Ο Αντιδιαφωτισμός

Αντι-διαφωτισμός : Zeev Sternhell και Isaiah Berlin



ΡΗΞΗ Τ.65

Δύο εβραϊκής καταγωγής στοχαστές ο Ζέεβ Στέρνχελ και ο Αίζαια Μπέρλιν έγραψαν για τον αντι-διαφωτισμό. Ο πρώτος για να τον επικρίνει , ο δεύτερος για να παρουσιάσει θετικά πολλές θέσεις του , αλλά και να αναδείξει την πολυμέρεια και το ενδιαφέρον που εξακολουθεί να παρουσιάζει.
Ο Ζέεβ Στέρνχελ καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ , είναι ενεργό μέλος του κινήματος «Ειρήνη τώρα » και αντίθετος στην κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών. Είναι γνωστός στην Γαλλία για τις σημαντικές μελέτες του - όπως «ο Μωρίς Μπαρρές και ο γαλλικός εθνικισμός » - για την προέλευση και την εξέλιξη του γαλλικού φασισμού ,.Αν αυτές κάποτε μεταφραστούν θα διευρύνουν πολύ τις γνώσεις που θα έχουμε για την γαλλική διανόηση .Το πρώτο που μεταφράστηκε είναι ο « Αντι- διαφωτισμός » (Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2009 ,Μετ. Άννα Καρακατσούλη , Επιμέλεια Α. Κιουπκιολής , σελ. 627) .
Ο Αίζαια Μπέρλιν υπήρξε για πολλά χρόνια καθηγητής πολιτικής θεωρίας στην Οξφόρδη , συγγραφέας πλήθους μελετών , πολλές από τις οποίες έχουν μεταφραστεί στην γλώσσα μας. Εδώ θα ασχοληθούμε με δύο έργα του : το «Κόντρα στο Ρεύμα » (εκδόσεις SCRIPTA , Αθήνα 2003 , Μετ. Μ.Καστανάρα , Επιστημονική επιμέλεια Π.Βαλλιάνος ,σελ. 708 ) και «Το στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας » (Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ, ΑΘΗΝΑ 2004,Μετ.Γ.Μερτίκας , Επιμέλεια Γερ.Λυκιαρδόπουλος , σελ. 357). Το ενδιαφέρον είναι ότι όπου παρουσιάστηκαν , σε ελληνικά έντυπα , ο αντι-διαφωτιστικός τους προσανατολισμός κρατήθηκε ως επτασφράγιστο μυστικό .
Όλα τα παραπάνω κείμενα είναι καλογραμμένα , με καλές μεταφράσεις , και διαβάζονται ευχάριστα και με ενδιαφέρον.
Στην χώρα μας θεωρείται συχνά ότι η κριτική στον Διαφωτισμό προήλθε αποκλειστικά από τον χώρο της εκκλησίας – το κίνημα των κολλυβάδων- , αποσιωπώντας το γεγονός ότι πολλοί από τους Διαφωτιστές ήταν κληρικοί ,ενώ στην Δύση η πιο πρόσφατη ένσταση στον Διαφωτισμό προήλθε από την αριστερά και συγκεκριμένα από τους Αντόρνο , τον Χορκχάϊμερ και τον Μαρκούζε.
Χάρις στο βιβλίο του Στέρνχελ γνωρίζουμε με πληρότητα το μεγάλο εύρος της σκέψης του Αντι-διαφωτισμού. Ιδιαίτερα αναφέρεται σε δύο σύγχρονους φιλελεύθερους κριτικούς του διαφωτισμού ,τον Τάλμον και τον Αίζαια Μπέρλιν. Ο Τάλμον διατύπωσε τις απόψεις του στο έργο «Οι ρίζες της ολοκληρωτικής δημοκρατίας ».Αποτελεί μια ευθεία επίθεση ,στον διαφωτισμό , στον ουτοπισμό και στον ορθολογισμό , η οποία αντιμετωπίστηκε με ενθουσιασμό από το βρετανικό κοινό. Θεώρησε τον Ιακωβινισμό , ως κύριο υπεύθυνο του λενινισμού και του σταλινισμού. Σύμφωνα με τον Στέρνχελ οι απόψεις του Τάλμον συνοψίζονται στα εξής: «ο ολοκληρωτισμός είναι έτσι το αποτέλεσμα της άρνησης της παράδοσης ή των προκαταλήψεων , και το αποτέλεσμα της πίστης στον ορθό λόγο ως μόνο κριτήριο της ανθρώπινης συμπεριφοράς .Ο ορθός λόγος , όπως τα μαθηματικά , εκπροσωπεί εδώ την αποκλειστική αλήθεια .Στην ουσία , ο ορθός λόγος κατά τον Τάλμον αποδεικνύεται ότι είναι ο πιο επισφαλής και πιο επιρρεπής σε σφάλματα οδηγός , διότι τίποτε δεν αποκλείει την ύπαρξη ενός πλήθους «λογικών » , η καθεμιά από τις οποίες αξιώνει αποκλειστική ισχύ , και περιέρχεται σε σύγκρουση με τις υπόλοιπες η οποία μπορεί να λυθεί μόνο με τη βία. Στον μοντέρνο κόσμο , ο επαναστατικός ουτοπισμός εκπροσωπείται από τον διεθνή κομμουνισμό που καθοδηγείται από τη Μόσχα » ( « Αντι- διαφωτισμός » σελ. 464,465).
Σύμφωνα με τον Στέρνχελ , ο Μπερλίν είναι ο διάδοχος του Τάλμον στον τρόπο που αντιμετωπίζει τον Διαφωτισμό : « Τον ακολουθεί στον αγώνα του κατά του ορθολογισμού , κατά του Ρουσσώ και του 18ου αιώνα , «του ουτοπισμού » και της Γαλλικής Επανάστασης που θεωρείται αρχέτυπο όλων των επαναστάσεων που ακολούθησαν και προάγγελος της Σοβιετικής Επανάστασης. Η ιδέα της σύγκρουσης των αξιών , των σκοπών και των στόχων , το πρόβλημα του «μονισμού » ,που θα συνδεθούν με το όνομα του Μπερλίν , έχουν ήδη διατυπωθεί από τον Τάλμον με μεγάλη σαφήνεια ».( « Αντι- διαφωτισμός » σελ. 465).
Η εκτίμηση του Μπερλίν προς τον Βίκο , τον Χέρντερ , τον Χάμαν ,τον Σορέλ , τον Μπέρκ - όλοι κριτικοί του Διαφωτισμού - , ξενίζει τουλάχιστον τον Στέρνχελ. Επίσης θεωρεί ότι αντιμετωπίζει τον εθνικισμό με ανεκτικότητα : « Η τρυφερότητα με την οποία ο Μπερλίν εξετάζει τον εθνικισμό είναι πραγματικά ασυνήθιστη. Γι’ αυτόν τον λόγο η εικόνα που δίνει για τον Χέρντερ είναι εξιδανικευτική και αποπροσανατολιστική :ο εθνικισμός του παρουσιάζεται ως αποκλειστικά πολιτισμικός , ειρηνικός , ποτέ πολιτικός ή αν είναι κάποτε πολιτικός , τότε είναι δημοκρατικός , αθώος , χριστιανικός , άρα οικουμενικός , αιώνιος , βασισμένος σε μια κοινή κουλτούρα . Η ποικιλομορφία δεν θα μπορούσε να επιφέρει τη σύγκρουση σύμφωνα με αυτόν τον μεγάλο εχθρό της ομοιομορφίας . Ο εθνικισμός είναι μια φυσική ανάγκη του «ανήκειν» , και η αντίληψη του για την εθνική ταυτότητα ακολουθεί κατά πόδας τον ορισμό του Χέρντερ ». ( « Αντι- διαφωτισμός » σελ.506).
Η μελέτη του Στέρνχελ απλώνεται για να συμπεριλάβει όλους τους κριτικούς του διαφωτισμού : τον Μπέρκ, τον Χέρντερ , τον Ρενάν τον Σπένγκλερ και πολλούς άλλους .Αλλά αυτόν που ξεχωρίζει ως τον πιο διεισδυτικό κριτικό , είναι ο Νίτσε : «Ασφαλώς , ο μεγαλύτερος εχθρός που γνώρισε ποτέ ο στοχασμός του Διαφωτισμού είναι αναμφίβολα ο Νίτσε. Η εκπληκτική μορφή του κυριαρχεί στα τέλη του αιώνα. Ωστόσο , χάρη στον βίαιο αντιεθνικισμό του , τον αντι-αντισημιτισμό του , τον άψογο κοσμοπολιτισμό του , τον αριστοκρατικό ατομικισμό του και τη γαλλοφιλία του , ο Νίτσε κατέχει μια ιδιαίτερη θέση. Υποθάλπει την εξέγερση κατά των δικαιωμάτων του ανθρώπου , του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας , βάζει τη σφραγίδα της μεγαλοφυΐας του στον ανορθολογισμό και τον αντι-οικουμενισμό και περιγελά το αίτημα της ισότητας όσο κανείς άλλος.» (« Αντι- διαφωτισμός » σελ. 427).
Δεν είναι αναγκαίο να συμφωνήσουμε με τις προκείμενες και τα συμπεράσματα του Στέρνχελ , για να του αναγνωρίσουμε ότι κατάφερε να παρουσιάσει την αντίπαλη στον Διαφωτισμό σκέψη ως ένα ενιαίο σύνολο , ως σχολή σκέψης που καθόρισε τον δυτικό πολιτισμό.
Οι μελέτες του Μπέρλιν παρουσιάζουν μια εκπληκτική πολυμέρεια .Ειδικά καθώς συνδυάζουν το ευχάριστο και σαφές ύφος με την επιστημονική συνέπεια τότε βάσιμα μπορούμε να ισχυριστούμε ότι πρόκειται για άθλο. Τα συμπεράσματα της πορείας , που διέγραψε είναι θετικά για πολλές από τις πλευρές του Αντι-διαφωτισμού , τουλάχιστον αυτές που αφορούν την ενεργητικότητα και την γονιμότητα του πνεύματος του .Μπορούμε να απαριθμούσε απλά – λόγω χώρου – ορισμένα από τα θέματά του :ο αντι-διαφωτισμός , ο Μακιαβέλλι , ο Βίκο και ο Διαφωτισμός ,ο Μοντεσκιέ , ο Χιουμ , ο Χέρτσεν , ο Χες, ο Μάρξ και ο Ντισραέλι , ο Σορέλ , ο Ζ.Ν.Μαίστρ ( ειδικά ως πρόδρομος του φασισμού ), ο σχετικισμός , ο ρομαντισμός , ο εθνικισμός.
Σημαντική είναι η κριτική που διατυπώνει στον ευρωκεντρισμό , σε αντίθεση με ότι υποστηρίζει ο Στέρνχελ, καθώς κλείνει το έργο του « Κόντρα στο Ρεύμα» : « μου φαίνεται ότι η σκέψη του δεκάτου ενάτου αιώνα υπήρξε εντυπωσιακά ευρωκεντρική. Όταν ακόμη και οι πλέον ευφάνταστοι και οι πλέον ριζοσπάστες πολιτικοί στοχαστές εκείνων των καιρών μιλούν για τους κατοίκους της Αφρικής ή της Ασίας , υπάρχει , κατά κανόνα , κάτι περίεργο απόμακρο και αφηρημένο στις ιδέες τους .Στοχάζονται για τους Ασιάτες ή τους Αφρικανούς σχεδόν αποκλειστικά υπό το πρίσμα της μεταχείρισης που έτυχαν αυτοί από τους Ευρωπαίους » («Κόντρα στο Ρεύμα » σελ. 616).Παρόμοια με τον ίδιο πολυμερή και ανοιχτό τρόπο συμπεραίνει ότι ο οικουμενισμός « ανάγοντας το καθετί στον μικρότερο κοινό παρονομαστή που ισχύει για όλους τους ανθρώπους σε όλες τις εποχές , εκκένωσε τη ζωή και τα ιδεώδη από εκείνο το ειδοποιό περιεχόμενο το οποίο και μόνο τους έδινε νόημα» («Το στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας » σελ 334) ,ενώ πέρα από την αποκλειστικά εφιαλτική σκιαγράφησή του εθνικισμού θεωρεί ότι παρουσιάζεται ως ένα είδος του, που « είναι συγχρόνως μορφή κοινωνικής ή ταξικής αντίστασης και εθνικής αυτεπιβεβαίωσης» ( όπως προηγούμενα σελ.342) ,ενώ εμψύχωσε εξεγέρσεις ενάντια στην κυρίαρχη τάξη « γιατί εκφράζει τον άσβεστο πόθο του ανυπόληπτου να υπολογίζεται μεταξύ των πολιτισμών του κόσμου» ( όπως προηγούμενα σελ.355).