Φιλελευθερισμός, εθνισμός και η επανάσταση του 1821

 

Αριστείδης Χατζής, Ο ενδοξότερος αγώνας- Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα Νοέμβριος 2021, σελ.640

 

Το έργο του Α.Χατζή στηρίζεται στην επαρκή θεμελίωση πάνω στα τεκμήρια, τις πηγές και σε μια πλούσια πράγματι βιβλιογραφία για την επανάσταση του 1821, ένα γεγονός κοσμοιστορικό αφού με αυτή ο ελληνισμός όχι μόνο επανέρχεται και πάλι στην ιστορία ως οργανωμένη πολιτική οντότητα αλλά ξεκινά επίσης η διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η θετική και ακριβής αξιολόγηση της ελληνικής επανάστασης από τον Αριστείδη Χατζή αποδεικνύει την πρόληψη που διακινείται στα κοινωνικά δίκτυα αλλά όχι όμως και από την επιστημονική κοινότητα , ότι ο φιλελευθερισμός δήθεν αντίκειται στον εθνισμό είναι λανθασμένη εφόσον ο εθνισμός και ο φιλελευθερισμός είναι δύο κινήματα σε μεγάλο βαθμό ταυτόσημα που στόχευαν στον κοινό αντίπαλο τον τύραννο και την αυτοκρατορία του. Ειδικά στον χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας , η ταύτιση ενός τύραννου, του σουλτάνου που η αυθαιρεσία του δεν περιορίζεται από κανένα κανόνα με το σαπισμένο σώμα της αυτοκρατορίας είναι περισσότερο από ευδιάκριτη, ένα εθνικό επαναστατικό κίνημα έπρεπε να ανατινάζει τις δομές εξουσίας και άρα έπρεπε να επικαλείται με συνέπεια τον φιλελευθερισμό, την διάκριση εξουσιών και το κράτος δικαίου.

Το έργο του Α.Χατζή, για να διατηρηθεί σε κάποιο μέγεθος που να δίνει την δυνατότητα στον αναγνώστη να το διαβάσει και να μην απευθύνεται αποκλειστικά στους ερευνητές και στην ακαδημαϊκή κοινότητα αναγκαστικά δεν μπορεί να εξαντλείται κάθε επιμέρους ιστορικό γεγονός. Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα, που είχε καταλήξει σε παλαιότερο δοκίμιο του ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ήταν η στρατιωτική ιδιοφυία του αγώνα και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος  η πολιτική ιδιοφυία. Στο δεύτερο πιστώνεται η κρίσιμη γεωπολιτικά επιλογή, την οποία ακολούθησε και ο πρώτος, ότι η Ελλάδα θα πρέπει να στηριχθεί στην Αγγλία. Το αγγλικό όφελος από το νέο ελληνικό κράτος θα είναι ότι θα αποτελέσει τον παράγοντα ανάσχεσης στην ρώσικη κάθοδο προς την Μεσόγειο.

Το ξεχωριστό στοιχείο στην ελληνική επανάσταση από πλευράς πολιτικών θεσμών είναι ότι υιοθετεί με πρωτοποριακό τρόπο τους συνταγματικούς θεσμούς, την διάκριση εξουσιών και το κράτος δικαίου. Η ευκολία με την οποία έγιναν αποδεκτοί θα πρέπει ερμηνευθεί στο γεγονός ότι προϋπάρχει μια μορφής δημοκρατία σε πολλές από τις κοινότητες που καλλιέργησε το έδαφος ώστε να υπάρξει ως ώριμο φρούτο η δημοκρατικά εκλεγμένη κεντρική κυβέρνηση που εκπροσωπεί  πλέον  το σύνολο της εθνικής κοινότητας.

Ο Α.Χατζής αποφαίνεται ότι η "Ελληνική Επανάσταση δεν μια προνεωτερική εξέγερση οπλαρχηγών, τοπικών προεστών και ιερωμένων, αλλά μια νεωτερική, φιλελεύθερη εθνική επανάσταση"(σελ.255). Για να είμαστε ακριβείς ήταν νεωτερική εθνική επανάσταση γιατί κατάφερε να συνδέσει σε ένα ενιαίο δίκτυο όλα τα επιμέρους τμήματα του ελληνισμού, τον πρόκριτο και τον ιερώμενο, τον αγρότη με τον κλέφτη, τον έμπορο και τον διανοούμενο της διασποράς με τον απλό επαγγελματία της Κωνσταντινούπολης και τον μαχητή του Σουλίου ή της Μάνης.

Ορθά επίσης τονίζει ο Α.Χατζής ότι "αυτό δεν ήταν πλέον μια απλή τοπική εξέγερση αλλά μια κανονική εθνική επανάσταση, η πρώτη στην Ευρώπη οργανωμένη κεντρικά και με εθνική ιδεολογία" (σελ.333). Επισημαίνει την διακήρυξη της 15ης Ιανουαρίου 1822 όπου μεταξύ άλλων γράφει : "ο πόλεμος μας κατά των Τούρκων σε καμία περίπτωση δεν βασίζεται σε αρχές δημαγωγικές και στασιαστικές ή ιδιοτελείς προς όφελος μιας μερίδας του Ελληνικού έθνους. Είναι πόλεμος εθνικός, είναι πόλεμος ιερός, είναι πόλεμος που έχει έναν μοναδικό σκοπό, να ανακτήσουμε τα δικαιώματα της προσωπικής ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής, δικαιώματα που, ενώ σήμερα απολαμβάνουν όλοι οι ευνομούμενοι γειτονικοί λαοί της Ευρώπης, από εμάς προσπάθησε να αφαιρέσει με τη βία και μέσα στο στήθος μας ακόμα να τα καταπνίξει αυτή η σκληρή και πρωτοφανής Οθωμανική τυραννία"(σελ.472).

Σημαντικές είναι οι επισημάνσεις ότι η ελληνική επανάσταση στηρίχτηκε σε σημαντικό βαθμό στην ανάλωση των μεγάλων περιουσίων που είχαν αποκτήσει επιφανείς όπως η Μπουμπουλίνα "η οποία κατά το πρώτο έτος του ξεσηκωμού ξόδεψε ολόκληρη τη μεγάλη περιουσία της για να εξοπλίσει τα εμπορικά της πλοία και να επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό στο Ναύπλιο"(σελ. 330) αλλά και η 38χρονη Μαντώ Μαυρογένους, που είχε σπουδάσει φιλοσοφία και ιστορία και "είχε δικό της στόλο και κάμποσα καράβια, και δικό της ιδιωτικό στρατό, τον οποίο χρηματοδοτούσε η ίδια"(σελ. 331).

Ιδιαίτερα θετικό στοιχείο είναι η ρεαλιστική ερμηνεία του Γρηγορίου Ε΄ που οδηγεί στην δικαίωση του:

" Ο αναγνώστης θα πρέπει να θυμάται ότι το 1818 η Φιλική Εταιρεία μετέφερε το αρχηγείο της στην Κωνσταντινούπολη. Δεν υπάρχει περίπτωση να μη γνώριζε ο Γρηγόριος, ο οποίος έγινε πατριάρχης για τρίτη φορά τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, για την ύπαρξή της και τις συνωμοτικές δραστηριότητες. Ήταν απλώς αδύνατον τα ελληνορθόδοξα μέλη της Φιλικής να κάνουν οτιδήποτε κάτω από τη μύτη των αξιωματούχων του Πατριαρχείου. Στα τέλη του 1820 η Φιλική έπαψε, ουσιαστικά, να αποτελεί μυστική οργάνωση με μια χούφτα μέλη, αφού κάθε σημαντικός Έλληνας ήξερα τα βασικά στοιχεία σχετικά με αυτή, και οι πάντες περίμεναν να οριστεί η μέρα του ξεσηκωμού. Πολλοί από τους συνεργάτες του Γρηγορίου, όπως ο Γεώργιος Αφθονίδης, ο μεγάλος γραμματέας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ακόμα και επίσκοποί του, ήταν μέλη της Φιλικής. Ο Γρηγόριος δεν προσπάθησε να τη σταματήσει. Ούτε αποκάλυψε όσα ήξερε στον σουλτάνο για να δείξει καλή διαγωγή. Ούτε φαίνεται να έκανε κάτι αποφασιστικό για να αποθαρρύνει όσους ήθελαν να γίνουν μέλη. Υπάρχουν ακόμα και επιστολές του προς κάποια μέλη της Φιλικής, γραμμένες σε κωδικοποιημένη γλώσσα, ενδεικτικές της σιωπηλής του συγκατάθεσης, ιδίως μια επιστολή προς τον Πετρόμπεη όπου τον διαβεβαιώνει, σε μια περίοδο κατά την οποία ο ηγέτης των Μανιατών είχε πολλές αμφιβολίες για τη Φιλική μετά τη μυστηριώδη εξαφάνιση του Καμαρινού, πως "σε ό,τι αφορούσε το σχολείο" όλα πήγαιναν καλά. Επρόκειτο πιθανώς για σημάδι επιδοκιμασίας από τον ίδιο τον πατριάρχη...Προφανώς ο Γρηγόριος δεν ήταν κανονικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας, η ιδέα και μόνο είναι εξωφρενική αν και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε έναν βαθμό συστράτευσης. Όμως, έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του (κάνοντας κυρίως τα στραβά μάτια) για να αφήσει τη Φιλική να ευδοκιμήσει. Άρα, ναί, ήταν ένοχος εσχάτης προδοσίας, όχι όμως έναντι του γένους του, αλλά εναντίον του σουλτάνου"(σελ.355,356).

Τέλος με ολοκάθαρο τρόπο περιγράφονται οι φρικαλέες σφραγές που διέπραξαν οι Οθωμανοί με αποκορύφωμα την σφαγή ή των πώληση ως σκλάβων περίπου 100.000 Χιωτών: "ο τρόπος που οι Οθωμανοί κατέστρεψαν σκοπίμως το νησί και κατακρεούργησαν τον πληθυσμό του ήταν πολύ διαφορετικός από τη σφαγή της Τριπολιτσάς. Η σφαγή της Τριπολιτσάς ήταν το αποτέλεσμα ενός αυθόρμητου ξεσπάσματος υπόδουλων ανθρώπων με συσσωρευμένα αισθήματα εκδίκησης που δεν μπορούσαν να συγκρατήσουν ηγέτες χωρίς ηθικό κύρος και με αδύναμη εξουσία πάνω τους. Ενώ αυτήν την φορά η σφαγή είχε οργανωθεί από το οθωμανικό κράτος, από τον ίδιο τον σουλτάνο"(σελ.512).

Η τιμωρία θα έρθει από τα χέρια του πυρπολητή Κ.Κανάρη που θα καταστρέψει την τουρκική ναυαρχίδα ώστε να πεθάνουν χιλιάδες τούρκοι ναύτες και ο ίδιος ο καπουδάν πασάς ο Καρά- Αλής.

Το έργο του Α.Χατζή, που διαβάζεται με αδιάπτωτο ενδιαφέρον, μας υπενθυμίζει πως ο φιλελευθερισμός και ο εθνισμός ταυτίζονται και μάλιστα στα πλαίσια της οθωμανικής αυτοκρατορίας όπου η υποδούλωση των εθνών συνδυαζόταν με την αυθαίρετη και απεριόριστη εξουσία του σουλτάνου, η εθνική επανάσταση θα έπρεπε να συνδυαστεί με το αίτημα για την δημιουργία ενός κράτους δικαίου, εξισωτισμού και ισονομίας.