Οι θρησκευτικές προυποθέσεις του Αμερικανισμού: Ζ.Ν.Μαίστρ, Προτεσταντισμός , ΑλέξιςΤοκβίλ

Οι θρησκευτικές προυποθέσεις του Αμερικανισμού




«Η πρόστυχη φυλή τα κουκούλωσε όλα – ο λαός ως λένε – η λογική ,το κράτος , η επιστήμη .Ω η επιστήμη! Διόρθωσε τα πάντα χωρίς να αφήσει τίποτε ορθό »
Α.ΡΕΜΠΩ


Α’



Η δυτική κοινωνία είναι υπαρκτή. Το ίδιο υπαρκτές είναι οι αξιολογήσεις της , ο μονισμός της , ο ολοκληρωτισμός και η υπεροψία της , η προσπάθειας της να απαλλοτριώσει , ότι διαφεύγει των προτύπων που αυτή επιλέγει.
Από την εποχή του Μ.Βέμπερ γνωρίζουμε πλέον ότι η Δύση δεν είναι «τόπος υπερουράνιος».Είναι ο χώρος από όπου διαχέεται η πρωταρχική για τον σύγχρονο κόσμο ταυτότητα του χρήσιμου , του λογικού , του πραγματικού. Είναι το σημείο απ’ όπου εκπηγάζει ο ηθικισμός , ο πουριτανισμός , η απαθλίωση και η περιφρόνηση της γης , η «αποφυγή κάθε αμέριμνης απόλαυσης της ζωής » , η «έλλογη οργάνωση της εργασίας».Τόσο πολύ «διαφωτιστική » , ώστε να αναγεννά τον νέο μεσαίωνα , ένα κόσμο που θα κυριαρχούν οι «ειδικοί δίχως πνεύμα , ηδονιστές δίχως καρδιά , το μηδενικό αυτό φαντάζεται ότι πέτυχε ένα επίπεδο πολιτισμού , που δεν υπήρξε πριν ποτέ»1.
Η ανάπτυξη του εργαλειακού ορθολογισμού , που αποτυπώνεται με τον σαφέστερο τρόπο στην δυτική καπιταλιστική οικονομία , προυπόθεσε την κυριαρχία του πουριτανισμού και του εγκόσμιου ασκητισμού. Το σημαντικότερο εμπόδιο , που αντιμετώπισε ήταν , σύμφωνα με τον Μ.Βέμπερ η «παραδοσιοκρατία» , δηλαδή το γεγονός ότι «ο άνθρωπος δε θέλει «από τη φύση του» να κερδίζει όλο και περισσότερο χρήμα , αλλά απλώς να ζει έτσι , όπως συνηθίζει να ζει και να κερδίζει τόσα , όσα χρειάζονται για το σκοπό αυτό .Παντού , όπου ο σύγχρονος καπιταλισμός άρχισε το έργο του της αύξησης της «παραγωγικότητας » της ανθρώπινης εργασίας με αύξηση της έντασης της , προσέκρουσε στην άπειρα επίμονη αντίσταση αυτού του κύριου χαρακτηριστικού της προκαπιταλιστικής εργασίας »2.
Παλαιοί αριστοκράτες ,όπως ο Ρώσος αναρχικός Αλέξανδρος Χέρτσεν , διείδαν με εξαιρετική καθαρότητα και σαφήνεια τους νέους πρωταγωνιστές και τον χαρακτήρα που λάμβανε ο δυτικός κόσμος:
« Όπως ο ιππότης ήταν το πρότυπο της φεουδαρχίας , το ίδιο ο έμπορος αναλογεί στον νέο κόσμο : οι άρχοντες έγιναν κύριοι (maitres). Aυτός καθαυτός ο έμπορος είναι ένα πρόσωπο καταργημένο , προσωρινό .Είναι ο διερμηνέας ανάμεσα σε έναν που παράγει και σε έναν άλλο που καταναλώνει .Αντιπροσωπεύει κάτι σαν ένα δρόμο , ένα όχημα , ένα μέσον. Ο ιππότης ήταν περισσότερο ο εαυτός του ,πολύ περισσότερο κάποιος .Διαφύλαγε την τιμή του , όπως το ένοιωθε , γιατί δεν εξαρτιόταν , στην πραγματικότητα , ούτε από τον πλούτο του , ούτε από την θέση του. Το βασικό ήταν η προσωπικότητά του. Όμως ,στον αστό , η προσωπικότητα κρύβεται ή καλύτερα δεν προβάλλεται , γιατί δεν είναι αυτό το ουσιαστικό : αυτό που μετράει πριν από όλα είναι είναι το εμπόρευμα , το αλισβερίσι , το αντικείμενο : το πρωταρχικό είναι η ιδιοκτησία. Ο ιππότης ήταν ένας άξεστος , ένας καυγατζής , ένας παλληκαράς , ληστής και καλόγερος , μεθύστακας και ευσεβής , όμως ήταν ντόμπρος και ειλικρινής σε όλα του. Επιπλέον ήταν πάντα έτοιμος να δώσει τη ζωή του για κάτι που το θεωρούσε σωστό. Είχε τον ηθικό του κώδικα και τον κώδικά τιμής , και τους δύο αρκετά αυθαίρετους , βέβαια , από τους οποίους όμως δεν μπορούσε να απαλλαγεί χωρίς να χάσει τον αυτοσεβασμό του ή τον σεβασμό των συντρόφων του. Ο έμπορος είναι άνθρωπος ειρηνικός, όχι πολεμοχαρής , πεισματάρης , καρτερικός , που υπερασπίζεται τα δίκαιά του , αλλά δεν επιτίθεται από πεποίθηση. Υπολογιστής ,φιλάργυρος, παντού βλέπει αγοραστές και όμοιος με τον ιππότη , ξεκινά ένα μοναχικό αγώνα με κάθε πρόσωπο που συναντά , αλλά αναμετριέται μαζί του με πονηρία….Υπό την επίδραση των αστών όλα μεταμορφώθηκαν στην Ευρώπη .Η τιμή του ιππότη αντικαταστάθηκε από την τιμιότητα του λογιστή , η λεπτότητα στα ήθη από την ευπρέπεια , η ευγένεια από την επιτήδευση , η περηφάνια από τη διπλωματία , τα πάρκα από τους λαχανόκηπους , τα παλάτια από τους ξενώνες τους ανοιχτούς σε όλους (δηλαδή σε όσους είχαν λεφτά )….Ποιος από μας δεν ένοιωσε ,ποιος δεν κοκκίνησε μπροστά στην άγνοια της δυτικής κοινωνίας ; (Δεν μιλώ εδώ για τους σοφούς , αλλά για τα πρόσωπα που αποτελούν αυτό που λέμε «κόσμο».Δεν μπορεί να υπάρχει θεωρητική κατάρτιση σοβαρή , γιατί απαιτεί πολύ χρόνο και αποσπά το μυαλό από τις υποθέσεις (μπίζνες).Όπως σε μια αστική κοινωνία τίποτε δεν είναι ουσιαστικό αν βρίσκεται έξω από τις εμπορικές συναλλαγές και από την «εκμετάλλευση» μιας κοινωνικής κατάστασης , η (πνευματική ) κατάρτιση είναι περιορισμένη .Από εδώ απορρέει αυτή η χαζομάρα , αυτό το βαρύγδουπο πνεύμα που διαπιστώνουμε στον αστό κάθε φορά που αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πεπατημένη ….Οι αστοί έκαναν θρησκεία τους τον Προτεσταντισμό , μια θρησκεία που συμφιλιώνει την χριστιανική συνείδηση με τη δραστηριότητα του τοκογλύφου που είναι σε τέτοιο βαθμό αστική ώστε ο λαός που έχυσε το αίμα του για τη θρησκεία αυτή ,την εγκατέλειψε ». 3


Οι θρησκείες του δυτικού κόσμου- ο καθολικισμός, ο προτεσταντισμός , ο εβραισμός – έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο ,μέσα από τις ομοιότητες, τις διαφορές και τις συγκρούσεις τους , στην διαμόρφωση και στην συγκρότησή του. Στοχαστές όπως Β.Ζόμπαρτ εξομαλύνουν την καθοριστική επιρροή του προτεσταντισμού αναφέροντας πολλούς άλλους παράγοντες και ιδιαίτερα την εβραική θρησκεία, η οποία τουλάχιστον για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα επέτρεπε στα μέλη της να ασχοληθούν με το εμπόριο του χρήματος , σε αντίθεση με τον καθολικισμό , που για πολλούς αιώνες προέτασσε για τους πιστούς την πενία και απαγόρευε τα κέρδη από τον τοκισμό του χρήματος4 .Υπό αυτή την οπτική η σκέψη ότι «όλες οι μεστές έννοιες της σύγχρονης πολιτειολογίας είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες » 5, αποτυπώνει και αναγνωρίζει το γεγονός αυτό.
Η θεολογική και πολιτική σκέψη του Καθολικισμού αντιπροσώπευσε την Αντίδραση , το Παλαιό Καθεστώς , την Παράδοση. Τέτοιοι κατεξοχήν στοχαστές υπήρξαν ο Βonald , o J.d..Maistre και ο Donoso Cortes.Αντίθετα η Μεταρρύθμιση αξιακά θα στηρίξει την άνοδο και την κυριαρχία του αστισμού – ως οικονομικό και πολιτικό σύστημα.
Μια διαφορετική περίπτωση υπήρξε ο Έντμοντ Μπαίρκ. Από ιδιοσυγκρασία συντηρητικός , στάθηκε αντίθετος προς τις επαναστατικές μεθόδους. Επιμένει αξιωματικά στην σημασία της παράδοσης και των παραδοσιακών θεσμών. Εμπειρικός , πρακτικός και αντι-ιδεολόγος φοβάται τα μεγάλα άλματα. Παρά την αντίθεση του προς την Γαλλική Επανάσταση , θα λειτουργήσει τελικά , όπως και αυτή , για την άνοδο των αστικών δυνάμεων. Ο Π. Κανελλόπουλος επισήμανε ότι ο Μπαίρκ ήταν αντίθετος στην προσπάθεια να «αναμορφωθεί η κοινωνία με τα κριτήρια ενός αφηρημένου ορθού λόγου» .6Όμως με το έργο του «Σκέψεις για την Επανάσταση στη Γαλλία » πρόσφερε επιχειρήματα στην Αντίδραση. Αντί της Επανάστασης προτιμά την αργή μεταρρύθμιση. Γράφει:
«Χρειάζεται χρόνος για να παραχθεί η ενότητα εκείνη των πνευμάτων , που αυτή μόνη μπορεί να παραγάγει όσα αγαθά θα επιδιώκουμε. Η υπομονή μας θα κατορθώσει περισσότερα από τη βία μας. Με μιαν αργή , αλλά καλά στηριγμένη πρόοδο , το αποτέλεσμα κάθε βήματος παρακολουθείται άγρυπνα. Η καλή ή κακή επιτυχία του πρώτου μας παρέχει φως για το δεύτερο , και έτσι , από φως σε φως , οδηγούμαστε με ασφάλεια σ’ ολόκληρη τη διαδρομή ».7
Πρόκειται για μια σκέψη που θα γνωρίσει μία νέα δόξα και θα διαδοθεί ευρύτερα ,στον εικοστό αιώνα χάρις την φιλοσοφία του Κ.Πόππερ.
Το επιδιωκόμενο για τον Μπαίρκ είναι το πώς το Παλαιό Καθεστώς θα παραχωρήσει στους αστούς , την πολιτική εξουσία δίχως να καταρρεύσει ή να ανατραπεί. Η απάντηση θα δοθεί με την διατύπωση του φιλελευθερισμού από τον Τ.Παίην. Το κράτος θα περιοριστεί , ώστε οι αστοί να λειτουργούν απρόσκοπτα : «Η κυβέρνηση δεν είναι αναγκαία πέρα από τα ικανοποιεί τις λίγες εκείνες περιπτώσεις , που η κοινωνία και ο πολιτισμός δεν έχουν εύκολα την ικανότητα να ικανοποιήσουν».8
Αντίθετα από αυτούς ο Μπονάλ αρνείται το ρουσωικό κοινωνικό συμβόλαιο με βάση ένα τρόπο σκέψης , που έχει θεολογικές αναφορές. Θέτει σε προτεραιότητα την κοινωνία ,αντί το άτομο. Όμως « η κοινωνία δεν προκύπτει από ένα χιμαιρικό συμβόλαιο. Έχει ιδρυθεί από τον Θεό , που έχει θεσπίσει μέσα της μια τάξη ανάλογη μ’ εκείνη , με την οποία επροίκισε το σύμπαν. Εξ ου ο παραλογισμός των «νομοθετών» , που ισχυρίζονται , ότι κατασκευάζουν «συντάγματα».Οικογένεια ,Κοινωνία , Σύμπαν , υπακούουν στο ίδιο μοναρχικό συγκρότημα :ο πατέρας ασκεί στην οικογένεια τις ίδιες εξουσίες , που ασκούν ο βασιλιάς στην κοινωνία και ο Θεός στο σύμπαν. Κάθε προσβολή των δικαιωμάτων του Θεού στρέφεται ενάντια στον βασιλιά και στον πατέρα ».9
Σύμφωνα με τον Σαίντ-Μπαίβ ο Μπονάλ περιφρονούσε τους αρχαίους Έλληνες : «Ο Μπονάλ ήταν εβραικός ,ρωμαίος , πατρίκιος του παλαιού τύπου , σαν τον Κάτωνα τον πρεσβύτερο. Ήταν εχθρός των Ελλήνων .Δεν κάνει ευνοική εξαίρεση μεταξύ αυτών , παρά μόνο για τους Σπαρτιάτες και τους Μακεδόνες .Είναι ο λιγότερο Αθηναίος ανάμεσα στους πνευματικούς ανθρώπους .Δεν αγαπούσε τους Έλληνες και οι Έλληνες του το ανταπέδωσαν καλά : του λείπει ο αττικισμός , του λείπει η χάρη , η λεπτότητα , η γοητεία » .10Ως απόρροια των σκέψεων αυτών ο Μπονάλ αρνείται την ελευθεροτυπία και κάθε είδους ελευθερία.
Η αντιδραστική σκέψη της Δύσης υπερασπίστηκε την απόλυτη μοναρχία , όπως και την εξουσία του Πάπα. Η αστική κοινωνία είχε ως προυπόθεση την φεουδαρχία , στην οποίο ήρθε ως άρνηση .Αλλά ο ανερχόμενος αστισμός διαμορφώθηκε καθοριστικά από την επίδραση που άσκησε ο προτεσταντισμός στην δυτική κοινωνία. Κάθε εκδοχή της δυτικής χριστιανοσύνης συνεπώς άφησε την σφραγίδά του στην διαμόρφωση του δυτικού κόσμου. Σε ένα άλλο σημείο συναντούνται: στα μικτά αισθήματα που θρέφουν για την αρχαία ελληνική σκέψη και τον βυζαντινό πολιτισμό. Ενώ δανείζονται , αναμφίβολα, στοιχεία τόσο από τον ένα όσο και από τον άλλο ,το μεν Βυζάντιο αντιμετωπίζεται ως η αντίζηλη ανατολική αυτοκρατορία , ενώ η πολυμέρεια , η αντιφατικότητα και η ελευθεριότητα του αρχαίου στοχαστή υπήρξε ένα ανοιχτό σκάνδαλο τουλάχιστον για τον πυρήνα της αντιδραστικής καθολικής πολιτικής σκέψης.
Όπως επισημαίνει ο Π. Κανελλόπουλος : «Αντίθετα με τον Γίβωνα , μέγα θαυμαστή των αρχαίων Ελλήνων , ο Ντε Μαίστρ – συμβαδίζοντας με τον Λουί ντε Μπονάλ , τον φίλο του , που μαζί του αλληλογραφούσε – έβλεπε τους Έλληνες , όχι μόνο τους Βυζαντινούς , αλλά και τους αρχαίους , με κακό μάτι , ξεχωρίζοντας όπως και ο Μπονάλ τους Σπαρτιάτες .Γράφει : «Διαβάστε Πλάτωνα .Θα κάμετε ,σε κάθε σελίδα του , μια διάκριση πολύ χτυπητή. Όλες τις φορές , που είναι Έλλην , προκαλεί ανία , και συχνά ανυπομονησία. Δεν είναι μέγας , υπέροχος , διεισδυτικός παρά όταν είναι θεολόγος , δηλαδή όταν εξαγγέλλει θετικά και αιώνια δόγματα , που φέρουν τόσο καθαρά την ανατολίτικη σφραγίδα. Άν εξαιρέσουμε τη Λακεδαίμονα , που ήταν ένα πολύ ωραίο σημείο σ’ ένα σημείο της υδρόγειας σφαίρας , τους Έλληνες τους βρίσκουμε στην πολιτική τέτοιους , που ήταν και στη φιλοσοφία , ποτέ σύμφωνα με τους άλλους , ούτε με τον εαυτό τους .Έχουν τόσα λεχθεί για τους ρήτορες των Αθηνών , που έχει γίνει σχεδόν γελοίο να ξαναμιλήσει κανείς για το θέμα τούτο. Το βήμα των Αθηνών ,που έχει γίνει σχεδόν γελοίο να ξαναμιλήσει κανείς για το θέμα τούτο. Το βήμα των Αθηνών θάταν το αίσχος του ανθρώπινου γένους , αν ο Φωκίων και οι όμοιοί του , ανεβαίνοντας σ’ αυτό μερικές φορές πριν πιούν το κώνειο ή πριν φύγουν για την εξορία , δεν ισοφάριζαν λιγάκι την τόση φλυαρία , τόσο παραλογισμό και την τόση απανθρωπιά ».11
Φυσικά ο Ντε Μαίστρ αξιολογεί ιδιαίτερα αρνητικά την συνάντηση του αρχαιοελληνικού στοχασμού με την ορθόδοξη χριστιανική σκέψη : «Ήταν αιρετικοί , δηλαδή διαιρετικοί στην θρησκεία , όπως είχαν υπάρξει στην πολιτική και στη φιλοσοφία. Θάταν περιττό να υπενθυμίσουμε , σε τι βαθμό καταπόνησαν την Εκκλησία στους πρώτες αιώνες. Θέλοντας νάναι ταυτόχρονα φιλόσοφοι και χριστιανοί , δεν είναι , ούτε το ένα , ούτε το άλλο : ανακατεύουν στο Ευαγγέλιο τον σπιριτουαλισμό των πλατωνιστών και τα όνειρα της Ανατολής .Οπλισμένοι με μια παράφρονα διαλεκτική , θέλουν να διαιρέσουν το αδιαίρετο , να εισδύσουν στο αδιαπέραστο .Δεν ξέρουν να υποθέσουν το αόριστο θείο ορισμένων εκφράσεων , που μια λόγια ταπεινοσύνη τις δέχεται , όπως είναι , και που αποφεύγει μάλιστα να τις περιχαράξει από το φόβο μήπως αφήσει να γεννηθεί η ιδέα του εντός και τους εκτός .Αντί να πιστεύουν ερίζουν , αντί να προσεύχονται ,επιχειρηματολογούν. Οι μεγάλες δημοσιές γεμίζουν από επισκόπους , που τρέχουν στη σύνοδο. Για να συμπληρωθεί το κακό , ο Κωνσταντίνος μεταφέρει την αυτοκρατορία στο Βυζάντιο .Βρίσκει εδώ τη γλώσσα ,μία θαυμάσια , δίχως αμφιβολία γλώσσα και την ωραιότερη , ίσως , που έχουν ποτέ μιλήσει οι άνθρωποι , αλλά που ευνοεί δυστυχώς εξαιρετικά τους σοφιστές ».12
Ο Π. Κανελλόπουλος συμπεραίνει «ότι ολόκληρη η σκέψη του Ζοζέφ ντε Μαίστρ κυριαρχείτο από την ιδέα της ενότητας του κόσμου υπό τον Πάπα».13Η εχθρότητα προς τον αρχαίο κόσμο πηγάζει από την εμμονή του στην ενότητα και τον συνακόλουθο αποκλεισμό της πολλαπλότητας. Η υπεράσπιση ενός κράτους όπου κυριαρχεί απόλυτα ο Μονάρχης και ο Πάπας , δικαιολογεί την αντιπαράθεση του προς το Βυζάντιο. Πρόκειται για μια αντίθεση πολιτική , που βέβαια δεν μπορεί να βρει καμία αιτιολόγηση στο περιεχόμενο του χριστιανισμού .Η εξουσία που διαλύεται μέσα στην διακονία δεν έχει πολύ σχέση με την απόλυτη εξουσία ενός απόλυτου μονάρχη .
Ένα σοβαρό πρόβλημα για την σκέψη του Ζ.Ν.Μαίστρ είναι η εκλογίκευση της φυσικής τάξης. Πως είναι δυνατόν τα άγη και οι αδικίες μίας τάξης που ελέγχεται από έναν καλό και τέλειο Θεό να είναι νοητές; Οι αδικούμενοι κατ’ αυτόν πληρώνουν για το προπατορικό αμάρτημα , αλλά και για τις αμαρτίες που έχουν κάνει. Η δικανική ερμηνεία του χριστιανισμού από τον καθολικισμό , στην σκέψη του Ζ.Ν.Μαίστρ φτάνει στα άκρα της. Η θεολογίζουσα ρητορική του , όμως αποκαλύπτει το ουσιώδες της πολιτικής του σκέψης :Να αποδεχόμαστε τον κόσμο και την κοινωνία όπως είναι. Ότι συμβαίνει , καλώς συμβαίνει. Η κυρίαρχη τάξη εκφράζει επί γης την θέληση του Θεού. Έτσι η αστική δημοκρατία που αμφισβητεί την απόλυτη εξουσία του μονάρχη όπως και ο προτεσταντισμός που αναιρεί τον θρησκευτικό μονοπώλιο του Πάπα είναι εξίσου σοβαρές αμαρτίες και παρεκκλίσεις που πρέπει να υποταχθούν.
Ο Ζ.Ν.Μαίστρ εξυμνεί την κρατική βία , στο πρόσωπο του δήμιου , καθότι ο δεσποτισμός είναι προτιμότερος από τον εμφύλιο πόλεμο και την αναρχία :
« Ο δήμιος είναι τάχα άνθρωπος ; Ναι. Ο Θεός τον δέχεται στους ναούς του και του επιτρέπει να προσεύχεται. Δεν είναι εγκληματίας .Κι’ όμως καμιά γλώσσα δεν δέχεται να πει , π.χ. ότι είναι ενάρετος ,ότι είναι τίμιος , άνθρωπος , ότι είναι άξιος τιμής κ.λ.π. Κανένας ηθικός έπαινος δε μπορεί να του ταιριάξει , γιατί όλοι αυτοί οι έπαινοι προυποθέτουν σχέσεις με άλλους ανθρώπους , κι’ αυτός δεν έχει καμία .Και μολαταύτα κάθε μεγαλείο , κάθε δύναμη , κάθε υποταγή βασίζεται στον εκτελεστή .Αυτός είναι ο βδελυγμός και ο κρίκος της ανθρώπινης κοινωνίας .Αφαιρέσετε από τον κόσμο το ακατανόητο αυτό όργανο , και αυτοστιγμεί η τάξη παραχωρεί τη θέση της στο χάος ».14
Είναι χαρακτηριστικό πως στον λόγο του Ζ.Ν.Μαίστρ η θεολογία υπηρετεί την πλέον απόλυτη , σκληρή και ανελέητη εξουσία :
«Όταν ο Θεός τιμωρεί μιαν οποιαδήποτε κοινωνία για τα εγκλήματα , που έχει διαπράξει , απονέμει δικαιοσύνη , όπως την απονέμουμε εμείς οι ίδιοι σ’ αυτού του είδους τις περιπτώσεις δίχως κανένας να διανοείται να παραπονεθεί γι’ αυτό .Μια πόλη στασιάζει , κατακρεουργεί τους αντιπροσώπους του ηγεμόνα , του κλείνει τις πύλες , υπερασπίζεται τον εαυτό της εναντίον του .Πέφτει στα χέριά του .Ο ηγεμόνας γκρεμίζει τα τείχη της και τη στερεί από όλα της τα προνόμια .Κανένας δε θα κακίσει την απόφαση αυτή με πρόσχημα την ύπαρξη αθώων , που ήταν κλεισμένοι στην πόλη ….Η πόλη τιμωρήθηκε για το έγκλημά της , και δίχως το έγκλημα τούτο δεν θα είχε υποφέρει ».15
Ο Ζ.Ν.Μαίστρ με εξαιρετική ευκολία μπορεί να δικαιολογήσει κάθε έγκλημα , της εξουσίας του μονάρχη , ως θεόπνευστο :
« όταν οι αθώοι αφανίζονται σε μια γενική καταστροφή ο Θεός επιφυλάσσει σ’ αυτούς κάτι άλλο , που όμως δεν είναι ορατό επί της γης. Εδώ, επί της γης , οι καταστροφές είναι αναγκαίες , ο πόνος είναι σωτήριος , ο πόλεμος είναι «θείος » , «la guerre est divine » (Septieme Entretin). Είναι δείγμα «αγαθότητας » ότι «ο Θεός τιμωρεί εδώ , στον κόσμο τούτον , αντί να τιμωρήσει αυστηρότερα στον άλλο κόσμο ».16
Για όποιον έχει μια στοιχειώδη γνώση του χριστιανισμού , ο χριστιανικός Θεός της Αγάπης στον λόγο του Ζ.Ν.Μαίστρ , αντικαθίσταται από τον Θεό της Εκδίκησης και του Μίσους.
Ο Ζ.Ν.Μαίστρ δεν θαυμάστηκε από πολλούς για τις ιδέες του. Αντίθετα προσέλκυσε το ενδιαφέρον σε πολλούς , όπως ο Ε. Σιοράν , για το ύφος του , τον σαρκασμό και τον κυνισμό του .Ο Π. Κανελλόπουλος συμπεραίνει ότι :
« Κι’ όπως επίστευε ο ντε Μαίστρ , ότι κανένα δόγμα και καμία θέση της Ρωμαικής Εκκλησίας δεν επιδέχεται συζήτηση , έτσι επίστευε , επίσης , ότι η απόλυτη μοναρχική εξουσία είναι καθιερωμένη από τον Θεό. Προτεσταντισμός και Δημοκρατία ήταν γι’ αυτόν φοβερές παραβάσεις των θείων εντολών . Αντίθετα όμως , από τον ομοιδεάτη του Μπονάλ , που προσφέρει στον αναγνώστη «το φάρμακο στη φυσική του σύσταση » , ο Ντε Μαίστρ παίζει συχνά με τις λέξεις και τις σκέψεις του, έχει τη συνείδηση και το χάρισμα του λογοτέχνη που θέλει ν’ αρέσει ». 17
Την αντίθεσή στην Γαλλική Επανάσταση, ο Ζ.Ν.Μαίστρ ,την διατύπωσε στο έργο του «Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως ». Αρνητικός είναι και στο θεωρητικό ακόμη ενδεχόμενο ο λαός να ελέγχει την εξουσία.
«ο λαός που μοιάζει τόσο πολύ στα παιδιά πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο. Οφείλουμε , όσο είναι δυνατόν , να μην υποχωρούμε ποτέ απέναντι του και να μην του παραχωρούμε αυτό που ζητά με αγένεια ».18
Με πολύ μεθοδικό τρόπο προσπαθεί να αιτιολογήσει την μοναρχία , την αριστοκρατία , το παλαιό καθεστώς. Ιδιαίτερα αιχμηρός είναι απέναντι στην αθηναική δημοκρατία :
« Έτσι οι ελληνικές δημοκρατίες λαμβανομένης υπόψη επιπλέον της μικρής εδαφικής τους έκτασης , θα έπρεπε να παραμερισθούν και να θεωρηθούν , όπως μόλις έλεγα , σαν αληθινές πολιτικές ανωμαλίες ».19
Ευφυείς είναι οι παρατηρήσεις του , ότι δεν υπάρχει ο άνθρωπος σαν μια μεταφυσική κατηγορία , που έχει αποσπαστεί από τις συγκεκριμένες κοινωνικές – γεωοικονομικές συνθήκες :
«Το Σύνταγμα του 1795 , όπως και τα προηγούμενα , έγινε για τον άνθρωπο .Όμως δεν υπάρχει άνθρωπος στον κόσμο. Στη διάρκεια της ζωής μου είδα Γάλλους , Ιταλούς , Ρώσους κ.λ.π., ξέρω μάλιστα , χάρη στον Μοντεσκιέ , ότι μπορούμε να είμαστε Πέρσες , αλλά όσον αφορά στον άνθρωπο , δηλώνω ότι δεν τον συνάντησα ποτέ στη ζωή μου , αν υπάρχει , υπάρχει εν αγνοία μου. Άραγε υπάρχει έστω και μια χώρα στον κόσμο όπου δεν μπορούμε να βρούμε μια Βουλή των Πεντακοσίων , μια Γερουσία και πέντε Διευθυντές ; Αυτό το σχήμα παρουσιάζεται σε όλους τους ανθρώπινους συνεταιρισμούς , από την Κίνα ως τη Γενεύη .Αλλά ένα σύνταγμα , που γίνεται για όλα τα έθνη δεν γίνεται για κανένα , είναι μια καθαρή αφαίρεση , ένα σχολαστικό έργο φτιαγμένο για πνευματικές ασκήσεις σύμφωνα με μια ιδανική υπόθεση , και το οποίο απευθύνεται στον άνθρωπο , στους φανταστικούς χώρους όπου κατοικεί.. Τι είναι ένα σύνταγμα ; Δεν είναι άραγε η λύση του ακόλουθου προβλήματος ; Να βρεθούν οι νόμοι που ταιριάζουν σε κάποιο έθνος , δεδομένου του πληθυσμού , των ηθών , της θρησκείας , της γεωγραφικής θέσης , των πολιτικών σχέσεων , του πλούτου , των προτερημάτων και των ελαττωμάτων του. Αυτό όμως το πρόβλημα δεν αντιμετωπίστηκε καθόλου από το σύνταγμα του 1795 , που σκέφτηκε μόνο τον άνθρωπο».20
Ενώ λοιπόν ο Ζ.Ν.Μαίστρ αναγνωρίζει κάποια σχετικότητα στην δημοκρατία , ανάλογα με τον κάθε χώρο όπου πραγματώνεται , δεν είναι έτοιμος να αναγνωρίσει μια αντίστοιχη σχετικότητα στο περιεχόμενο της μοναρχίας , η οποία έχει μια απολυτότητα που δεν περιορίζεται ούτε από διαφορετικούς πολιτισμούς , ούτε από διαφορετικές παραδόσεις ή γεωοικονομικές πραγματικότητες.
Η επίθεση κατά της Γαλλικής Επανάστασης ολοκληρώνεται με την επίθεση στον Προτεσταντισμό , που ταυτίζεται με τον σκεπτικισμό και τον σχετικισμό :
« Ο μεγάλος εχθρός της Ευρώπης , τον οποίο έχουμε συμφέρον να καταπνίξουμε με όλα τα νόμιμα μέσα , το ολέθριο έλκος , που ενσωματώνεται σε όλες τις εξουσίες και τις διαβρώνει αδιάκοπα , ο υιός της αλαζονείας , ο πατέρας της αναρχίας , ο παγκόσμιος διαφθορέας είναι ο προτεσταντισμός .Τι είναι ο προτεσταντισμός ; Είναι η εξέγερση της ατομικής λογικής ενάντια στη συνολική λογική και κατά συνέπεια είναι ότι πιο βλαβερό μπορούμε να φανταστούμε. Όταν ο καρδινάλιος Πολινιάκ είπε στον περίφημο Μπαίγ : «Λέτε πως είστε προτεστάντης , αυτή λέξη είναι αρκετά αόριστη ,είστε αγγλικανιστής , λουθηριανός , καλβινιστής ; κλπ.» .Ο Μπάιγ απάντησε : «Είμαι Προτεστάντης με όλη την έννοια του όρου , διαμαρτύρομαι ενάντια σε όλες τις αλήθειες ». Αυτός ο περίφημος σκεπτικιστής έδινε έτσι τον αυθεντικό ορισμό του προτεσταντισμού , που είναι ουσιαστικά εχθρός κάθε κοινής πίστης των ανθρώπων , πράγμα που τον καθιστά εχθρό του ανθρώπινου είδους , γιατί η ευτυχία των ανθρώπινων κοινωνιών στηρίζεται σε αυτό το είδος πίστης .Ο χριστιανισμός είναι η θρησκεία της Ευρώπης .Αυτό το έδαφος του ταιριάζει περισσότερο κι από τη γενέθλια γη του , απέκτησε εδώ βαθιές ρίζες ,ενσωματώθηκε σε όλους μας τους θεσμούς ….Οι βασιλιάδες είναι χρισμένοι , οι ιερείς είναι λειτουργοί , η εκκλησία είναι τάγμα , η κρατική κυριαρχία είναι ιερή , η θρησκεία είναι κρατική .Οι δύο εξουσίες συγχέονται , καθεμιά δανείζεται από την άλλη μέρος της δύναμής της , και παρά τις διαμάχες τους , οι δύο αδελφές δεν μπορούν να ζήσουν χωριστά »21.
Ο Ζ.Ν.Μαίστρ συγχέει την ιερότητα της εξουσίας με το ιερό στην θρησκεία. Αλλά διατυπώνει μια σωστή διαπίστωση. Το παλαιό καθεστώς μπορεί να ήταν αυταρχικό , αλλά αναπόφευκτα λειτουργούσε συλλογικά. Ο προτεσταντισμός διαλύει την «αυτοκρατορία του χριστιανισμού » :
« ο προτεσταντισμός δεν είναι μονάχα ένοχος για τα δεινά που προκάλεσε η εγκαθίδρυσή του. Είναι αντι-μοναρχικός εκ φύσεως , είναι στασιαστής κατ’ ουσίαν ,είναι θανάσιμος εχθρός κάθε εθνικής λογικής .Αντικαθιστά τα πάντα με την ατομική λογική , δηλαδή καταστρέφει τα πάντα ».22
Η σκέψη του Ζ.Ν.Μαίστρ , όπως και του Μάξ Βέμπερ και του Κ. Σμίτ μαρτυρά τον κυρίαρχο ρόλο του καθολικισμού και του προτεσταντισμού στην διαμόρφωση της δυτικής κοινωνίας. Από αυτή την πλευρά η θρησκεία ποτέ δεν ήταν μια αυστηρά ιδιωτική υπόθεση .Ο οικονομισμός σε συνδυασμό με τον ηθικισμό και τον πιετισμό υπερβαίνουν τις πρωτεικές διαμάχες , αποδίδοντας συνοχή στις «αξιολογήσεις » της δύσης.
Ο αμερικανισμός και η αμερικάνικη κοινωνία συγκροτήθηκε πάνω σε βάσεις ,κυρίαρχα, προτεσταντικές , όπως δείχθηκε από πολλούς στοχαστές , όπως ο Β. Ζόμπαρτ 23 .Επίκληση των «ανθρώπινων δικαιωμάτων» , εγκόσμιος ασκητισμός ,ερμηνεία του πολιτικού , δια μέσου κηρυγμάτων πιετιστών θεολόγων , κυριαρχία της ιεραρχίας του χρήματος , προτεραιότητα της οικονομίας έναντι της πολιτικής , διάλυση κάθε συλλογικότητας και συνακόλουθα ατομικισμός, εμπορευματοποίηση κάθε πλευράς της ζωής συνθέτουν το «αξιακό σύστημα» και την ιδεολογία του αμερικανισμού.
Παρότι το αμερικάνικο κράτος σε ορισμένες «εξαιρετικές» περιπτώσεις , χρησιμοποιεί την άσκηση βίας για να αντιμετωπίσει τον «εσωτερικό εχθρό» είναι η εσωτερίκευση της καταπίεσης που πολύ πρώιμα είχε επισημάνει ο Α.Τοκβίλ , και οι αδήριτοι νόμοι της οικονομίας που εξασφαλίζουν την ισχύ του.
Η επισήμανση του Κ. Σμίτ μπορεί να αναφέρεται γενικότερα στην καπιταλιστική οικονομία ,αλλά στις ΗΠΑ βρίσκει πιστή εφαρμογή :
« η οικονομικά λειτουργούσα κοινωνία έχει αρκετά μέσα για να θέσει τον ηττημένο και τον αποτυχόντα στον οικονομικό ανταγωνισμό ή κι ακόμα τον «ενοχλητικό » έξω από το κύκλωμά της και να τον καταστήσει αβλαβή με ένα μη βίαιο , «ειρηνικό » τρόπο και συγκεκριμένα να τον αφήσει , εάν δεν συμμορφώνεται εθελοντικά ,να πεθάνει της πείνας » .24
Το ίδιο οι επισημάνσεις του για την φιλελεύθερη οικονομία εν γένει , επιβεβαιώνονται συχνότερα εμπειρικά στον αμερικανισμό , ακριβώς γιατί αυτός στόχευσε στην καθαρότερη , δίχως παραχωρήσεις , εφαρμογή της:
« Ηθικό πάθος και υλιστική – οικονομική αντικειμενικότητα ενώνονται σε κάθε τυπικά φιλελεύθερη έκφραση και δίνουν σε κάθε πολιτική έννοια αλλαγμένη όψη ….Από τον πολιτικά ενωμένο λαό γίνεται , στη μια πλευρά ένα πολιτιστικά ενδιαφερόμενο κοινό , στην άλλη εν μέρει βιομηχανικό και εργασιακό προσωπικό ,εν μέρει μάζα καταναλωτών . Η αρχή και η εξουσία γίνονται στο μεν πνευματικό πόλο προπαγάνδα και υποβολή των μαζών , στον δε οικονομικός έλεγχος ».25
Οι ΗΠΑ υποτίθεται ότι έχουν διακρίνουν το κράτος από την θρησκεία. Όμως αυτό το γεγονός δεν αναιρεί την σημασία που έπαιξαν οι διάφορες μορφές του προτεσταντισμού στην συγκρότηση της αμερικάνικης κοινωνίας , ούτε τον πολιτικό ρόλο των ευαγγελιστών , νεοσυντηρητικών θεολόγων .Η θεωρία της σύγκρουσης των πολιτισμών , που διατύπωσε ο Χάντιγκτον προυποθέτει την ύπαρξη μιας πολιτιστικής ταυτότητας που νοηματοδοτείται δεσμευτικά από την θρησκεία – στην αμερικάνικη περίπτωση από τις διάφορες μορφές του προτεσταντισμού.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο το αμερικάνικο κράτος επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα τον Μάξ Βέμπερ , τον Κάρλ Μάρξ και τον Κάρλ Σμίτ έγινε ένα κράτος των επιχειρηματιών , μια μεγάλη επιχείρηση:
« Σήμερα τίποτε δεν είναι πιο μοντέρνο από τον αγώνα ενάντια στο πολιτικό στοιχείο. Αμερικανοί κεφαλαιούχοι ,τεχνικοί της βιομηχανίας , μαρξιστές σοσιαλιστές και αναρχοσυνδικαλιστές επαναστάτες συνενώνονται στην απαίτηση να παραμερισθεί η υποκειμενική – φατριαστική κυριαρχία της πολιτικής με τον απροσωπόληπτο πραγματισμό της οικονομικής ζωής .Στο εξής , όπως λέγεται , θα πρέπει να υπάρχουν μόνον οργανωτικά –τεχνικά και οικονομικά- κοινωνιολογικά καθήκοντα , όχι όμως πολιτικά προβλήματα .Το κυρίαρχο σήμερα είδος οικονομικής τεχνικής σκέψης δεν είναι πλέον καν σε θέση να αντιληφθεί μιαν πολιτική ιδέα .Το σύγχρονο κράτος φαίνεται να έγινε πράγματι ότι βλέπει σ’ αυτό ο Max Weber: μια μεγάλη επιχείρηση ».26



Β’


Ένας Γάλλος αριστοκράτης, ο Α.Τοκβίλ επισκέπτεται τις ΗΠΑ .Η πρόθεση του ήταν να διαπιστώσει το πώς λειτουργούν οι αμερικάνικοι θεσμοί. Οι ευφυείς επισημάνσεις , στο βιβλίο του « Η Αμερικάνικη Δημοκρατία » δεν έχουν χάσει σε τίποτε από το πέρασμα του χρόνου.
Η νομική ισότητα στρέφει όλες τις δραστηριότητες στο εμπόριο : « Εξάλλου σχεδόν όλες οι προτιμήσεις και τα ήθη που η ισότητα δημιουργεί φυσικά , οδηγούν τους ανθρώπους σε εμπορικές και παραγωγικές απασχολήσεις ». 27
Η αμερικάνικη δημοκρατία διοχετεύει τον δυναμισμό της κοινωνίας στο εμπόριο:
«Σε μια δημοκρατία τίποτα δεν είναι ωραιότερο και λαμπρότερο απ’ το εμπόριο . Προσελκύει την προσοχή του κοινού και εξάπτει την φαντασία του πλήθους .Όλη η παθιασμένη ενεργητικότητα στρέφεται προς αυτό. Άλλωστε , ούτε οι δικές τους προκαταλήψεις , ούτε οι προκαταλήψεις των άλλων μπορούν να εμποδίσουν τους πλούσιος από το να αφοσιωθούν σ’ αυτό. ».28
Ο Τοκβίλ περιγράφει τον μηχανισμό , που ο ιδιάζων οικονομισμός ελέγχει σε βάθος την βούληση για ελευθερία : « τον σπρώχνει και πάλι πίσω στον εαυτό του και στο τέλος ο άνθρωπος κινδυνεύει να μείνει μόνος με την ψυχική του ερημιά».29Δημιουργεί « ένα είδος ενάρετου ματεριαλισμού , που δεν διαφθείρει την ψυχή , αλλά την απονευρώνει και αθόρυβα χαλαρώνει τα δραστικά της κίνητρα».30
Η « Αμερικάνικη Δημοκρατία» θυσιάζει την ελευθερία στην ισότητα , για την ακρίβεια σε μια εξισωτική ιδεολογία .Τα άτομα εγκλωβισμένα στην « ψυχική τους ερημιά » ,είναι αδύνατο να λειτουργήσουν εντός συλλογικών ταυτοτήτων. Η τυραννία της πλειοψηφίας , αντικαθιστά την εξουσία του μονάρχη με έναν τρόπο επίσης απόλυτο: « Όταν ένα άτομο ή ένα κόμμα αδικείται στις Ηνωμένες Πολιτείες σε ποιόν μπορεί να αποταθεί για μια επανόρθωση ; Στη δημόσια γνώμη ; Μα αυτή εκπροσωπεί επίσης την πλειοψηφία και υπακούει σ’ αυτήν απόλυτα .Στην εκτελεστική εξουσία ; Μα κι αυτή διορίζεται από την πλειοψηφία , και δεν είναι παρά η πλειοψηφία επιστρατευμένη ».31
Φυσικά η πλειοψηφία είναι κάτι σχετικό , που μπορεί σε αρκετές περιπτώσεις να κατασκευάζεται , ώστε τελικά μια μειοψηφία που παρουσιάζεται ως πλειοψηφία ,να είναι τελικά αυτή που κυριαρχεί. Γι’ αυτό ο Τοκβίλ θεωρεί τις ΗΠΑ ως το πλέον ανελεύθερο καθεστώς :
« Δε γνωρίζω καμία άλλη χώρα εκτός από την Αμερική , στην οποία να υπάρχει τόσο περιορισμένη ανεξαρτησία σκέψης και πραγματική ελευθερία του λόγου. Σε οποιοδήποτε συνταγματικό ευρωπαικό κράτος κάθε είδος θρησκευτικής ή πολιτικής θεωρίας μπορεί να κηρυχθεί ελεύθερα και να διαδοθεί , γιατί δεν υπάρχει καμιά χώρα στην Ευρώπη τόσο υποταγμένη σε μια ενιαία εξουσία ώστε να μην προστατεύει το άτομο , όταν υψώνει τη φωνή του στο όνομα της αλήθειας , από τις συνέπειες αυτής του της τόλμης ».32

H καταπίεση από μια υπόθεση εξωτερική , γίνεται ένα γεγονός ριζικότερο , βαθύτερο ,εγκεφαλικό , διαρκέστερο.
«Οι δήμιοι και τα δεσμά ήταν τα δύο μέσα τα οποία χρησιμοποιούσε παλιότερα η τυραννία ,αλλά ο πολιτισμός της εποχής μας έχει τελειοποιήσει ακόμα και το δεσποτισμό , όσο κι αν θα νόμιζε κανείς πως δεν θα είχε τίποτε άλλο να διδαχθεί .Οι μονάρχες είχαν – ας το πούμε έτσι – υλοποιήσει την καταπίεση .Οι δημοκράτες της εποχής μας , την έχουν καταστήσει εντελώς μια υπόθεση εγκεφαλική , όπως είναι και η βούληση την οποία προσπαθούν να υποτάξουν. Όσο διαρκούσε η ολοκληρωτική εξουσία ενός μόνου ανθρώπου , ταλαιπωρούσαν το σώμα για να υποτάξουν την ψυχή , αλλά η ψυχή διέφευγε τα πλήγματα , που προορίζονταν γι ‘αυτήν και έβγαινε περήφανα νικήτρια. Αυτή δεν είναι η μέθοδος που ακολουθείται από την τυραννία των δημοκρατικών καθεστώτων. Το σώμα αφήνεται ελεύθερο , αλλά υποδουλώνεται η ψυχή. Ο αφέντης , πλέον , δεν λέει «θα σκέπτεσαι όπως σκέπτομαι , αλλιώς θα πεθάνεις» ! Λέει όμως « είσαι ελεύθερος να σκέπτεσαι διαφορετικά από μένα και να διατηρήσεις τη ζωή σου και την περιουσία σου κι όλα σου τα υπάρχοντα , αλλά θα είσαι , στο εξής , σαν ξένος ανάμεσα στο λαό .Θα διατηρήσεις τα πολιτικά σου δικαιώματα , αλλά θα σου είναι άχρηστα, γιατί ποτέ δεν θα εκλεγείς από τους συμπολίτες σου , αν επιζητήσεις την ψήφο τους , και εκείνοι θα σε περιφρονήσουν , αν επιζητήσεις την εκτίμησή τους .Θα παραμείνεις ανάμεσα στους ανθρώπους , αλλά θα στερηθείς τα δικαιώματα της ανθρωπότητας… ».Οι ολοκληρωτικές μοναρχίες εξευτέλισαν το δεσποτισμό. Ας προσέξουμε όμως μήπως τα δημοκρατικά καθεστώτα τον αποκαταστήσουν και τον κάνουν λιγότερο απεχθή και εξευτελιστικό στα μάτια των πολλών , καθιστώντας τον ακόμα πιο απεχθή για τους λίγους ».33
Η ψυχική ερημιά και ο ολοκληρωτισμός , προχωρούν μαζί με την ομοιομορφία : «Εκ πρώτης όψεως , φαίνεται πως ο νους όλων των Αμερικανών είναι πλασμένος πάνω σε ένα πρότυπο , εφόσον με τέτοια ακρίβεια ακολουθούν την ίδια οδό ».34
Ο Τοκβίλ επισημαίνει ότι αν το πρότυπο της «Αμερικάνικης Δημοκρατίας » , μεταφερθεί σε μια χώρα « όπου η εξουσία ενός ανθρώπου είχε ήδη καθιδρύσει μια συγκεντρωτική διοίκηση και την είχε συνυφάνει με τα ήθη και τους νόμους του λαού, δε διστάζω να ισχυρισθώ , ότι σε μια τέτοια δημοκρατία θα επικρατούσε τέτοιος αφόρητος δεσποτισμός , που όμοιο δε συναντά κανείς στις ολοκληρωτικές , όχι μόνο της Ευρώπης , αλλά ακόμη και της Ασίας».35
Ένας από τους παράγοντες , που ενισχύουν την αλαζονεία της κεντρικής εξουσίας είναι η διάλυση των κοινοτήτων .Η ενοποίηση και η πολτοποίηση του κοινωνικού σώματος , η αναίρεση του ιδιαίτερου ήθους των επιμέρους συσσωματώσεων ,διευκολύνει την δραστηριοποίηση του πολιτικού κέντρου για τον απόλυτο έλεγχο της εδαφικής επικράτειας. Ο Τοκβίλ επισημαίνει :
« όταν οι πόλεις και οι επαρχίες αποτελούσαν ισάριθμα χωριστά έθνη μέσα στην ενιαία χώρα τους , καθεμιά είχε και ιδιαίτερη βούληση , που αντετίθετο στο γενικό πνεύμα της υποταγής ».36
Τώρα πλέον το « το άτομο εξαφανίζεται μέσα στο πλήθος και χάνεται μέσα στην ανωνυμία».37
Όσο υπήρχαν ισχυροί οικογενειακοί δεσμοί , ο εχθρός του τυραννικού καθεστώτος δεν ήταν μόνος του: « Έβλεπε γύρω του , τους πελάτες του , τους οικογενειακούς του φίλους , τους συγγενείς Αν του έλειπε αυτή η υποστήριξη , ένιωθε πως αντλούσε δύναμη από τους προγόνούς του , και εμπνεόταν από την μελλοντική τους διαιώνιση ».38
Η διάλυση των συλλογικοτήτων και των συσσωματώσεων , παραδίδει το άτομο βορά στην αλαζονική εξουσία:
« Ποια δύναμη μπορεί να έχει διατηρήσει ακόμα η κοινή γνώμη , όταν δεν υπάρχουν είκοσι άνθρωποι , που να συνδέονται μ’ ένα κοινό δεσμό , όταν ούτε ένα άτομο , ούτε μια οικογένεια , ούτε ένα νομικό πρόσωπο , ούτε μια τάξη , ούτε ένα ελεύθερο ίδρυμα έχουν την δύναμη να εκπροσωπήσουν ή να κάνουν πράξη μια ιδέα , και όταν ο κάθε πολίτης, όντας εξ ίσου αδύνατος , εξ ίσου πτωχός , εξ ίσου απομονωμένος , έχει μόνο την δική του προσωπική ανικανότητα να αντιτάξει στην οργανωμένη δύναμη του πολιτεύματος ».39
Βέβαια για τον Τοκβίλ η επιστροφή στο καθεστώς της μοναρχίας , είναι ένα ενδεχόμενο που τον βρίσκει αντίθετο. Η επιλογή είναι ανάμεσα στην « δημοκρατική ελευθερία και την καισαροβασιλική μοναρχία».
Όσο πιο αδύναμο καθίσταται το άτομο , τόσο περισσότερο κλείνεται στην ερημιά του. Την ισχύ που στερείται στην πραγματικότητα , την αναπληρώνει με την φαντασιώδη υπερανάπτυξη του εγωισμού. Λειτουργεί υπό τους όρους ενός καθ’ όλα παράλογου « ορθολογισμού» : « Προσωπικά , όταν αισθάνομαι ένα χέρι να με καταπιέζει δεν με ενδιαφέρει τίνος είναι και δεν είμαι διατεθειμένος να υπαχθώ σε ένα ζυγό , μόνο και μόνο γιατί μου τον επιβάλλουν τα χέρια εκατομμυρίων άλλων ανθρώπων ».40
Η μανία του κέρδους δεν επιτρέπει την θετική αξιολόγηση της φαντασίας ή του πνευματικού κόπου , που δεν αποτιμάται άμεσα σε χρήμα. Η δίνη της κατοχής του , απομακρύνει τον πολίτη , από κάθε μη εγχρήματη δραστηριότητα. Οποιαδήποτε πνευματική δραστηριότητα , που δεν εμπλέκεται άμεσα σε μια απόδοση με χειροπιαστή οικονομική διάσταση θεωρείται αυτοδίκαια παράλογη :
« Η μανία του κέρδους είναι πάντοτε σε ένταση και ο ανθρώπινος νους ξεφεύγει από τις χαρές της φαντασίας και τον πνευματικό μόχθο και εμπνέεται μόνον από τη δίψα του πλούτου».41 Άλλωστε : « Μέσα σ’ αυτή την καθολική αναταραχή , σ’ αυτή την αέναη σύγκρουση αντίθετων συμφερόντων , σ’ αυτή τη συνεχή προσπάθεια των ανθρώπων να πλουτίσουν , που θα βρεθεί η ηρεμία , που είναι αναγκαία για να δίνει βαθύτερους νοητικούς συνδυασμούς ; Πως μπορεί ο νους να προσηλωθεί σ’ ένα μόνο σημείο , όταν τα πάντα γύρω του βρίσκονται σε μια συνεχή δίνη και όταν ο ίδιος ο άνθρωπος είναι έρμαιο ενός δυνατού ρεύματος , που παρασύρει τα πάντα στο διάβα του ; » .42
Παρόμοια η γνώση χάνει την αυταξία της , για να υπηρετήσει το κυνήγι της συγκέντρωσης χρήματος : « Στο πλήθος των ανθρώπων ανακαλύπτει μια εγωιστική , εμπορική , συναλλακτική τάση απέναντι στις ανακαλύψεις του νου , που δεν πρέπει να συγχέεται με το άδολο πάθος για την επιστήμη το οποίο ενυπάρχει στην ψυχή των λίγων. Είναι άλλο πράγμα η επιθυμία να εκμεταλλευτεί τη γνώση και άλλο η αγνή έφεση για γνώση». 43
Στον χώρο της Τέχνης , η αισθητική ανατρέπεται καθότι επιλέγεται το χρήσιμο από το ωραίο και το ωραίο θα πρέπει αναγκαστικά να είναι χρήσιμο.
Στην «Αμερικάνικη Δημοκρατία » , η ομοιομορφία έχει υποκαταστήσει την αναζήτηση της πρωτοτυπίας και της διαφορετικότητας :
« Στις δημοκρατίες , αντίθετα , όλοι οι άνθρωποι είναι όμοιοι και πράττουν τα πάντα σχεδόν όμοια. Είναι αλήθεια πως υπόκεινται σε μεγάλες ή μικρές μεταπτώσεις , αλλά εφόσον τα ίδια γεγονότα , καλής ή κακής τύχης , συνεχώς ξανασυμβαίνουν , μόνο το όνομα των ηθοποιών αλλάζει , ενώ το έργο παραμένει το ίδιο. Η όψη της αμερικάνικης κοινωνίας μοιάζει αεικίνητη γιατί οι άνθρωποι και τα πράγμα συνεχώς αλλάζουν , αλλά είναι μονότονη γιατί όλες οι αλλαγές είναι όμοιες » . 44
Κάθε άλλη αξία έχει ισοπεδωθεί από την κυριαρχία του θεού- χρήματος : « Σχεδόν τίποτα εκτός από το χρήμα δεν απομένει για να δημιουργήσει σαφώς διαγεγραμμένες διαφορές ανάμεσά τους και να ανυψώσει μερικούς από αυτούς πάνω από την κοινή στάθμη . Η σημασία της διακρίσεως που εκπηγάζει από τον πλούτο αυξάνει , όσο εξαφανίζονται ή μειώνονται όλες οι άλλες διακρίσεις » .45
Ο Τοκβίλ προβλέπει με ακρίβεια , την ομοιομορφία , που συνεπάγεται η κυριαρχία του αμερικάνικου υποδείγματος:
« Η παρατήρηση στην οποία προβαίνω εδώ , σχετικά με την Αμερική , μπορεί πράγματι να αφορά σχεδόν όλους τους συγχρόνους μας . Η ποικιλία εξαφανίζεται από την ανθρώπινη φυλή : σ’ όλο τον κόσμο συναντούμε τους ίδιους τρόπους ενέργειας , σκέψεως και αισθημάτων» .46
Όπως είδαμε ο οικονομισμός και η διάλυση των συλλογικοτήτων , ανοίγουν τον δρόμο στον ολοκληρωτισμό , χάρις στον πιο βαθύ έλεγχο που πετυχαίνουν του « μέσα ανθρώπου». Η δε καθολική ψηφοφορία φαίνεται να μην έχει σταθεί ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο σ’ αυτή την εξέλιξη , καθώς η πολιτική εξουσία αυτονομείται από το κοινωνικό σώμα : « Εφόσον οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο όμοιοι , ο καθένας αισθάνεται πιο αδύνατος σε σχέση με όλους τους άλλους». 47
Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία , μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο λειτούργησε αντίθετα από τις αρχές και τις διακηρύξεις της : « Είναι μάταιο να καλούμε ένα λαό ο οποίος έχει καταστεί τόσο εξαρτημένος από την κεντρική εξουσία να επιλέγει από καιρό σε καιρό τους αντιπροσώπους αυτής της εξουσίας .Η σπάνια και σύντομη ενάσκηση του δικαιώματος της ελεύθερης επιλογής , όσο κι αν είναι σημαντική , δεν πρόκειται να τον αποτρέψει από το να χάσει σταδιακά την δυνατότητα να σκέφτεται , να αισθάνεται και να ενεργεί με δική του πρωτοβουλία και στο τέλος να καταπέσει σταδιακά κάτω από τη στάθμη της ανθρωπότητας ».48
Το πιο ενδιαφέρον στην όλη εξέλιξη ,η οποία υποτίθεται θα καταργούσε κάθε κοινωνικό δεσμό , ώστε το άτομο να είναι πιο ελεύθερο είναι : « τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά του κάθε ατόμου σύντομα θα χαθούν ολότελα μέσα στην γενική όψη του κόσμου» .49
Η σκέψη του Αλέξις Τοκβίλ ιχνηλατεί την υφή του αμερικανισμού .Διαγράφει τις προοπτικές και τους κινδύνους που επισωρεύει , ενάντια σε στοχαστές , που αντιτάσσουν αποκλειστικά την σκέψη στο μαρξιστικό έργο. Ο αμερικανισμός ως κατάληξη και ως σύνοψη των δυτικών αξιών , ως σύστημα που συγκροτήθηκε πάνω σε μια πουριτανική κοινωνία , αναδύεται στις πραγματικές του διαστάσεις , που διατήρησαν μια αξιοπρόσεχτη αντοχή στο χρόνο : ο οικονομισμός κατισχύει κάθε αξίας πέραν του χρήματος , ο πουριτανισμός – ηθικισμος αφαιρεί από την ζωή την ομορφιά και την γοητεία , το άτομο έξω από τις συσσωματώσεις , όπου ήταν ενταγμένο χάνει κάθε ισχύ .Η υπέρβαση του αμερικανισμού , προυποθέτει την δημιουργία συλλογικοτήτων – παλαιών και νέων - , την προτεραιότητα στις μη εγχρήματες αξίες , όπως είναι η αγάπη και η συντροφικότητα , η μετάβαση στους πολίτες με πρόσωπο αντί « μιας κοινωνίας μικρόψυχων και εξασθενημένων πολιτών».50
Η « Αμερικάνικη Δημοκρατία » , ανέλαβε να πραγματώσει , ως το τέλος των συνεπειών τους , ιδέες και αξίες που γεννήθηκαν στην « γηραιά ήπειρο». Η κριτική ενός στοχαστή με ελεύθερο φρόνημα – όπως ο Α.Τοκβίλ - διατηρεί την σημασία της για την σύγχρονη μαζική δημοκρατία , όπου το πρόσωπο και οι κοινότητες εκτοπίζονται καθώς τα οργανωμένα επιχειρηματικά συμφέροντα ελέγχουν ασφυκτικά όλους τους διαύλους που διαμορφώνουν την κοινή γνώμη .Ο Μ. Χαίντεγκερ παρομοίαζε ως λαβίδα που σφίγγει την Ευρώπη με την « αγιάτρευτη τυφλότητά » της , τις ΗΠΑ και την πρώην Σοβιετική Ένωση: «Μεταφυσικά ιδωμένες ,Ρωσία και Αμερική είναι το ίδιο πράγμα : η ίδια ολέθρια μανία της εξαπολυμένης τεχνικής και των άρριζων οργανώσεων του μέσου ανθρώπου » .51
Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης , αλλά όχι και την γεωπολιτική εκτόπιση της Ρωσίας , η Ευρώπη στέκεται μόνη απέναντι στις ΗΠΑ. Το πρόβλημα της αμερικάνικης κυριαρχίας δεν είναι μόνο πολιτικό , οικονομικό αλλά έχει αυτόχρημα διαστάσεις πνευματικές .Αναφέρεται σ’ αυτό που ο Μ.Χάιντεγκερ ονομάζει « σκοτείνιασμα του κόσμου , φυγή των θεών , καταστροφή της γης , μαζοποίηση του ανθρώπου , μίσος και υποψία εναντίον κάθε δημιουργικού και ελεύθερου » .52
Το σκοτείνιασμα του κόσμου συναρτάται με την αποδυνάμωση του πνεύματος , με μια κατάσταση όπου το ομοιόμορφο και το αδιάφορο λαμβάνουν τέτοια έκταση « ώσπου αυτό το ποσοτικό προσλαμβάνει μια δική του ποιότητα ».53
Η κριτική στις αξιακές προυποθέσεις του αμερικανισμού – που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο , θετικά ή αρνητικά προήλθαν από τον δυτικό χριστιανισμό – στόχευσε όχι μόνο στον εντοπισμό των θεμελιωδών στοιχείων του , που διατηρούνται αναλλοίωτα στον χρόνο , αλλά και έμμεσα να δείξει την αναγκαιότητα για να διαμορφωθεί ένα πολιτικό και οικονομικό δέον , που θα διασώζει την ετερότητα του ανθρώπινου προσώπου , πέρα από τον ολοκληρωτισμό , την ομοιομορφία , την μετατροπή του κόσμου σε εμπόρευμα και το παράλογο κυνήγι του κέρδους και του χρήματος.



Σπύρος Κουτρούλης





























ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ


1.MAX WEBER: « Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού ». Εκδ.GUTENBERG ,Μετ. Μ. Γ.Κυπραίου , Πρόλογος :Βασ.Φίλια,Αθήνα 1978 ,σελ.159.
2.όπως προηγούμενα σελ.52
3.Αλέξανδρος Χέρτσεν : « Post – Scriptum » (Mετ.Σ. NΓουνελάς ),Σύναξη τ.34 (Απρίλιος –Ιούνιος 1990) σελ .49,50,51.
4.Βέρνερ Ζόμπαρτ : «Ο Αστός : πνευματικές προυποθέσεις και ιστορική πορεία του δυτικού καπιταλισμού» , Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ, Δ/νση σειράς Π. Κονδύλης ,Μετ.Κ.Κουτσουρέλης. Ο Ζόμπαρτ παραθέτει μία σειρά από λόγους που διαμόρφωσαν τον δυτικό καπιταλισμό .Όπως η «γεννημένη από τα βάθη του γερμανικο-ρομανικού πνεύματος επιστήμη της φύσης , που κατέστησε δυνατή τη σύγχρονη τεχνική » , « το δημιουργημένο από το εβραικό πνεύμα χρηματιστήριο» , «Οι Εβραίοι επέδρασαν κατά τη γέννηση του σύγχρονου καπιταλισμού ως καταλύτης » , « οι δεσμεύσεις , που είχαν επιβληθεί στο κεφαλαιοκρατικό πνεύμα κατά την πρώιμη φάση της εξέλιξής του από τα ήθη και την ηθική , χαλάρωσαν με την αποδυνάμωση των θρησκευτικών αισθημάτων στους χριστιανικούς λαούς και καταργήθηκαν εντελώς με τη ρήξη όλων των δεσμών στην αλλοδαπή , όπου η προσφυγιά οδήγησε ακριβώς τα πιο δραστήρια οικονομικά υποκείμενα» (σελ . 362).Όμως η πρωταρχική συσσώρευση του εμπορευματικού κυρίως καπιταλισμού των ιταλικών πόλεων επωφελήθηκε τα μάλλα από την αποικιοκρατική σχέση ,που ανέπτυξε με το Βυζάντιο τουλάχιστον τους τρείς τελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας.
5.CARL SCMITT : «Πολιτική Θεολογία- τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας »,Μετ.-σημειώσεις – επιλεγόμενα Παν.Κονδύλης .Εκδόσεις Λεβιάθαν , ΑΘΗΝΑ 1994 , σελ.65.
6.Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ. Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VII, σελ.210.
7.όπως προηγούμενα σελ.215
8. όπως προηγούμενα σελ. 219
9.Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ436.
10. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ437.
11. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ442.
12. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ442.
13. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ443.
14. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ445.
15. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ446.
16. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ446.
17. Π.Κανελλόπουλος : « Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος », Εκδ.Δ.Γιαλλελής , Αθήνα 1976. Τόμος VIII, σελ447.
18.Ζοζέφ Ντε Μαίστρ : « Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως » ,Εκδόσεις Καστανιώτη ,Αθήνα 1999, Μετ.Τ.Αθανασόπουλος σελ.45.
19. Ζοζέφ Ντε Μαίστρ : « Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως » ,Εκδόσεις Καστανιώτη ,Αθήνα 1999, Μετ.Τ.Αθανασόπουλος σελ.136.
20. Ζοζέφ Ντε Μαίστρ : « Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως » ,Εκδόσεις Καστανιώτη ,Αθήνα 1999, Μετ.Τ.Αθανασόπουλος σελ.269,270.
21. Ζοζέφ Ντε Μαίστρ : « Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως » ,Εκδόσεις Καστανιώτη ,Αθήνα 1999, Μετ.Τ.Αθανασόπουλος σελ.436,437.
22. Ζοζέφ Ντε Μαίστρ : « Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως » ,Εκδόσεις Καστανιώτη ,Αθήνα 1999, Μετ.Τ.Αθανασόπουλος σελ.453.
23. Βέρνερ Ζόμπαρτ : «Ο Αστός : πνευματικές προυποθέσεις και ιστορική πορεία του δυτικού καπιταλισμού» , Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ, Δ/νση σειράς Π.Κονδύλής ,Μετ.Κ.Κουτσουρέλης: « Είναι περιττό να τεκμηριώσω εδώ τον ισχυρισμό ότι το «πνεύμα» που «διαπνέει » τους κάτοικους του Νέου Κόσμου ( ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικός για όλες τις άλλες περιοχές αποικισμού ) είναι έντονα καπιταλιστικό , αφού ήδη έχουμε διαπιστώσει ό,τι κατά βάση το πνεύμα στην έως τώρα υψηλότερή του τελείωση .Θέλω μόνο να σημειώσω ότι τη σημερινή ψυχική συγκρότηση του Αμερικανού οικονομικού ανθρώπου τη συναντούμε με την τωρινή της μορφή και κατά την εποχή όπου στην Ευρώπη επικρατούσε ακόμα το πνεύμα του πρώιμου καπιταλισμού… Το πρωτείο των κερδοσκοπικών ενδιαφερόντων , η « δίχως νόημα» εργασία – ο αδίστακτος , ανενδοίαστος και πάση θυσία πλουτισμός – ο μέγιστος οικονομικός ορθολογισμός : όλα αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ώριμου καπιταλιστικού πνεύματος , που γνωρίσαμε επαρκώς , τα συναντούμε ήδη στην εικόνα του Αμερικανού της προεμφυλιοπολεμικής εποχής» (σελ 309 ).
24. CARL SCMITT (Κ.Σμίτ ): « Η έννοια του πολιτικού» , Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ ,Μετ. -Εισαγωγή Α.Λαβράνου ,Επιμέλεια Γ.Σταμάτης σελ. 76.Σε αυτό το σημείο ο Κ.Σμίτ επαναλαμβάνει τον Μάξ Βέμπερ , ο οποίος , υποστήριξε , ότι ανεξάρτητα από τις υποκειμενικές θελήσεις , όλοι όσοι συμμετέχουν στην καπιταλιστική οικονομία είναι υποχρεωμένοι να ακολουθούν απαρέγκλιτα τους κανόνες της , επί ποινή εξαφανίσεως : « Ο βιομήχανος , που μακροχρόνια ενεργεί εναντίον αυτών των κανόνων , αναπόφευκτα θα εξαφανιστεί οικονομικά , όπως ο εργάτης που δεν θέλει ή δεν μπορεί να προσαρμοσθεί σ’ αυτούς θα πεταχθεί άνεργος στο δρόμο .Έτσι ο σημερινός καπιταλισμός , που έφτασε να κυριαρχεί στην οικονομική ζωή , εκπαιδεύει και διαλέγει τα υποκείμενα της οικονομίας – εργοδότες και εργάτες - που τα έχει ανάγκη» ( MAX WEBER: « Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού ». Εκδ.GUTENBERG ,Μετ.Μ.Γ.Κυπραίου , Πρόλογος :Βασ.Φίλια,Αθήνα 1978 ,σελ.48).
25. CARL SCMITT: « Η έννοια του πολιτικού» , Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ ,Μετ. -Εισαγωγή Α.Λαβράνου ,Επιμέλεια Γ.Σταμάτης σελ.108 ,109.
26. CARL SCMITT : «Πολιτική Θεολογία- τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας »,Μετ.- σημειώσεις – επιλεγόμενα Παν.Κονδύλης .Εκδόσεις Λεβιάθαν , ΑΘΗΝΑ 1994 , σελ.105,
27.Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.212.
28. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.214.
29. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.194.
30. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.212.
31. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.114.
32. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.116.
33. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.117
34. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.119.
35. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.122.
36. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.134.
37. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.135.
38. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.135.
39. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βας.Λ.Καζαντζάκη σελ.135.
40. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.149.
41. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.158.
42. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.163,164.
43 Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.165.
44. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.252.
45. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.252.
46. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.253.
47. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.270.
48. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.303.
49. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.310.
50. Αλέξις Ντε Τοκβίλ : « Η Δημοκρατία στην Αμερική », Εκδ.Καραβία , Αθήνα 1987 , Μετ.Βασ.Λ.Καζαντζάκη σελ.310.
51.Μ.Χαιντέγκερ : « Εισαγωγή στη Μεταφυσική » ,Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ ,Αθήνα 1973, Μετ.Χ.Μαλεβίτση σελ. 67.
52. Μ.Χαιντέγκερ : « Εισαγωγή στη Μεταφυσική » ,Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ ,Αθήνα 1973, Μετ.Χ.Μαλεβίτση σελ. 68.
53. Μ.Χαιντέγκερ : « Εισαγωγή στη Μεταφυσική » ,Εκδόσεις ΔΩΔΩΝΗ ,Αθήνα 1973, Μετ.Χ.Μαλεβίτση σελ.76.