Ο θεσμικός εκσυγχρονισμός του κράτους και της δημόσιας διοίκησης

Παρά τις αρκετές δεκαετίες που κύλησαν αφότου η χώρα μας εντάχθηκε αρχικά στην ΕΟΚ και κατόπιν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τα μνημόνια που ακολούθησαν  το κράτος και η δημόσια διοίκηση παραμένει ο  μεγάλος ασθενής.

Είναι εντυπωσιακό  αλλά οι παθογένειες και δυσλειτουργίες του  παραμένουν αλώβητες παρά το γεγονός ότι  ενσωματώθηκε  το ευρωπαϊκό στο εγχώριο δίκαιο , παρά το γεγονός  ότι τις τελευταίες δεκαετίες  κυβέρνησαν την χώρα φιλοευρωπαϊκές  κατά τις διακηρύξεις τους κυβερνήσεις και παρά το γεγονός ότι μετά το 2009 εφαρμόστηκαν διαφόρων μορφών μνημόνια.

Χαρακτηριστικά στοιχεία του κράτους είναι η αναποτελεσματικότητα, η μη αποδοτική χρήση των υφιστάμενων πόρων, η διαφθορά ειδικά στις περιπτώσεις όπου οι εκπρόσωποι του έρχονται σε επικοινωνία με τον πολίτη, η αναξιοκρατία, οι πελατειακές σχέσεις. Είναι λάθος να θεωρηθεί ότι οι παθογένειες αυτές εμφανίζονται - τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό- σε όλα τα κράτη. Έχει εδραιωθεί η αντίληψη ότι  διαδικασίες όπως ο ΑΣΕΠ -που διασφαλίζουν σε ικανοποιητικό βαθμό την διαφάνεια και την αξιοκρατία στις προσλήψεις- μπορούν να παρακάμπτονται χωρίς μεγάλες δυσκολίες. Επειδή μάλιστα δεν αναγνωρίζεται  η σχετική αυτονομία της δημόσιας διοίκησης από τις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες  θεωρείται εύλογο  πως το κράτος είναι το λάφυρο  του κάθε κόμματος που καταλαμβάνει την εξουσία.

Ενδεικτικό  είναι ότι ό Νόμος Πλαίσιο  για τα ΑΕΙ που εφαρμόστηκε μετά το 1981, ενώ κατ' αρχήν  επεδίωκε να θεραπεύσει   τις παθογένειες της Έδρας, στην πραγματικότητα ισχυροποίησε τον νεποτισμό και την κομματοκρατία. Παρόμοια  οι νόμοι "Καποδίστριας" και "Καλλικράτης" κατάργησαν τα τελευταία στοιχεία του κοινοτισμού και   τον αντικατέστησαν  με διαδικασίες αναποτελεσματικές, αδιαφανείς, που ελάχιστα μπορούν να ελεγχθούν από  την κοινωνία. Οι στρατιές των συμβασιούχων αποτελούν ένα τεκμήριο ότι και εδώ το πελατειακό σύστημα άφησε την σφραγίδα του. Παροιμιώδης βέβαια η ανικανότητα του κράτους να καταπολεμήσει την φοροδιαφυγή και να συλλέξει τα αναγκαία έσοδα . Τα σκάνδαλα τα οποία έχουν γίνει  γνωστά  στα οπλικά συστήματα, ή στον χώρο της ενέργειας αποδεικνύουν ότι η διαφθορά έχει γίνει το βασικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας  και ενός κράτους που δεν θεωρεί ως πηγή πλούτου την εργασία, τον κόπο, την προσπάθεια, την γνώση.

Βεβαίως από πολλές πλευρές υποστηρίζεται ως λύση οι ιδιωτικοποιήσεις ή η ανάπτυξη του κοινοτισμού-συνεταιρισμού. Όμως  ανεξάρτητα από τις τομείς που αποδίδονται στους ιδιώτες θα υφίστανται πάντα ένας κρίσιμος δημόσιος τομέας. Για παράδειγμα ακόμη και αν δημιουργηθούν ιδιωτικά πανεπιστήμια, τα κρατικά πανεπιστήμια για τα οποία έχουν γίνει σημαντικές επενδύσεις, δεν μπορούν να αφεθούν στην τύχη τους αλλά θα πρέπει να αποτελέσουν  το πιο κρίσιμο σημείο εκσυγχρονισμού του κράτους. Είναι εντυπωσιακό ότι  μια μεγάλη επιχείρηση ο ΟΤΕ ιδιωτικοποιήθηκε, τα περιφερειακά αεροδρόμια ιδιωτικοποιήθηκαν  αλλά ο νέος μέτοχος είναι γερμανικές δημόσιες εταιρείες. Το ίδιο συμβαίνει  με τον ΟΛΠ όπου το ελληνικό δημόσιο αντικατέστησε μια κρατική κινέζικη εταιρεία. Τα γεγονότα αυτά αποδεικνύουν ότι  πολλά κράτη μπορούν να λειτουργούν αποδοτικά και άλλα όχι. Τα γερμανικά πανεπιστήμια αν και δημόσια δεν λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν τα ελληνικά. Δυστυχώς το ελληνικό κράτος και  η ελληνική δημόσια διοίκηση  αποτελούν αποτυχημένα παραδείγματα προς αποφυγή.

Ο κοινοτιστικός- συνεταιρεστικός τομέας ήταν  το πιο εύκολο θύμα της μεταπολιτευτικής  κομματοκρατίας. Στην πραγματικότητα δεν κατάφεραν ποτέ να συνέλθουν  από τον θανάσιμο εναγκαλισμό του πελατειακού κράτους και παρά τις ενδιαφέρουσες προσπάθειες  που γίνονται  τα τελευταία χρόνια προς το παρόν δεν μπορούν να παίξουν τον επιθυμητό ρόλο. Ενδεικτικό είναι ότι στην Ισπανία με πρωτοβουλία καθολικών κληρικών αναπτύχθηκαν  σπουδαίες συνεταιριστικές κινήσεις, ενώ στην χώρα μας με την παράδοση του κοινοτισμού-συνεταιρισμού  οι σχετικές προσπάθειες παραμένουν περιορισμένες.

Το πελατειακό κράτος δημιουργεί σε κάθε ενδιαφερόμενο αμφιβολίες  για τις επιδιώξεις κάθε μεταρρυθμιστικής προσπάθειας. Η αξιολόγηση, αναγκαία τόσο για τους ανθρώπους όσο και τις διαδικασίες , θεωρείται ότι  θα αποβεί  ένα άλλο εργαλείο της κομματοκρατίας. Παρόμοια, περισσότερα ριζικά μέτρα, όπως η συνταγματική κατάργηση της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων, ερμηνεύεται  ως ένα μέσο για να εκδιώκει η εκάστοτε κυβέρνηση , από το κράτος τους πολιτικούς αντιπάλους της.

Είναι εντυπωσιακό  αλλά το ελληνικό δημόσιο εξακολουθεί να λειτουργεί  με τις νοοτροπίες της τουρκοκρατίας. Ο Π.Κονδύλης, περιγράφοντας τις απόψεις του Μάρξ και του Ένγκελς  για το τουρκικό κράτος, τονίζει  ότι σε αυτό  «λείπουν καθοριστικά γνωρίσματα της γραφειοκρατίας του νεότερου κράτους. Δεν  συμπεριφέρεται με βάση πάγιους κι απρόσωπους κανόνες και κατά συνέπεια αγνοεί τον θεμελιώδη χωρισμό προσώπου και αξιώματος, οπότε το αξίωμα θεωρείται κατά πρώτο λόγο όχι ως λειτούργημα και υπηρεσία προς ένα έννομο κράτος, αλλά αφ’ ενός ως υπηρεσία προς το πρόσωπο του απόλυτου μονάρχη και αφ’ ετέρου ως μέσο πορισμού προσωπικών ωφελημάτων ∙ συνάμα οι σχέσεις αξιωματούχων και απλών υπηκόων δεν ρυθμίζονται με βάση γενικούς κι απροσωπόληπτους νόμους, αλλά σύμφωνα με τις επιταγές ενός άγραφου κώδικα απαρτιζόμενου από τοπικές, συγγενικές και προσωπικές νομιμοφροσύνες, συμπάθειες ή αντιπάθειες. Αυτή η ανυπαρξία σύγχρονης διοίκησης αντανακλάται στην κατάσταση του τουρκικού στρατού, εφόσον σύγχρονος στρατός χωρίς σύγχρονη διοίκηση δεν μπορεί να συγκροτηθεί. Έτσι, ο ανεφοδιασμός του τουρκικού στρατού πάσχει μόνιμα, γιατί οι αρμόδιοι γι’ αυτόν ανώτεροι αξιωματικοί ή αξιωματούχοι καρπώνονται οι ίδιοι τα προβλεπόμενα για τούτο τον σκοπό ποσά, ενώ η ποιότητα των στελεχών του παραμένει γενικά σε χαμηλά επίπεδα, γιατί τα κριτήρια επιλογής δεν είναι αξιοκρατικά παρά ευνοιοκρατικά. Μέσα στην κατάσταση αυτή ανθούν η νωθρότητα και η μοιρολατρία ως συμπτώματα μιας νοοτροπίας εντελώς ασυμβίβαστης με την εύτακτη και σύντονη δραστηριότητα καθώς και την συνεχή ένταση της προσοχής, οι οποίες απαιτούνται για την λειτουργία σύγχρονων διοικητικών μηχανισμών»( Κ.Μάρξ-Φ.Έγγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα, εισαγωγή-μετάφραση-υπομνηματισμός Παναγιώτη Κονδύλη, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1985, σελ.46).

Στην ίδια κατεύθυνση ο Ένγκελς γράφει: «ακόμα κι οι αξιωματικοί θα προτιμούσαν ν’ αφήσουν τον στρατό να νικηθεί παρά να καταβάλουν προσπάθειες και να χρησιμοποιήσουν το μυαλό τους. Αυτό είναι από τα χειρότερα γνωρίσματα του τουρκικού στρατού και θ’ αρκούσε από μόνο του να τον κάμει ακατάλληλο για κάθε επιθετική εκστρατεία….Όσο αφορά τους ανώτερους βαθμούς επικρατεί μια ευνοιοκρατία,  που ούτε μπορούν να την φαντασθούν τα Δυτικά έθνη. Οι περισσότεροι στρατηγοί είναι Τσερκέζοι σκλάβοι, οι mignons( σημ.Π.Κ: ευνοούμενοι  με παιδεραστική έννοια), κάποιου σπουδαίου άντρα στον καιρό της νιότης του. Πλήρης άγνοια, ανικανότητα  και αυταρέσκεια επικρατούν απόλυτα, ενώ οι αυλικές μηχανορραφίες αποτελούν το κύριο μέσο προαγωγής»(ο.π. σελ. 384).

Τα παραπάνω μνημονεύονται για να δειχθεί  ότι οι νοοτροπίες που καθιέρωσε η τουρκοκρατία  είναι τόσο καλά ριζωμένες ώστε δεν κατάφερε να τις αλλάξει η εντατική η επικοινωνία μας με τον δυτικό κόσμο. Αντίθετα παρέμειναν αλώβητες και εξακολουθούν, δια μέσου της κομματοκρατίας και του πελατειακού κράτους, να επηρεάζουν δραστικά και αρνητικά το ελληνικό κράτος.

Ο αναγκαίος εκσυγχρονισμός της δημόσιας διοίκησης και του κράτους αποτελεί μια από τις προϋποθέσεις  για να υπάρξει το ελληνικό κράτος τις επόμενες δεκαετίες. Η άλλη είναι η αντιμετώπιση του δημογραφικού.

Εκσυγχρονισμός του κράτους σημαίνει σχετική αυτονομία  της δημόσιας διοίκησης  από τις εκάστοτε κυβερνήσεις. Οι πολιτικοί θέτουν τους στόχους και η διοίκηση τους υλοποιεί. Διαφάνεια, αξιοκρατία στις προσλήψεις και στην αξιολόγηση του προσωπικού, ανοιχτές διαδικασίες, περιορισμός των κομμάτων σε αυστηρά οριοθετημένα πλαίσια, αναστοχασμός  για την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών που εφαρμόζονται σε κάθε περίπτωση, τιμωρία των συμπτωμάτων διαφθοράς, υιοθέτηση με κριτικό τρόπο και τις αναγκαίες προσαρμογές των μέσων που χρησιμοποιούνται με επιτυχίες από τρίτους. Αυτές μπορεί να είναι  οι γενικές αρχές  που θα πρέπει να είναι οι αρχές μιας προσπάθειας που αφενός θα καταργεί την κομματοκρατία και το πελατειακός κράτος και αφετέρου θα εκσυγχρονίζει το κράτος και την διοίκηση. Βεβαίως για να έχει ελπίδες να τελεσφορήσει θα πρέπει να είναι απόφαση και επιλογή της ελληνικής κοινωνίας  και όχι επιβολή από το εξωτερικό.