Η ριζική κριτική και η απομάκρυνση του Κ.Καστοριάδη από τον τροτσκισμό στο περιοδικό "Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα"

Ως φοιτητής ήδη ο Κ.Καστοριάδης στρατεύεται πολιτικά στην αιρετική τροτσκιστική ομάδα του Α.Στίνα. Σε αυτόν δεν θα πάψει να εκδηλώνει τον σεβασμό του ακόμη και όταν στα ύστερα χρόνια θα απομακρυνθεί όχι μόνο από τον τροτσκισμό αλλά και από τον μαρξισμό. Βεβαίως η ομάδα Στίνα είχε μάλλον μικρό αριθμό οπαδών και δέχθηκε πολλά πλήγματα κατά την κατοχή από την ΟΠΛΑ. Όμως ο πιο σημαντικός τροτσκιστής ο Πουλιόπουλος το ίδιο διάστημα θα εκτελεστεί από τους Ιταλούς. Η πολυπληθέστερη ομάδα τροτσκιστών κατά τον μεσοπόλεμο ήταν των "αρχειομαρξιστών". Συναντήθηκαν με τον Τρότσκι στην Κωνσταντινούπολη υποστήριξαν τον ελληνικό χαρακτήρα της Μακεδονίας και της Θράκης και όταν ο τελευταίος πέρασε με πλοίο από τον Πειραιά συγκέντρωσαν εκατοντάδες για να τον χαιρετήσουν. Μετά τον πόλεμο θα ταχθούν κατά του ΚΚΕ και του ΔΣΕ.
Στην Γαλλία, ο Καστοριάδης όταν με το πλοίο "Ματαρόα" το 1945 θα μεταναστεύσει για να σωθεί με πολλούς άλλους σημαντικούς νέους θα δημιουργήσει την δική του ομάδα και με διάφορα ψευδώνυμα θα εκδώσει το περιοδικό "Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα". Στο ίδιο διάστημα επικεφαλής των τροτσκιστών ήταν ένας άλλος Έλληνας, ο Μιχάλης Ράπτης.
Το 1949 θα διατυπώσει την πιο βαθιά κριτική του τροτσκισμού, που πλέον απομακρύνει την ομάδα του από 4η Διεθνή. Όμως ακόμη παραμένει μαρξιστής, ίσως και κομμουνιστής με τον δικό του τρόπο. Η ρήξη με την μαρξιστική-λενινιστική παράδοση, με την θεωρία και όχι μόνο με την πρακτική της εφαρμογή θα γίνει μετά το 1960.
Όλες οι αναφορές στα κείμενα του Καστοριάδη προέρχονται από το βιβλίο του "Η γραφειοκρατική κοινωνία",μετάφραση Έφη Παπαδοπούλου, Αλέκος Χόπογλου, εκδόσεις Βέργος, Αθήνα 1977.
Στο περιοδικό "Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα" (τεύχος 1, Μάρτιος 1949) καταλήγει ότι "η κυρίαρχη αντίθεση μέσα στις κοινωνίες παύει βαθμιαία να είναι η αντίθεση ανάμεσα στους κατέχοντες και τους μη κατέχοντες, για να αντικατασταθεί από εκείνη που υπάρχει ανάμεσα στους διευθύνοντες και τους εκτελεστές στη διαδικασία παραγωγής"(σελ.149).
Στο ίδιο τεύχος μαζί με τον Claude Lefort θα γράψει ανοικτή επιστολή προς την "4η Διεθνή" που διατυπώνει τους λόγους της διαφωνίας τους. Πρώτα καταδικάζουν την άποψη του Τρότσκι ότι τα σοβιετικά καθεστώτα ήταν "εκφυλισμένα εργατικά κράτη" που ήταν σοσιαλιστικά στην παραγωγή και μη σοσιαλιστικά στην διανομή και στην κατανάλωση και δεύτερον καταλήγουν ότι η κυρίαρχη τάξη που αντικατέστησε την αστική ήταν η γραφειοκρατία που μονοπωλούσε την πολιτική εξουσία όσο και την διεύθυνση των επιχειρήσεων.
Γράφει ο Κ.Κ.: "η βαθιά αιτία των αξιοθρήνητων αντιφάσεων είναι αυτή: ο σημερινός τροτσκισμός αρνείται ότι υπάρχει ένα πρόβλημα γραφειοκρατίας. αρνείται ότι η γραφειοκρατία αντιπροσωπεύει ένα ανεξάρτητο κοινωνικό σχηματισμό, ότι εκμεταλλεύεται για δικό της λογαριασμό το προλεταριάτο στις χώρες που παίρνει την εξουσία, ότι τείνει να πάρει την εξουσία σε όλες τις χώρες. Με αυτή τη μορφή, το πρόβλημα του αληθινού αγώνα εναντίον της γραφειοκρατίας δεν υπάρχει γι' αυτόν. Ο στόχος του προλεταριάτου, για το σημερινό τροτσκισμό, παράμεινε αυτός που ήταν εδώ κι έναν αιώνα: η απαλλοτρίωση της αστικής τάξης. Ο στόχος αυτός όμως πραγματοποιείται όχι από το προλεταριάτο αλλά από τη γραφειοκρατία. Αυτό δεν μπορεί να το αναγνωρίσει ο τροτσκισμός, γιατί κάτι τέτοιο θα σήμαινε για τον ίδιο να αναγνωρίσει ότι έκανε λάθος σε όλα τα ζητήματα που θεωρεί ουσιώδη. Ακόμα περισσότερο, κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η ύπαρξη μιας "4ης Διεθνούς", που έχει σαν ουσιαστικό πρόγραμμα την απαλλοτρίωση της αστικής τάξης, είναι χωρίς αντικείμενο, μια και το πρόγραμμα αυτό είναι πραγματικά, αυτό που έχει και πραγματοποιεί διαρκώς ο σταλινισμός"(σελ.206).
Στο 2ο τεύχος του SoB τον Μάιο του 1949 στο δοκίμιο "Οι παραγωγικές σχέσεις στη Ρωσία" είναι περισσότερο αναλυτικός. Η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής στην ΕΣΣΔ, μια νομική σχέση, δεν συνεπάγεται σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Γράφει: "μέχρι το 1930 κανένας στο μαρξιστικό κίνημα δεν θεώρησε ποτέ ότι η κρατική ιδιοκτησία, σαν τέτοια, αποτελούσε μια βάση για σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις , ή ακόμα για σχέσεις που τείνουν να γίνουν σοσιαλιστικές. Κανένας δεν είχε ποτέ σκεφτεί ότι η "εθνικοποίηση" των παραγωγικών μέσων αντιστοιχούσε στην κατάργηση της εκμετάλλευσης"(σελ.228)
Στην συνέχεια ο Καστοριάδης θα δείξει ότι οι σχέσεις ανταλλαγής και κατανομής είναι σημαντικές και τεκμηριώνουν τον κυρίαρχο κοινωνικά ρόλο της γραφειοκρατίας, Αντλεί από τον Σ.Μπετελέμ στοιχεία ότι οι αμοιβές της γραφειοοκρατίας είναι 20 ή 30 φορές περισσότερο από τους χαμηλά αμοιβόμενους εργάτες (σελ.270).
Μερικά χρόνια αργότερα ο Κώστας Παπαϊωάννου κυκλοφορεί την "Γένεση του Ολοκληρωτισμού"( πρόσφατη έκδοση από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις) όπου η κριτική του σταλινισμού και του τροσκισμού είναι πιο ολοκληρωμένη.Συγχρόνως επιχειρεί να δείξει την απομάκρυνση όλων των επιγόνων από την μαρξική σκέψη.