσει στο 2%. Ο αφανισμός των χριστιανικών κοινοτήτων ήταν το αποτέλεσμα σχεδιασμένης κυβερνητικής πολιτικής και της θέλησης των μουσουλμάνων κατοίκων της χώρας. Αξιωματούχοι διέταξαν τους φόνους, τις εκτοπίσεις και τις απελάσεις, τους προσηλυτισμούς και άλλοι αξιωματούχοι, στρατιώτες, χωροφύλακες, αστυνομικοί και συχνά μέλη διαφόρων φυλών και κάτοικοι πόλεων και χωριών εφάρμοσαν αυτά τα μέτρα. Όλα αυτά συνέβησαν με την ενεργό συμμετοχή μουσουλμάνων κληρικών και την ενθάρρυνση του τουρκικού τύπου. Αυτό είναι το αναπόδραστο συμπέρασμα που προκύπτει από την ευρεία τεκμηρίωση αμερικανικών, βρετανικών, γαλλικών, γερμανικών και αυστροουγγρικών πηγών τις οποίες μελετήσαμε την τελευταία δεκαετία. Οι εκατοντάδες χιλιάδες αναφορές, επιστολές και ημερολόγια Δυτικών διπλωματών, αξιωματικών, ιεραπόστολων, επιχειρηματιών και ταξιδιωτών που ζούσαν στην Τουρκία -ιδίως στην Ανατολία- ή περνούσαν από αυτήν την περίοδο 1894-1924 αποτελούν ξεκάθαρα και αδιαμφισβήτητα ντοκουμέντα. Επιπλέον, τα οθωμανικά και τουρκικά αρχεία, που τον τελευταίο αιώνα εκκαθαρίστηκαν από ενοχοποιητικές αποδείξεις, επιβεβαιώνουν κατά το συμπέρασμα μέσω πολυάριθμων τεκμηρίων και έμμεσες αποδείξεις... Η Τέσσα Χόφμαν ιστορικός της εθνοκάθαρσης των Οθωμανών Ελλήνων, υποστηρίζει ότι πριν από το 1914 ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία 2,7 εκατομμύρια Έλληνες και 1,2 εκατομμύριο έφθασαν στην Ελλάδα την περίοδο 1922-1925, επομένως 1,5 εκατομμύριο Έλληνες εξοντώθηκαν".

Benny Morris, Dror Ze'evi: Η τριακονταετής γενοκτονία-ο αφανισμός των χριστιανικών μειονοτήτων της Τουρκίας, 1894-1924, μετάφραση Μενέλαος Αστερίου, εκδόσεις Πατάκη, σελ.483 και σελ. 485.