Πόλεμος και κατάκτηση στα Grundrisse του Κ.Μάρξ
Ο οικονομικός ντεντερμινισμός και ο τεχνολογικός μεσσιανισμός χρωματίζουν τον βασικό πυρήνα της σκέψης του Κ.Μάρξ. Στοιχεία επιστημονισμού , προφητισμού , μεσσιανισμού διαχέονται και συνθέτουν ένα μείγμα εξαιρετικά ιδιόρρυθμο και πρωτότυπο.
Στην μαρξική σκέψη , το οικονομικό στοιχείο προσδιορίζει καταλυτικά ή σε «τελική ανάλυση » μια σειρά στοιχείων της κοινωνίας : την πολιτική , το δίκαιο , την τέχνη , την θρησκεία , τον πολιτισμό , που θεωρούνται απλά ως εποικοδόμημα των διεργασιών , που συντελούνται μέσα στην οικονομία (στις « παραγωγικές σχέσεις » και στις «παραγωγικές δυνάμεις»).
Ο ίδιος ο Μάρξ , στον «Πρόλογο της Συμβολής στην κριτική της πολιτικής οικονομίας» συνόψισε με επιγραμματικό τρόπο την αιτιώδη και μονοδιάστατη σχέση ανάμεσα στην «οικονομία» και το «εποικοδόμημα»: « Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι αποδέχονται ορισμένες αναγκαίες ανεξάρτητες από την θέλησή τους σχέσεις , σχέσεις παραγωγικές που αντιστοιχούν σε ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των παραγωγικών τους δυνάμεων.Το σύνολο αυτών των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί την οικονομική διάρθρωση της κοινωνίας , την πραγματική βάση πάνω στην οποία υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα , στο οποίο αντιστοιχούν καθορισμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής προσδιορίζει το κοινωνικό , πολιτικό και πνευματικό γενικά προτσές της ζωής.Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους , αλλά αντίθετα το κοινωνικό του Είναι την συνείδησή τους. Σε μια ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους , οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίφαση με τις παραγωγικές σχέσεις μέσα στις οποίες είχαν κινηθεί.Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων μετατρέπονται σε δεσμά τους. Αρχίζει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Με την αλλαγή του κοινωνικού θεμελίου ανατρέπεται , γρήγορα ή αργά , ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα. Κατά την θεώρηση τέτοιων ανατροπών πρέπει πάντα να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στην υλική , φυσιοκοεπιστημονικά εξακριβωμένη ανατροπή των οικονομικών όρων της παραγωγής και στις νομικές , πολιτικές , θρησκευτικές , καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές με τις ιδεολογικές μορφές με τις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτήν την σύγκρουση».[1] Η ιδεολογική , στην πραγματικότητα , απλούστευση του Μάρξ , θα δώσει «καρπούς» , στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» , όπου καθορίζεται «ότι ο χειρόμυλος γέννησε τη φεουδαρχική κι ο ατμόμυλος την αστική κοινωνία».[2]
Το κύριο προσόν των σκέψεων αυτών είναι η πυκνότητα , ο καλλιτεχνικός τρόπος με τον οποίο συνοψίζεται η μαρξιστική αφήγηση και ο καίριος τρόπος με τον οποίο θίγονται ορισμένα θέματα , δευτερεύοντα μεν για τον Μάρξ , αλλά σπουδαία για τον σύγχρονο στοχασμό.Ο απλός τρόπος με τον οποίο ξετυλίγεται η κοινωνική εξέλιξη , αποκαλύπτει ότι ο μαρξισμός ως αντεστραμμένος εγελιανισμός , παραμένει δέσμιος του εγελιανισμού. Οι σχέσεις μέσα σ’ αυτό το επιστημολογικό πλαίσιο παραμένουν μονοσήμαντα αιτιώδεις .Δεν γίνεται καμμιά προσπάθεια να ερμηνευθεί το κοινωνικό ως αμφίδρομη σχέση και σύγκρουση πολλών παραγόντων , όπου σε μια ιστορική συγκυρία ή τόπο ένας από αυτούς – είτε είναι η θρησκεία είτε η οικονομία – πιθανόν να κατακτά την δεσπόζουσα και κυριαρχική σημασία.Η αναγκαία γραμμική εξέλιξη , που παρά τα τραγικά επεισόδια , που παρεμβάλλονται , απολήγει στην Νέα Ιερουσαλήμ , στην αταξική κοινωνία , μεταμορφώνει τον αυστηρά επιστημονικό χαρακτήρα της μαρξικής σκέψης σε προφητεία , όπου φιλοσοφία και προλεταριάτο έχουν ενωθεί σε έναν δεσμό και όπου «η φιλοσοφία δεν μπορεί να πραγματωθεί χωρίς να εξαλείψει το προλεταριάτο , το προλεταριάτο δεν μπορεί να εξαλειφθεί χωρίς να πραγματώσει την φιλοσοφία »[3].
Τα Grundrisse (Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας του Κ.Μάρξ , έγιναν γνωστά αρκετά αργά , παρότι γράφτηκαν στο διάστημα 1850 - 1861 . Δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στην Μόσχα το 1939/1941 από το Ινστιτούτο Μάρξ- Ένγκελς – Λένιν. Στα κείμενα αυτά μπορούμε να ανιχνεύσουμε έναν άλλο Μάρξ , όπου το πολιτικό στοιχείο , -ο πόλεμος , η κατάκτηση - και όχι η μηχανιστική ερμηνεία της οικονομίας , η πάλη των πολιτικών συνόλων – τάξεων και εθνών – και όχι αποκλειστικά η εξέλιξη της τεχνολογίας επικαθορίζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Επισημαίνει , χαρακτηριστικά , ο Μάρξ: «Ένας κατακτητής λαός κατανέμει την γή ανάμεσα στους κατακτητές , επιβάλλει έτσι μια ορισμένη κατανομή και μορφή της γαιοκτησίας , άρα καθορίζει την παραγωγή.Ή μετατρέπει σε δούλυς τους κατακτημένους κι έτσι κάνει βάση της παραγωγής την εργασία των δούλων.Ή ένας λαός συντρίβει με επανάσταση την μεγάλη γαιοκτησία σε μικροχώραφα .Δίνει λοιπόν μ’αυτήν την καινούργια διανομή νέο χαρακτήρα στην παραγωγή. Ή η νομοθεσία διαιωνίζει την γαιοκτησία στα χέρια ορισμένων οικογενειών ή κατανέμει την εργασία (σαν ) κληρονομικό προνόμιο και την παγιώνει έτσι κατά κάστες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις – και είναι όλες ιστορικές – φαίνεται να διαρθρώνει και να καθορίζει όχι η παραγωγή την διανομή αλλά , αντίθετα , η διανομή την παραγωγή » .[4] Ενώ περισσότερα κατηγορηματικά , ο Μάρξ , επικρίνει την «ανοησία των οικονομολόγων , που αναπτύσσουν την παραγωγή σαν αιώνια αλήθεια , ενώ εξορύζουν την ιστορία στην σφαίρα της διανομής».[5]
Με την δοκιμασμένη ρητορική του δεινότητα , ο Μάρξ , θα επισημάνει τον πόλεμο και την κατάκτηση ως στοιχεία που καθορίζουν την ιστορική εξέλιξη , ξεπερνώντας κατά αυτόν τον τρόπο την οικονομίστικη μονομέρεια και τον τεχνολογικό μονισμό , που επέδειξε σε άλλα του γραπτά.Η παραγωγή δεν είναι η αποχρώσα αιτία που καθορίζει το «υπεροικοδόμημα », ούτε είναι πλέον ο χειρόμυλος ή ο ατμόμυλος που καθορίζει δεσμευτικά την κοινωνική εξέλιξη , ενώ οι νόμοι επηρεάζουν με την σειρά τους την μορφή που λαμβάνει η παραγωγή και η διανομή : «Ο κατακτητής λαός υποτάσσει τον κατακτημένο στον δικό του τρόπο παραγωγ’ής , π.χ. οι Άγγλοι στην Ιρλανδία αυτόν τον αιώνα ( και ως ένα βαθμό στην Ινδία ) ή διατηρεί τον παλιό τρόπο παραγωγής και αρκείται στον φόρο υποτέλειας ( π.χ. Τούρκοι και Ρωμαίοι ) ή εμφανίζεται μια αλληλεπίδραση που γεννά κάτι καινούργιο , μια σύνθεση ( ως ένα βαθμό στις γερμανικές κατακτήσεις ).Σε όλες τις περιπτώσεις , ο τρόπος παραγωγής - είτε του κατακτητή λαού είτε του κατακτημένου είτε αυτός που προκύπτει από την συγχώνευση των δύο – καθορίζει την νέα διανομή που ακολουθεί.Παρ’ όλο που η τελευταία εμφανίζεται σαν προυπόθεση για την νέα διανομή που ακολουθεί .Παρ’ όλο που η τελευταία εμφανίζεται σαν προυπόθεση για την νέα παραγωγική περίοδο , είναι λοιπόν η ίδια με την σειρά της προιόν της παραγωγής – όχι μόνον της ιστορικής παραγωγής γενικά , αλλά της συγκεκριμένης ιστορικής παραγωγής. Οι Μογγόλοι , για παράδειγμα , που ρήμαξαν την Ρωσσία , ενεργούσαν σύμφωνα με την δική τους παραγωγή , την κτηνοτροφία , που γι’ αυτήν οι μεγάλες ακατοίκητες εκτάσεις είναι βασικός όρος.Οι Γερμανοί βάρβαροι , που παραδοσιακή τους παραγωγή ήταν η γεωργία με δουλοπάροικους και απομονωμένη ζωή στην ύπαιθρο , μπόρεσαν να επιβάλουν τις συνθήκες αυτές στις ρωμαικές επαρχίες ευκολώτερα , καθώς η συγκέντρωση της γαιοκτησίας που είχε μεσολαβήσει σ’ αυτές είχε ήδη ανατρέψει πέρα για πέρα τις παλαιές γεωργικές σχέσεις. Είναι πατροπαράδοτη αντίληψη ότι , σε ορισμένες εποχές , μοναδικός πόρος ζωής ήταν η αρπαγή.Και το είδος της αρπαγής καθορίζεται κι αυτό πάλι από το είδος της παραγωγής. Δεν μπορεί κανείς π.χ. να ληστέψει ένα έθνος χρηματιστών με τον ίδιο τρόπο που ληστεύει ένα έθνος γελαδοβοσκών.Στην περίπτωση του δούλου ληστεύεται άμεσα το παραγωγικό εργαλείο .Τότε όμως η παραγωγή της χώρας για την οποία προορίζεται ο δούλος πρέπει να είναι διαρθρωμένη έτσι που να επιτρέπει τη δουλεία ή ( όπως στο νότο της Αμερικής κλπ .) πρέπει να δημιουργηθεί ένας τρόπος παραγωγής που να αντιστοιχεί στον δούλο .Ορισμένοι νόμοι μπορεί να διαιωνίζουν ένα παραγωγικό εργαλείο , πχ . τη γη , στα χέρια ορισμένων οικογενειών .Οι νόμοι αυτοί αποκτούν οικονομική σημασία μονάχα όταν η μεγάλη γαιοκτησία εναρμονίζεται με την κοινωνική παραγωγή , όπως πχ. Στην Αγγλία .Στη Γαλλία υπήρχε μικροκαλλιέργεια παρά τη μεγάλη γαιοκτησία. , γι αυτό και η τελευταία συντρίφτηκε από την επανάσταση.Η διαιώνιση όμως πχ. του κατακερματισμού με νόμους ; Παρά τους νόμους αυτούς , η ιδιοκτησία συγκεντρώνεται ξανά. Η επίδραση των νόμων στη διατήρηση σχέσεων διανομής και μ’ αυτό τον τρόπο στην παραγωγή , να καθοριστεί ξεχωριστά. »[6] . Όπως στον Ηράκλειτο ο πόλεμος γίνεται ο πατέρας των πάντων , που άλλους τους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους, έτσι στον Μάρξ « ο πόλεμος διαμορφώθηκε πριν από την ειρήνη : ο τρόπος που ορισμένες οικονομικές σχέσεις , όπως μισθωτή εργασία , μηχανήματα κλπ. Αναπτύχθηκαν με τον πόλεμο και μέσα στους στρατούς κλπ. νωρίτερα απ’ όσο στο εσωτερικό της αστικής κοινωνίας .Και η σχέση ανάμεσα στη παραγωγική δύναμη και τις σχέσεις συναλλαγής είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτη στο στρατό .»[7]
Ο Π.Κονδύλης σχολιάζοντας αυτές τις σκέψεις του Μάρξ καταλήγει ότι «ο πόλεμος και η κατάκτηση κάνουν την πορεία της ιστορίας πολύ πιο ανοιχτή και τεθλασμένη – τουλάχιστον όσο δεν υπάρχει ακόμα η παγκόσμια αγορά ως ενοποιητική δύναμη της παγκόσμιας ιστορίας , όσο δηλαδή υπάρχει ακόμα μια γνήσια ποικιλομορφία τρόπων παραγωγής και επικοινωνίας οι οποίοι υφίστανται ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο έχοντας διαμορφωθεί λίγο – πολύ αυτοτελώς μέσα σ’ έναν δικό τους , (σχετικά ) αποκομμένο ζωτικό χώρο » [8].Ο πόλεμος , η κατάκτηση , δηλαδή ο αγώνας ανάμεσα σε διαφορετικά πολιτικά σύνολα για κυριαρχία , η πολιτική δηλαδή σε τελική ανάλυση καθορίζουν δραστικά το κοινωνικό γίγνεσθαι.Κείμενα σαν αυτά που περιέχονται στα GRUNDRISSE του Μάρξ , μας παρέχουν την δυνατότητα να οδηγήσουμε την σκέψη , μακρυά από τον οικονομισμό , την μηχανιστική ερμηνεία του κοινωνικού , τον τεχνολογικό μεσσιανισμό . Να αντιμετωπίσουμε την κοινωνία δηλαδή ,σαν ποικιλία σχέσεων και εξουσιών , που έρχονται σε αμοιβαία επιρροή και επίδραση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο , ο Μάρξ μπορεί να αποτελέσει μέρος μιάς ρεαλιστικής αντιμετώπισης της πραγματικότητας , που έχει αφήσει οριστικά πίσω της , την γραμμική εξέλιξη της ιστορίας - η εξέλιξη θα έχει απρόβλεπτες «προόδους» και « οπισθοδρομήσεις» - , το εσχατολογικό τέλος της ιστορίας στην «Νέα Ιερουσαλήμ» της αταξικής κοινωνίας , ενώ θα έχει θεωρήσει άτοπο , μεταφυσικό και κακόπιστο το ταυτόχρονο τέλος της φιλοσοφίας και του προλεταριάτου.
[1] Αναφέρεται στο Νόρμπερ Λέιζερ : «Η Οδύσσεια του μαρξισμού», μετάφραση Σ.Καμπουρίδης , Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος , Αθήνα 1973, σελ. 36
[2] όπως προηγούμενα σελ.37
[3] Κ.Μάρξ : «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου », μετάφραση Μπάμπη Λυκούδη ,Εκδόσεις Παπαζήση , Αθήνα 1978 , σελ. 31.
[4] Κ.Μάρξ : «GRUNDRISSE , Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας », Εκδόσεις ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ,Αθήνα 1989,Πρόλογος – μετάφραση – σχόλια Διονύσης Διβάρης , Τόμος Α’, σελ. 63
[5] Κ.Μάρξ : «GRUNDRISSE , Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας », Εκδόσεις ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ,Αθήνα 1989,Πρόλογος – μετάφραση – σχόλια Διονύσης Διβάρης , Τόμος Α’, σελ .63
[6] Κ.Μάρξ : «GRUNDRISSE , Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας », Εκδόσεις ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ,Αθήνα 1989,Πρόλογος – μετάφραση – σχόλια Διονύσης Διβάρης , Τόμος Α’, σελ . 64
[7] Κ.Μάρξ : «GRUNDRISSE , Βασικές γραμμές της κριτικής της πολιτικής οικονομίας », Εκδόσεις ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ,Αθήνα 1989,Πρόλογος – μετάφραση – σχόλια Διονύσης Διβάρης , Τόμος Α’, σελ . 72
[8] Π.Κονδύλης: «Θεωρία του Πολέμου »,Εκδόσεις Θεμέλιο,Αθήνα 1998, σελ.189, 190.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου