O ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ

30 ΗΜΕΡΕΣ Σχόλια για την πολιτική και τον πολιτισμό

Ο Σ,Ράμφος γράφει για τον Φ.Νίτσε

ΡΗΞΗ τ.62

Από τις εκδόσεις ΑΡΜΟΣ κυκλοφόρησε το βιβλίο του Σ.Ράμφου : «ΝΙΤΣΕ ΓΙΑ ΚΑΛΟ ΓΟΥΣΤΟ :Αφορμές πνευματικού προσανατολισμού» (σελ.316).
Το έργο παρουσιάζει διπλό ενδιαφέρον .Αφενός τα κείμενα του Νίτσε έχουν ένα ανεξάντλητο απόθεμα αφορμών για γόνιμους και ενδιαφέροντες στοχασμούς , αφετέρου η σκέψη και η διαδρομή του Σ.Ρ. ,θετικά ή αρνητικά ,δεν μπορεί να αγνοηθεί.
Στο βιβλιο, που εξετάζονται δύο μελέτες του ΝΙΤΣΕ το «Πέραν του Καλού και του Κακού» και η «Γενεαλογία της Ηθικής» , αποτελεί σύνθεση των μαθημάτων , που έδωσε ο Σ.Ράμφος (στο εξής Ρ.) στο ίδρυμα Θεοχαράκη . Αφιερώνεται :«Σε ένα Θεό που χορεύει».
Για όσους προσπάθησαν να έρθουν σε επαφή με το έργο του Γερμανού φιλοσόφου , με σκοπό ,να τιθασεύσουν και να κατανοήσουν τις σκέψεις του ,νομίζω , ότι ομόφωνα θα καταλήξουν στο συμπέρασμα , ότι αυτό στερείται κάθε συστήματος. Το γεγονός αυτό κάνει κάθε προσπάθεια ερμηνείας ακόμη πιο δύσκολη. Για παράδειγμα θέματα όπως η αιώνια επιστροφή , ή η αθωότητα του γίγνεσθαι ή η ερμηνεία της ηθικής ,ή η αντίθεση στον ρατσισμό ή στο κράτος ( «το πιο παγερό από τα παγερά τέρατα» ) ή στην αξία της επιστήμης δεν εξαντλούνται σε ένα έργο του , αλλά μπορούν να συναντηθούν σε πολύ περισσότερα κείμενα του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η εξέταση αποκομμένα δυο έργων Νίτσε , όσο σημαντικά ή και αντιπροσωπευτικά και να είναι αυτά θα περιέχει της στοιχείο της μη ολοκλήρωσης.
Το έργο του Ρ. , χωρίς να είναι ένας σταθμός όπως ήταν για παράδειγμα τα σχετικά κείμενα του Χάιντεγκερ ή του Ντελέζ , είναι ένα τίμιο έργο, με την έννοια ότι προσεγγίζει τον στοχασμό του Νίτσε , με αληθινό και καλοπροαίρετο βλέμμα.
Βεβαίως όπως και στα υπόλοιπα έργα του ,αποφεύγει να δώσει μια λεπτομερή βιβλιογραφική αναφορά , αν και όπως δηλώνει στην αρχή του βιβλίου του, στηρίχθηκε στο σύνολο σχεδόν της διεθνούς σχετικής βιβλιογραφίας. Σε πολλά σημεία αναπαράγονται αυτούσιοι αφορισμοί του Νίτσε με σκοπό να αναλυθούν και να επεξηγηθούν .Kάτι τέτοιο όχι μόνο δεν βοηθά , αλλά μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε παρερμηνείες ή σε άλλες περιπτώσεις ο αναγνώστης να συγχέει τις απόψεις του Ρ. με του Νίτσε.
Τα κείμενα του Νίτσε έχουν χαρακτήρα « παλίμψηστου ».Είναι τόσο πυκνά , ώστε μπορούμε με βάσει κάποιες επιμέρους σκέψεις του, να συνθέσουμε ευρύτερα «πλέγματα» στοχασμών .Έτσι κάτι στο οποίο δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία ένας στοχαστής , κάποιος άλλος θα μπορούσε να το αξιοποιήσει πολλαπλά ή και διαφορετικά .
Ο Ρ. ξεκινά στον πρόλογο του , θέτοντας το ερώτημα της σχέσης του Νίτσε με την Δημοκρατία. Βέβαια αν περιοριστεί μόνο στα δύο έργα , που εξετάζει, δεν θα μπορέσει να απαντήσει , ή θα απαντήσει λανθασμένα .Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε ότι ο Νίτσε είναι κατά της δημοκρατίας , αλλά συγχρόνως δεν είναι υπέρ κανενός πολιτεύματος. Είναι κατά του ρατσισμού , του γερμανικού εθνικισμού , του αντισημιτισμού , του αναρχισμού αλλά όσο και να προσπαθήσουμε δεν θα μπορέσουμε ,με βάση τον στοχασμό του, να συνθέσουμε ένα πολιτικό πρόγραμμα. Όσοι μάλιστα προσπάθησαν να ενισχύσουν την πολιτική τους ρητορεία , αποσπώντας επιλεκτικά κομμάτια από το έργο του Νίτσε , βρέθηκαν στην δυσάρεστη θέση να διαψευσθούν οικτρά από άλλα.
Έτσι λοιπόν ο Ρ. επισημαίνει : «Μπορούμε να διαβάσουμε τον Νίτσε σαν αντιδραστικό αρνητή της νεώτερης φιλελεύθερης δημοκρατίας και να το στηρίξομε σε πλήθος διακηρύξεις του. Δεν εξηγούμε όμως έτσι τον ρωμαλέο στοχασμό και την συναρπαγή του ύφους του. Η δύναμη του νιτσεικού ύφους υπαγορεύει να το χαιρώμαστε ως εξέγερση του πνεύματος για την έκπτωσή του .Δεν είναι μέθη εναντιώσεως , ρητορική ενός πάθους χωρίς περιθώρια για την δημιουργική σκέψη και πολύ περισσότερο για διαπεραστική ευαισθησία . Άλλο να διαβάζης ντε Μαίστρ και άλλο να διαβάζης Νίτσε»(σελ. 12-13).
O Ράμφος περιγράφει συνοπτικά την εξέλιξη της φιλοσοφίας , μέχρι τον Νίτσε .Ορθά τον βλέπει ως έμμεση κατάληξη του αντι- εγελιανισμού των Σοπενγχάουερ και Βάγκνερ. Όμως προσπαθεί να εναρμονίσει τον Νίτσε με τον πλατωνισμό .Γράφει ότι με τον τρόπο του « πλατωνίζει» (σελ.36).Θα ήταν επιτυχέστερο να παρομοιάσουμε του Νίτσε με τον Θουκυδίδη ή τον Ηράκλειτο. Πόσο πιο κατηγορηματικός έπρεπε να είναι ο Γερμανός φιλόσοφος από όσο όταν περιγράφει τον πλατωνισμό ως «τερατομορφία για την Ευρώπη όπως ήταν οι Βέδες για την Ασία » , ή όταν χαρακτηρίζει τον χριστιανισμό « ως πλατωνισμό για τον λαό» , για να συμφωνήσει ο Ρ., ότι ο πλατωνισμός και ο Νίτσε αποτελούν δύο κορυφαία μεγέθη , που όμως δεν συναντούνται πουθενά.
Ο Ρ. τονίζει ότι στην παράγραφο 36 του ΠΚΚ , η θέληση για δύναμη προβάλλεται ως βασική εξηγητική αρχή (« ο κόσμος ιδωμένος εκ των ένδον , ο κόσμος οριζόμενος και κατονομαζόμενος σύμφωνα με τον «νοητό χαρακτήρα » του - θα ήταν « θέληση για δύναμη» και τίποτε άλλο »). Ο όρος αυτό επαναλαμβάνεται και σε άλλα έργα του Νίτσε. Πρόκειται ουσιαστικά για μια μεταφυσική αρχή , που αποσκοπεί να ερμηνεύσει τον κόσμο στην ολότητά του , όπως προηγουμένως έκανε ο Σοπενγχάουερ , με τον όρο της βούλησης.
Η «αιώνια επιστροφή » αναιρεί την εσχατολογική και γραμμική αντίληψη της ιστορίας και την υποκαθιστά με τον κυκλικό χρόνο. Ο Ρ. προσθέτει ότι πρόκειται για « ένα «ναι» που δίνει στην ζωή μας το μέγιστο της εντάσεως , τέτοιον ποιοτικό προσδιορισμό που μας ξανακάνει να ξαναθέλουμε για ό,τι πράξαμε την αιώνια επιστροφή του , όχι πια ως γεγονός αλλά ως εμβίωσι της εντάσεως του » (σελ. 66).Το πρόβλημα που έχει και η μια εκδοχή και η άλλη του χρόνου είναι η αυστηρή νομοτέλεια , που δεν μπορεί από την εμπειρία να επαληθευθεί ή να διαψευσθεί. Αντίθετα μπορεί να λειτουργήσουν εξαιρετικά ως θρησκευτικές ή ποιητικές εικόνες.
Η παράγραφος 44 του ΠΚΚ επισημαίνει ότι τα « κακά » στοιχεία του ανθρώπου είναι το ίδια αναγκαία με τα «καλά ».Το πρόβλημα για τον Νίτσε είναι η « καθολική πράσινη ευτυχία του βοσκοτοπιού της αγέλης , με ασφάλεια , σιγουριά , άνεση ,ελάφρυνση της ζωής για όλους .Τα δύο τους τραγούδια και δόγματα που τραγουδάνε πιο συχνά ονομάζονται « ίσα δικαιώματα » και « συμπόνια για καθετί που υποφέρει » - και τον ίδιο τον πόνο τον θεωρούν κάτι που πρέπει να εξαλειφθεί » .Εισηγείται έναν δικό του ασκητισμό , που είναι « γεμάτο κακία για τα θέλγητρα της εξάρτησης , που κρύβονται μέσα στις τιμές , στο χρήμα , στα αξιώματα ή στους ενθουσιασμούς των αισθήσεων ».Καταφάσκει στην οδύνη , στον πόνο , στην αρρώστια στο « Θεό , το διάβολο , το αρνί και το σκουλήκι που υπάρχουν μέσα μας».Το ζήτημα ενός τέτοιου ασκητισμού ο Ράμφος το ξεπερνά , δεν το αντιμετωπίζει επαναλαμβάνοντας την αυτονόητη συνθήκη « συμπόνια και η ισότης που μάχεται με όλη την δύναμη είναι εγγενείς στην ίδια την έννοια της πόλεως » (σελ. 74).Ο Νίτσε όμως δεν αναζητεί ένα πολιτικό σύστημα , αλλά ένα τρόπο για να υπάρξουμε.
Ορθά ο Ρ. επισημαίνει ότι τα κηρύγματα του Νίτσε κατά της δημοκρατίας δεν μπορεί να τα συγχέουμε με τον αντιδραστικό λόγο της ακροδεξιάς : «Μάλλον αντιδρά χολερικά στην παθολογία της νεώτερης δημοκρατίας , η οποία δεν μπορεί πάντοτε – και πολύ περισσότερο τότε – να συνδυάζη αποδοτικά την δικαιοσύνη με την δημιουργική ελευθερία »(σελ . 148).Ο Νίτσε έβλεπε ότι μέσα από την δημοκρατία , και μάλιστα από την δημοκρατία της ενιαίας Ευρώπης ,θα ξεπηδούσε η δημιουργία τυράννων ( 242ΠΚΚ ).
Ο Νίτσε δεν προβληματίστηκε λιγότερο από τους θεολόγους – που συχνά εκτός από πίστη έχουν και ως επάγγελμα την θρησκεία- για θέματα όπως η αμαρτία , ο ασκητισμός , η έρημος , ο Θεός , ο Διόνυσος , η αγάπη προς τους εχθρούς , η Παλαιά Διαθήκη και άλλα. Έτσι και Ρ. αποδίδει στον Νίτσε « μια θέληση για αιωνιότητα , μια ιδιότυπη θρησκευτικότητα»(σελ. 91).Ένα από τα πιο δυνατά κείμενα του Νίτσε είναι η παράγραφος 125 από την «Χαρούμενη Γνώση» όπου με τραγικό τρόπο αναγγέλλεται ο θάνατος του Θεού (« ο Θεός είναι νεκρός ,ο Θεός παραμένει νεκρός! Κι εμείς τον σκοτώσαμε!» ).Αναμφίβολα είναι από τα πιο σαφή και συγχρόνως πιο σπαρακτικά κείμενα για το γεγονός ότι ο Θεός στους νεότερους χρόνους έχασε την ευλογοφάνειά του.
Ο Ρ. επισημαίνει αρκετές ενδιαφέρουσες απόψεις του Νίτσε στο ΠΚΚ , για τους Εβραίους .Δεν είναι οι μοναδικές του , παρόμοιες συναντούμε και σε άλλα, ώστε με σαφήνεια να χαράσσεται η απόσταση από τον αντισημιτισμό. Στο 250 του ΠΚΚ , τους αποδίδεται το «μεγάλο στυλ στην ηθική » , ώστε «εμείς οι καλλιτέχνες μεταξύ των θεατών και των φιλοσόφων είμαστε γι’ αυτό το πράγμα ευγνώμονες στους Εβραίους».
Η «Γενεαλογία της Ηθικής » (ΓΗ) καταλαμβάνει το ένα τρίτο του βιβλίου του Ρ. , παρότι περιλαμβάνει σημαντικά θέματα όπως την γενεαλογία των εννοιών « καλός» - « κακός» , την σημασία της μνησικακίας ως προ-εικόνας της ψυχολογίας , τα ασκητικά ιδεώδη, η θέληση για αλήθεια ως μορφή της θέληση για ισχύ και πώς η αμφισβήτηση της μίας αποδομεί και την άλλη. Ο Νίτσε - και ο Ρ. το επισημαίνει – διέκρινε ότι ο ορθολογισμός - η επιστήμη όπως και ο ανορθολογισμός προαπαιτούν μια θετική απόφαση και αξιολόγηση που είναι καθ’ όλα μεταφυσική («πάντα υπάρχει μια μεταφυσική πίστη , που πάνω της βασίζεται η πίστη μας στην επιστήμη»).Τελικά η Τέχνη είναι η απαραίτητη συνθήκη για να κατανοήσουμε την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης , ίσως και για να λύσουμε το μυστήριο της. Σ’ αυτό το σημείο ο Νίτσε , παραμένει αξιοσημείωτα συνεπής σε σχέση με ένα από τα πρώτα έργά του ,την «Γέννηση της Τραγωδίας».