ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΔΗΜΟΥ

Αντιφάσεις , αστοχίες , αποσιωπήσεις στο έργο του Ν.Δήμου.


«Ρωμιοί , ρακοσυλλέκτες ξένων ιδεών»
Ν.Δήμου «Ημερολόγιο Καύσωνος»

Α

Ο Ν.Δήμου διαθέτει ένα ταλέντο : είναι στυλίστας ,ξέρει να γράφει με απλό , πυκνό και σαφή τρόπο, κείμενα συχνά αφοριστικά , με γνώση και ευαισθησία που διαβάζονται με ενδιαφέρον , όπως μαρτυρά το πλήθος των βιβλίων του.
Είναι βέβαιο ότι το ταλέντο αυτό τον βοήθησε στην επαγγελματική του διαδρομή ως διαφημιστή και στην συνέχεια ως συγγραφέα
Όμως αυτά τα στοιχεία τα θυσιάζει και τα σπαταλά , στην παθιασμένη υποστήριξη των πολιτικών του απόψεων , που μπορούν να συνοψισθούν : δικαίωση της πολιτικής ενσωμάτωσης (εξάρτησης) της Ελλάδας στην Δύση και αποθέωση της καπιταλιστικής οικονομίας .Κατ’ αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται ένα χάσμα ανάμεσα στα καθαρώς φιλοσοφικά και αισθητικά κείμενα και σ’ αυτά που είναι προσανατολισμένα στην τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα, ώστε το έργο του συνολικά να μην έχει λογική συνοχή ,αλλά όπως θα δούμε να ξεχειλίζει από αντιφάσεις , αποσιωπήσεις και σχηματοποιήσεις της πραγματικότητας.
Ισχυρίζεται συχνά ότι είναι «αναρχικός» , παρότι στρατεύεται στα κατά καιρούς νεοφιλελεύθερα εγχειρήματα του Σ. Μάνου. Ίσως ο «αναρχισμός» του να παραπέμπει στον σκεπτικισμό ή στην επαγγελία του μικρότερου κράτους , του κράτους δηλαδή που έχει παραχωρήσει ουσιώδεις αρμοδιότητες του στην μονοκρατορία της αγοράς και του χρήματος. Αν όμως παρακολουθήσουμε την προσωπική του πορεία – που διεξοδικά και με αφοπλιστική ειλικρίνεια περιγράφει στα βιβλία του –, ή την συνηγορία του στην ισχυρότερη σήμερα εξουσία την «αμερικάνικη αυτοκρατορία» ,τότε θα διαπιστώσουμε ότι ποτέ δεν βρέθηκε απέναντι στην εξουσία , τις περισσότερες φορές ήταν κοντά της.
Στην δεκαετία του ‘ 60 θα λάβει μέρος στην «δεξαμενή σκέψης» της συντηρητικής αστικής τάξης «Εταρεία Ελληνικών Σπουδών», από την οποία θα προέλθουν τουλάχιστον δεκαπέντε υπουργοί ή στελέχη της δικτατορίας (Μ.Μελετόπουλος :Η δικτατορία των συνταγματαρχών ,Εκδ.Παπαζήση, σελ.300).
Ο Ν.Δήμου στο βιβλίο του οι «Δρόμοι»(ΩΚΕΑΝΙΔΑ 2004) , αναφέρει ότι το 1970 – μεσούσης της δικτατορίας – σχεδίασε την κρατική εκστρατεία υποστήριξης των ελληνικών προιόντων με το σύνθημα « Σκέψου πρίν αγοράσεις».Επίσης γράφει ότι ο φίλος του , υπουργός της Δικτατορίας Άρης Δημόπουλος , έφερε απρόσκλητο τον Ν.Μακαρέζο , σε δεξίωση που οργάνωσε προς τιμή των διαφημιστών.
Με την εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο και την πτώση της Χούντας ο Ν.Δήμου θα εμπνευστεί το σύνθημα «Δεν ξεχνώ» για την κατεχόμενη Κύπρο.
Σύντομα θα βρεθεί στον κύκλο του Κ.Καραμανλή ,μαζί με άλλους διανοούμενους.
Την εποχή εκείνη θα κυκλοφορήσει το βιβλίο του «Η δυστυχία του να είσαι Ελληνας» .Από αυτό ,εκείνο που έχει σημασία ,είναι ότι θεωρεί πώς η Ελλάδα δεν βρίσκεται στην Δύση , αλλά ταυτίζεται με την σλαυο-ορθόδοξη Ανατολή .Οι απόψεις του παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ταυτότητα με αυτές που έχει υποστηρίξει ο Χάντιγκτον ή ο Κ.Ζουράρης ή ο Χ.Γιανναράς:
«Άραγε πόσο Ευρωπαίοι είμαστε ; Με την Ευρώπη μας χωρίζουν πολλά , ίσως περισσότερα από όσα μας ενώνουν .Ελάχιστοι απόηχοι από τα μεγάλα πολιτιστικά κινήματα , που δημιούργησαν το σύγχρονο ευρωπαικό πολιτισμό , έφτασαν ως εμάς ( δεν μιλάμε για τις «φωτισμένες » μειονότητες ).Ούτε ο Σχολαστικός Μεσαίωνας , ούτε η Αναγέννηση , ούτε η Μεταρρύθμιση , ούτε ο Διαφωτισμός , ούτε η βιομηχανική Επανάσταση. Ίσως πολιτιστικά , να είμαστε πιο κοντά στην ορθόδοξη Ρωσία των Σλαβόφιλων , από την Ευρώπη των Ορθολογιστών . Και οι ανατολικές επιδράσεις ; Γεγονός είναι πώς – ότι κι αν λέμε - δεν νιώθουμε Ευρωπαίοι . Νιώθουμε «απ’ έξω » (Ν.Δήμου:Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας,Εκδ.ΝΕΦΕΛΗ , σελ.33).
Τι μεσολάβησε από αυτές τις διαπιστώσεις, ώστε ο Ν. Δήμου να αλλάξει και να θεωρήσει ότι η Ελλάδα ταυτίζεται με την Δύση , ενώ όσοι έχουν αντίθετες απόψεις θεωρούνται ανορθολογικοί , απομονωτιστές ,ομφαλοσκόποι ;Αυτό το αίνιγμα μόνο ο ίδιος θα μπορεί ίσως να μας το λύσει.
Στο δοκίμιο «Απολογία ενός Ανθέλληνα» (1996) επισημαίνει: «Πραγματικά θα ήθελα να ζώ αλλού. Όμως θα επιθυμούσα αυτό το αλλού να είναι εδώ .Γι’ αυτό έδωσα την μάχη να εντείνω και να καλλιεργήσω τα θετικά στοιχεία του Δυτικού (δηλαδή Ελληνικού ) πολιτισμού στην χώρα μας …Τα τελευταία χρόνια ένα κύμα εθνικισμού , θρησκευτικού φονταμενταλισμού ,ρατσισμού , αντιδυτικισμού και απομονωτισμού , έχει κατακλύσει τον τόπο μας .Διαβάζω τις διάφορες έρευνες που αναλύουν την σκέψη , την στάση και την νοοτροπία των Ελλήνων και σκέπτομαι ότι άδικα κόπιασα .Η πλύση εγκεφάλου από τους Ελληνοκεντρικούς είναι συνεχής και υποδόρια .Στον πνευματικό μας χώρο , οι λέξεις ευρωπαιστής , ακόμα και εκσυγχρονιστής , ακούγονται πια σαν ύβρις ή το λιγότερο σαν ειρωνείες ».
Στο ίδιο κείμενο θα κάνει άλλο ένα λογικό άλμα και θα υποστηρίξει: «Στην πραγματικότητα το να μιλάμε για Δυτικό πολιτισμό είναι λάθος .Πρόκειται τώρα για ένα παγκόσμιο πολιτισμό που εμπεριέχει μέσα όλα τα προηγούμενα πολιτισμικά μορφώματα ».
Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Ελλάδα κάποτε είναι ανατολικό-ορθόδοξη , κάποτε είναι Δύση , και κάποτε πάλι ο Δυτικός πολιτισμός δεν υπάρχει.
Προσπαθώντας να δώσει λογική διέξοδο ,στις αντιφάσεις που έχει εγκλωβιστεί γράφει : «Πιστεύω πώς αυτή η χώρα έχει πολλά να κερδίσει από τον σωστό εκσυγχρονισμό και από την μελέτη της Δύσης. Γιατί η Δύση δεν είναι κάτι ξένο – είναι η δική μας συνέχεια. Η σωστή Ελλάδα θα πρέπει να είναι η σύνθεση των θετικών πλευρών της νεοελληνικής ταυτότητας και παράδοσης με τις θετικές στιγμές της Δύσης .(Προς το παρόν ζούμε όλοι το αντίθετο : τα αρνητικά του χαρακτήρα μας συνδυασμένα με ό,τι αρνητικό διαθέτει η Δύση…».
Όμως πώς θα προχωρήσουμε σε συνθέσεις με οποιονδήποτε άλλο πολιτισμό , όταν προηγουμένως θα έχει αποσυντεθεί η νεοελληνική ταυτότητα και όταν δεν θα έχει μείνει τίποτε όρθιο σ ’αυτό τον τόπο; Διότι για να επικοινωνήσουν δύο μέρη προυποτίθεται η ύπαρξη βέβαια και των δύο μερών. Όταν με περισσή ευκολία συκοφαντούν ή αποσιωπούν τον Μακρυγιάννη , τον Σεφέρη , τον Ελύτη ,τον Εγγονόπουλο , τον Ρίτσο ,τον Κ.Παπαρηγόπουλο ,τον Σβορώνο , τον Πικιώνη , τον Μ.Θεοδωράκη για ποια πνευματική παράδοση και ταυτότητα μπορούμε τότε να μιλάμε ;Αλλά αυτοί που οδήγησαν την Ελλάδα υποτίθεται στην Δύση, άδειασαν την ελληνική ύπαιθρο από ότι σημαντικότερο είχε , τους ανθρώπους της .Την αντιπαροχή , και την αγελαία συγκέντρωση του μισού ελληνικού πληθυσμού στην θλιβερή μας πρωτεύουσα ονόμασαν εκσυγχρονισμό και ανάπτυξη. Σε ποια άλλη ευρωπαική πρωτεύουσα καταστράφηκε κάθε αρχιτεκτονική παράδοση στο όνομα μικρών και μεγάλων συμφερόντων που θεοποίησαν το κέρδος ; Ας περπατήσουμε σε οποιαδήποτε πόλη της Ευρώπης και θα διαπιστώσουμε ότι σε καμία άλλη δεν συντελέστηκε αυτής της έκτασης το έγκλημα που διέπραξαν σε όλο το ελληνικό τοπίο οι θιασώτες της Δύσης και του «εκσυγχρονισμού».
Ο Ν. Δήμου θα πρέπει να ξανασκεφτεί για τους λόγους που επεκτείνεται ο ευρωσκεπτικισμός όχι μόνο στην Ελλάδα , αλλά σε όλη την Ευρώπη. Η απάντηση θα βρεθεί στο γεγονός ότι η οικονομία της Ευρώπης αποτυγχάνει γιατί ακολούθησε τον νεοφιλελευθερισμό με συντηρητικές ή σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις ,ότι τα ευρωπαικά προγράμματα ειδικά στην χώρα μας , αντί να αποτελέσουν μία ευκαιρία για την παραγωγική αναδιάρθρωση αναδείχθηκαν σε αιτία διαφθοράς ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων και συνέτειναν δραματικά να διαλυθεί ο παραγωγικός ιστός της χώρας ( γεωργικός –βιομηχανικός ) και να μετατραπεί η ελληνική οικονομία σε οικονομία κυρίως παροχής υπηρεσιών. Η δε επιδεικτικά σπάταλη γραφειοκρατία των Βρυξελλών αποξένωσε περισσότερο , από ότι στα εθνικά κράτη ,τους λαούς από την εξουσία. Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό η Ευρώπη, με την βιαστική της απόφαση να επεκταθεί προς ανατολάς χωρίς όμως να συμπεριλάβει την Ρωσία, δεν κατάφερε να συγκροτηθεί ως διακριτή πολιτική οντότητα με αποτέλεσμα ,λιγότερο ή περισσότερο να σέρνεται πίσω από τις ΗΠΑ.
Στο ίδιο κείμενο ο Ν. Δήμου αναφέρεται στον «μύθο της φυλετικής και πολιτισμικής ανωτερότητας των προγόνων». Δεν φαίνεται όμως πουθενά να μπορεί ή να επιθυμεί να αναιρέσει την πολιτιστική συνέχεια του ελληνισμού ,αντίθετα σε κείμενα του , όπως «Το φώς των Ελλήνων » την αποθεώνει. Το βέβαιο είναι ότι η φυλετική καθαρότητα είναι μια κατασκευή επιστημονικά αδιάφορη. Αυτό που έχει σημασία είναι η συνείδηση του συνανήκειν , η αίσθηση της μετοχής στην κοινή ταύτητα ,που αφομοίωσε από ότι φαίνεται ιστορικά και λαούς με διαφορετικές αφετηρίες .Η γλώσσα που μιλιέται από την εποχή του Ομήρου είναι ένα τεκμήριο συνέχειας. Αλλά ενδιαφέρον είναι ότι ελληνικοί πληθυσμοί δίγλωσσοι όπως οι Βλάχοι ή οι Αρβανίτες πρωτοστάτησαν σε όλους τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες (μάλιστα οι Αρβανίτες είναι τοποθετημένοι παραδοσιακά στο πιο συντηρητικό σημείο του πολιτικού χάρτη). Άλλοι που για ένα διάσημα είχαν απολέσει την ελληνική λαλιά, αλλά κράτησαν την ορθοδοξία , όπως οι τουρκόφωνοι Καραμανλήδες , δεν έχασαν ούτε στιγμή την ελληνική τους συνείδηση (κι αυτοί επίσης είναι τοποθετημένοι δεξιότατα).
Η σκέψη του Δήμου «ότι οι Ρωμιοί του 18 αιώνα δεν ένιωθαν ούτε καν έλληνες – πόσο μάλλον αρχαίοι .Ήταν ένας νέος βαλκανικός λαός , που είχε προέλθει από την επιμιξία πολλών φυλών και πολιτιστικών παραδόσεων , με δικό του ύφος και δική του νοοτροπία .Ξαφνικά οι Δυτικοί «φιλέλληνες» (και οι μιμητές τους , δικοί μας λογιώτατοι ) του φόρεσαν μια περικεφαλαία τον έχρισαν συνεχιστή των αρχαίων και τον μπόλιασαν με την μανία της καθαρότητας» δεν έχει σχέση με τα πορίσματα της ιστορίας.
Ο νεοελληνισμός είναι μία πραγματικότητα παλαιότερη .Αποκρυσταλλώνεται στα κράτη που δημιουργούνται αμέσως μετά το 1204 (όπως τεκμηριωμένα υποστηρίζει ο Γ.Καραμπελιάς στο βιβλίο του για το 1204) και το τέλος της φραγκοκρατίας , όπως και στον λόγο του Πλήθωνα «Έλληνες εσμέν».Κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας , ο νεοελληνισμός διατηρεί και ενισχύει την αντιστασιακή του ταυτότητα. Η ιστορία του Κ.Σάθα αποκαλύπτει την τουρκοκρατία ως μία περίοδο συνεχών επαναστάσεων. Οι λόγοι των επαναστατών , όπως του Ρήγα και του Μακρυγιάννη αποκαλύπτουν την συνείδηση ενός ελληνισμού ευρύχωρου και ανοικτού , που όμως εμπνέεται και καθορίζεται από την όλη ιστορική του πορεία (αρχαιότητα , βυζαντινούς χρόνους). Στον νεοελληνισμό δεν κατασκευάζει το κράτος το έθνος , αλλά το έθνος δημιουργεί το κράτος.
Την προγονοπληξία την καταδίκασαν πολλοί ,σαν τον Δραγούμη , που ο Ν.Δήμου θα χαρακτήριζε ίσως ελληνοκεντρικούς. Υπάρχουν δύο τρόποι να αντιμετωπίσουμε τον αρχαίο ελληνισμό: ιδεοληπτικά όπως κάνουν διάφοροι ακροδεξιοί και γόνιμα όπως έκαναν , ο Νίτσε ,ο Μ.Χάιντεγκερ , ο Κ.Παπαιωάννου , ο Αξελός , ο Καστοριάδης , ο Βιντάλ- Νακέ και άλλοι .
Ο Ν.Δήμου θεωρεί την ratio στοιχείο ελληνικό. Γνωρίζουμε πλέον ,από στοχαστές όπως ο Χάιντεγκερ , ότι η Δύση παραλαμβάνει λέξεις από τον ελληνισμό δίχως την αρχέγονη εμπειρία τους και γι ΄ αυτό αντιστρέφει το νόημα τους . Δεν θα δυσκολευθούμε να συμφωνήσουμε ότι ορθολογισμός και ανορθολογισμός υπάρχει και στην Δύση και στην Ελλάδα. Θα δούμε όμως ότι στα γραπτά του Ν. Δήμου υπάρχει μια πραγματικότητα που δεν εξαντλείται στον ορθολογισμό ,αλλά δεν κάνει ένα αναγκαίο βήμα : την κριτική στον εργαλειακό ορθολογισμό.
Ο ίδιος στο δοκίμιο του «Εγχειρίδιο Ελευθερίας» (ΕΡΜΕΙΑΣ 1979 σελ.49) επισημαίνει: «ο φωτισμένος άνθρωπος ξέρει :την τυχαιότητα του κόσμου και την σκοπιμότητα του συστήματος. Ξέρει την ανοησία της νόησης και την υπεροχή της αίσθησης .Ξέρει :κάθε στιγμή την παρουσία του θανάτου »
Στο φιλοσοφικό δοκίμιο «Το Απόλυτο και το Τάβλι» (Εκδ.Πατάκη 1999) αποκαλύπτεται ως σκεπτικιστής , ίσως και σχετικιστής. Μία τέτοια στάση ξεμακραίνει και από τον ανορθολογισμό και τον ορθολογισμό ( όσο κι αν θέλει να δείξει ότι ο κριτικός ορθολογισμός του Κ.Πόππερ βρίσκεται στον ίδιο χώρο με τον σκεπτικισμό ).Ο σχετικισμός μπορεί να οδηγεί στην ανοχή αφού κανείς δεν κατέχει την αλήθεια .Αντίθετα στοχαστές σαν τον Κ.Ψυχοπαίδη – απολογητής του ορθολογισμού ως μεθόδου και ως αξίας μέχρι το τέλος της ζωής του - θεωρούν ότι όταν δεν υπάρχουν αναγνωρισμένες αξίες , αυτές που κυριαρχούν είναι οι αξίες του Κυρίαρχου, γεγονός που οδηγεί στον ολοκληρωτισμό (μια τέτοια περίπτωση σχετικιστή ήταν ο Γάλλος εθνικιστής Μπαρρές) .Όπως φαίνεται από τις παραπομπές, ο Ν. Δήμου χρωστά πολλά στον Νίτσε και στο βιβλίο του Π.Κονδύλη «Η κριτική της μεταφυσικής στην νεότερη σκέψη».Επίσης στον Κίργκεγκωρ και στις ανατολικές φιλοσοφίες .Έτσι διαπιστώνει την αποθεμελίωση της αριστοτελικής λογοκρατίας από την σκεπτική: «Δεν υπήρξε μόνο καταλυτική για την κατεδάφιση του σχολαστικού αριστοτελισμού που κυριαρχούσε στα πανεπιστήμια της Ευρώπης. Ήταν η βάση πάνω στην οποία οικοδομήθηκε ένας νέος τρόπος σκέψης , μια νέα αντίληψη για την γνώση»(σελ 101)



Β.

 Ο Ν. Δήμου στα πολιτικά του δοκίμια συνηθίζει να σχηματοποιεί την πραγματικότητα. Μπορεί να πιστεύει πως έτσι γίνεται περισσότερο πειστικός .Όμως με αυτόν τον τρόπο θυσιάζεται η αλήθεια .Στο δοκίμιό του «Νεοελληνικός Ανορθολογισμός » γράφει : «Η ιστορία της Ελλάδας θα μπορούσε να αναλυθεί σαν πόλεμος των ορθολογιστών εναντίον των αντιθέτων. Αυτό το δίπολο τέμνει όλες τις εποχές και όλες τις πολιτικές παρατάξεις. Οι Φιλικοί και οι Δάσκαλοι του Γένους ήταν από την πλευρά του ορθού λόγου – η Εκκλησία από την αντίθετη .Οι μεγάλοι εκσυγχρονιστές πολιτικοί (Καποδίστριας ,Τρικούπης ,Βενιζέλος ) από τη μία – οι λαικιστές και δημαγωγοί αντίπαλοι από την άλλη .Οι ευρωπαιστές και οι νεορθόδοξοι (ή «ελληνοκεντρικοί» ιδεολογικά αντιμέτωποι ».
Όμως η πραγματικότητα είναι περισσότερο πολύπλοκη από τα διάφορα δυιστικά – μανιχαιστικά σχήματα.
Ο Καποδίστριας επικρίθηκε έντονα από τον Α. Κοραή τυπικό εκπρόσωπο του ευρωπαικού διαφωτισμού και εμπνευστή της «μετακένωσης». Στην ίδια πολιτική προσωπικότητα μπορεί να συνυπάρχουν ορθολογικά με ανορθολογικά στοιχεία, προμηθεικά – διονυσιακά στοιχεία με απολλώνια. Μία τέτοια προσωπικότητα υπήρξε ο Ε.Βενιζέλος. Με προμηθεικό και υπεράνθρωπο τρόπο οδήγησε τον νεοελληνισμό στην επίτευξη του στόχου της εθνικής ολοκλήρωσης , χρησιμοποιώντας μεθόδους άλλοτε ορθολογικές και άλλοτε ανορθολογικές. Ο δικτάτορας Ι. Μεταξάς σε ποια κατηγορία θα μπορούσε να ταξινομηθεί ;Αν διαβάσουμε για παράδειγμα την ομιλία στους εκπροσώπους του τύπου την επομένη της κήρυξης του πολέμου με την Ιταλία στην οποία αναφέρει τους λόγους για τους οποίους η Ελλάδα θα έπρεπε να μπεί στον πόλεμο στο πλευρό της Αγγλίας ,τότε θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται για ένα τυπικό ορθολογικό κείμενο.
Στο σχήμα ορθολογιστές – ανορθολογιστές ο Ν. Δήμου δεν διευκρινίζει που τοποθετεί την αριστερά , διότι αν το έκανε λογικά, σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια θα έπρεπε να την τοποθετήσει από την πλευρά του ορθού λόγου και του διαφωτισμού.
Πολλοί από τους Έλληνες Διαφωτιστές , όπως ο Άνθιμος Γαζής υπήρξαν κληρικοί (Μ.Μερακλή: Εκκλησία και φιλοσοφία στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό ,ΑΡΔΗΝ τ.50) . Η κριτική στον Διαφωτισμό δεν γίνεται πλέον μόνο από στοχαστές όπως ήταν ο Χέρντερ , αλλά και από την Σχολή Φρανκφούρτης .Στην «Διαλεκτική του Διαφωτισμού »(Εκδ.Υψιλον) οι Χορκχάιμερ – Αντόρνο βλέπουν τον Διαφωτισμό ως προάγγελο του φασισμού « γιατί ο διαφωτισμός είναι πιο ολοκληρωτικός από οποιοδήποτε άλλο σύστημα » (σελ.41), ενώ επαναλαμβάνοντας τον Τοκβίλ σημειώνουν « ότι οι μάζες ποθούν αυτό που έχουν οι επιτυχημένοι και επιμένουν να υιοθετούν την ιδεολογία που τις σκλαβώνει»(σελ.156).Εξίσου επικριτικός προς τον ορθολογισμό είναι ο Χ.Μαρκούζε στον «Μονοδιάστατο Άνθρωπο».
Άλλοι επικριτές του Διαφωτισμού είναι οι φιλελεύθεροι στοχαστές ο Ι.Μπέρλιν και ο Τάλμον. Ειδικά ο δεύτερος στο έργο του «Οι Ρίζες της Ολοκληρωτικής Δημοκρατίας» συνδέει τον Ρουσσώ με τον ιακωβινισμό και στην συνέχεια με τον σταλινισμό και τον ολοκληρωτισμό.
Δείγμα για το ποσά αποπροσανατολιστικά μπορεί να είναι τα σχήματα ορθολογισμός – ανορθολογισμός , διαφωτισμός – σκοταδισμός είναι ότι ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης σε άρθρο του στην «ΑΥΓΗ» (22.4.2001) με τον τίτλο «Το ανορθολογικό στοιχείο στην ελληνική θεωρητική σκέψη » θεώρησε ανορθολογικούς από κοινού τον Γιανναρά , τον Καστοριάδη , τον Π.Κονδύλη τρεις στοχαστές δηλαδή με διαφορετική προέλευση και χαρακτηριστικά.
Βεβαίως ο Καστοριάδης ασκεί αυστηρή κριτική στην «καπιταλιστική ορθολογικότητα».Έτσι τονίζει ότι η απεριόριστη επέκταση της ορθολογικής κυριαρχίας είναι κεντρικό σημείο της καπιταλιστικής φαντασιακής σημασίας : «Ο καπιταλισμός γίνεται συνεπώς μια διηνεκής κίνηση μιάς αυτό – ανα-θέσμισης θεωρούμενης ως ορθολογικής , αλλά ουσιαστικά τυφλής , με την άνευ περιορισμού χρήση μέσων (ψευδο)ορθολογικών προς επίτευξιν ενός μόνο(ψευδο)ορθολογικού σκοπού»(Κ.Καστοριάδης :Ο θρυμματισμένος κόσμος,Εκδ.Υψιλον σελ .19).Ήδη από την Γαλλική Επανάσταση ο Λόγος μετασχηματίζεται από «ανοικτή διαδικασία κριτικής και διαύγασης » σε αφενός «μηχανικό και ενοποιητικό λογισμό» και αφετέρου σε «καθολικό και δήθεν εξαντλητικό σύστημα » ,γεγονός που κατά τον Καστοριάδη επηρέαζει καταλυτικά τον Μάρξ και στην συνέχεια το εργατικό κίνημα.
Ο Π.Κονδύλης επισημαίνει ότι ο σκεπτικισμός ( που συμμερίζεται ο Ν.Δήμου ) και ο σχετικισμός υπονομεύουν τον ορθολογισμό και ανοίγουν τον δρόμο στον μεταφυσικό αγνωστικισμό, έτσι : «Η ανατίμηση του αισθητού κόσμου με την οποία επιδιωκόταν η αναστροφή των προτεραιοτήτων της παραδοσιακής μεταφυσικής και ιδιαίτερα της θεολογίας , κινδύνευε να γίνει αιτία ενός ανυπέρβλητου γνωστικού και ηθικού σχετικισμού , που φαινόταν να παραλύει την κοσμοπλαστική διάθεση και ορμή του ορθολογισμού των Νέων Χρόνων , δικαιώνοντας παράλληλα τους ειλικρινείς φόβους ή τις χαιρέκακες προβλέψεις των αντιπάλων του» (Π.Κονδύλη: Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός,Εκδ.Θεμέλιο,σελ.130).Επίσης άλλο ένα στοιχείο που επισημαίνει ο Π.Κονδύλης είναι ότι ο Κοραής «φτάνει να συνάπτει διαφωτιστικό και αντιτουρκικό φρόνημα » (ό.πρ.σελ .205) πράγμα που δεν είναι στις προθέσεις πολλών σύγχρονων δήθεν «διαφωτιστών».
Ανεξαρτήτως των απόψεων του Ν. Δήμου μία σοβαρή συζήτηση για τον ορθολογισμό θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη της , ότι αποτέλεσε ένα βασικό θέμα της φιλοσοφικής σκέψης και δεν μπορεί να κλείνει με αφορισμούς και σχηματοποιήσεις. Σημαντική είναι η συμβολή του Πώλ Φεγεραμπέντ τόσο στην κριτική στον ορθολογισμό ,όσο και στο πρόβλημα του δογματισμού και του σχετικισμού και κατά συνέπεια η μελέτη του είναι υποχρεωτική για όποιον επιθυμεί να ασχοληθεί σοβαρά με αυτά τα θέματα. Η προτεραιότητα που αποδίδει στον πολιτιστικό πλουραλισμό , η υπόδειξη της μεγάλης καταστροφής που υπέστησαν όλοι οι πολιτισμοί από την κυριαρχία της Δύσης , η κριτική στην επιστημολογία του Πόππερ , τον οδηγεί τελικά σ’αυτό που ονόμασε «επιστημολογικός αναρχισμός».
Στο δοκίμιο του «Η Χαμένη Τάξη» ,ο Ν.Δήμου , ακολουθώντας τα πορίσματα του Κ.Μοσκώφ , του Ν.Μουζέλη , του Β.Φίλια , του Ν.Σβορώνου και άλλων αποφαίνεται ότι στην Ελλάδα αστική τάξη ,όπως αυτή που αναπτύχθηκε στην Δυτική Ευρώπη και όπως γλαφυρά την περιέγραψαν στα βιβλία τους ο Μ.Βέμπερ και ο Β.Σόμπαρτ ,για πολλούς λόγους τους οποίους δεν εξετάζει, δεν υπήρξε. Επίσης θα πρέπει να προσθέσουμε ότι η πολιτική εξουσία δεν θέσπισε ένα δεσμευτικό κανονιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα ήταν αναγκασμένη να κινείται η έστω νόθα αστική τάξη. Αντίθετα δραστηριοποιήθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να μην τηρεί τις υποχρεώσεις της ούτε προς το ελληνικό κράτος ούτε προς τουςασφαλιστικούς οργανισμούς , αλλά ούτε και προς τους εργαζόμενους δεδομένου ότι μέχρι το 1974 τουλάχιστον ,είχαν πολύ λίγες δυνατότητες να συνδικαλισθούν και να αντιδράσουν. Με μεγάλη επιτυχία οι αστοί μας , ροκάνιζαν αρχικά το σχέδιο Μάρσαλ στην συνέχεια τα διάφορα ευρωπαικά και ελληνικά αναπτυξιακά προγράμματα αφήνοντας πίσω τους βιομηχανικά κουφάρια και καταθέσεις στην Ελβετία .Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ενώ η Ελλάδα διαθέτει έναν από τους μεγαλύτερους εμπορικούς στόλους δεν αναπτύχθηκαν ισχυρές συμπληρωματικές δραστηριότητες όπως ολοκληρωμένες ναυπηγικές μονάδες. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον ήταν αναγκαίο το ίδιο το κράτος ,να υποκαταστήσει την αστική τάξη και να γίνει το ίδιο ο μοχλός της ανάπτυξης και των επενδύσεων.
Κατά τα άλλα οι νεόπλουτοι που υποδύονται τους αστούς συνήθως μαιμουδίζουν ότι χυδαιότερο παράγει ο εμπορευματικός πολιτισμός , χωρίς κανένα ενδιαφέρον εμβάθυνσης και πνευματικότητας .Χαρακτηριστικό του ήθους τους είναι και το εξής περιστατικό: μεγαλοβιομήχανος της Εύβοιας (στην βιομηχανία του οποίου αμέσως μετά την μεταπολίτευση είχαν ξεσπάσει αγριότατες απεργίες ,που κατεστάλησαν από την αστυνομία ) είχε δωρίσει στην γυναίκα του δικτάτορα Παπαδόπουλου ένα χρυσό τούβλο!
Παρά το γεγονός ότι ο Ν.Δήμου παραδέχεται ότι δεν υφίσταται ελληνική αστική τάξη – με εξαίρεση τους εφοπλιστές – κατά περίεργο τρόπο ισχυρίζεται ότι αστοί ανακάλυψαν τον λαικό πολιτισμό («Ξεχνάμε πώς κι αυτόν το λίγο λαικό πολιτισμό που μας απόμεινε , αστοί τον ανακάλυψαν και τον περισώσανε. Ο Σεφέρης που μας αποκάλυψε τον Μακρυγιάννη , ο Teriade κι ο Τσαρούχης που δίδαξαν τον Θεόφιλο , και ο Χατζιδάκης (ναι, αυτός ο δεξιός ) που μόνος του υπερασπίστηκε το ρεμπέτικο όταν όλοι το βρίζανε (ο Θεοδωράκης εμφανίστηκε δέκα χρόνια μετά ) .Μα και οι παλαιότεροι – από τον Νικόλαο Πολίτη ως τον Βλαχογιάννη ,τον Γιαννόπουλο , τον Πικιώνη και την Αγγελική Χατζημιχάλη – δεν ήσαν ούτε ρεμπέτες , ούτε βλάχοι ,ούτε προλετάριοι … »(Η χαμένη τάξη σελ. 19).
Όμως όλοι αυτοί δεν ήταν αστοί , ήταν στοχαστές, διανοούμενοι .Ακολούθησαν αυτό που είπε ο Σεφέρης στην περίφημη διάλεξη του για τον Μακρυγιάννη : « να πάμε στον λαό και να μάθουμε από τον λαό».Διότι πολιτισμό δεν δημιουργούσαν οι ξιπασμένοι αστοί ,οι μαυραγορίτες , οι δοσίλογοι ,οι εργολάβοι , αλλά ο ματωμένος ,βασανισμένος συχνά αγράμματος λαός .Ενδιαφέρουσα είναι εν προκειμένω η επισήμανση του Γ.Βελουδή για την γενιά του ’30: «Οι εκπρόσωποι της «γενιάς του ‘30» δεν ήταν βέβαια , «μεγαλοαστοί » ,όπως ιδεάστηκαν μερικοί μελετητές (Π.Μουλλάς ) :οι μεγαλοαστοί (μεγαλέμποροι ,βιομήχανοι ,τραπεζίτες ,εφοπλιστές ) δεν ασκούν οι ίδιοι λογοτεχνία και τις άλλες τέχνες , δεν είναι συγγραφείς , καλλιτέχνες ή διανούμενοι » (ΒΗΜΑ :9.12.2001).
Βεβαίως τις τελευταίες δεκαετίες που κυριαρχεί η «κοινωνία του θεάματος» , ούτε ο λαός δημιουργεί πολιτισμό .Διότι τι πραγματική απήχηση έχει σήμερα στην ελληνική κοινωνία ο Παπαδιαμάντης ή ο Βιζυηνός ή ο Σεφέρης; Μάλλον πολύ μικρή. Άν θα υπάρξει κάποτε κάποια ελπίδα σε αυτόν τον τόπο θα ταυτιστεί με την «μεταξίωση όλων των υφιστάμενων αξιών» , με την απόρριψη της θεοποίησης του χρήματος , του εμπορεύματος.


Γ

Στις πρώτες δημοσιεύσεις του Ν.Δήμου είναι ευκρινείς οι επιρροές του Γ.Σεφέρη και του Ο.Ελύτη.
Έτσι σε κείμενο που δημοσιεύεται στα «ΕΠΙΚΑΙΡΑ» (10.4.80) , επαναλαμβάνοντας τον Σεφέρη αναφέρεται στους μεγάλους αυτοδίδακτους , - τους ονομάζει πατέρες της χώρας και της παράδοσής μας : «Και δεν εννοώ εδώ τους «κλασικούς» μας αυτοδίδακτους (Θεόφιλο ή Μακρυγιάννη ).Τέτοιοι υπάρχουν και έξω .Ούτε μιλάω για τους καταξιωμένους δημιουργούς μας χωρίς πτυχίο (όπως ο Μάνος Χατζιδάκις ).Αναφέρομαι σε όλους αυτούς που ξεκίνησαν να χτίσουν σ’ αυτόν τον τόπο , χωρίς να έχουν τίποτα πίσω τους. Αυτοδίδακτός ήταν ο Σολωμός στην ποίηση και στη γλώσσα. Δημιούργησε τον σύγχρονο ελληνικό λόγο από το τίποτα .Καμία λόγια παράδοση πίσω του .Όλη του η ζωή μια σκληρή αυτοδιδακτική , πειραματική προσπάθεια .Με πρώτες ύλες το δημοτικό τραγούδι ,τον Ερωτόκριτο ,την ιταλική ποίηση , τη γερμανική φιλοσοφία , έχτισε ένα ανολοκλήρωτο αλλά υπέροχο οικοδόμημα»
Την ίδια εποχή σημειώνει ότι η ένταξη στην τότε ΕΟΚ. «Δεν σημαίνει ν’ απαρνηθούμε τη βυζαντινή ή τη λαική μας παράδοση , ούτε τις ασιατικές μας επιδράσεις .Ίσα- ίσα που αν πρέπει κάτι κι εμείς να κομίσουμε στην Ευρώπη , είναι το δικό μας ιδιαίτερο στοιχείο.Ούτε άλλωστε η Ευρώπη μας θέλει πιθήκους , μίμους και καθρέφτες της »( ΕΠΙΚΑΙΡΑ» (24.5.79).
Μέσα σ’αυτό το πνευματικό κλίμα προκύπτουν οι θετικές αξιολογήσεις του Χατζιδάκη και του Δ.Σαββόπουλου.
Αποθεωτικά και δικαίως είναι τα δοκίμια για τον Οδυσσέα Ελύτη τον « υπερβατικό του εδώ και τώρα », τον «μεταφυσικό του αισθητού » (Προσεγγίσεις ,Εκδόσεις Διαχρονική 1979 σελ. 10).
Εδώ δεν γίνεται καμία προσπάθεια απολογίας του ορθού λόγου , αντίθετα προσχωρεί ολοκληρωτικά στον υπερρεαλισμό του ποιητή. Επισημαίνει ότι ο Ελύτης «σαν μέθοδο ανάλυσης για τη ζωή και την ποίηση , χρησιμοποίησε μια περίεργη αντι-λογική ,τη λογική του υπερρεαλισμού. Ο υπερρεαλισμός ήταν μια επανάσταση ενάντια στη λογική , μία συστηματική αποδιάρθρωση κάθε ορθολογιστικής δομής »(σελ.21) .Η δύναμη του ποιητή οφείλεται στην απόρριψη καθετί « λογάδικου , κρυπτοορθολογιστικού , διανοουμενίστικου » αλλά και στο «ελληνικό φώς» ( ό.προηγ.σελ. 22).
Στο ίδιο δοκίμιο ο Ν.Δήμου , με έναν τρόπο , παρόμοιο με την γραφή των νεορθόδοξων γράφει : «Αλλά η λογική πάντα ήταν προπαρασκευή κάθε μύησης – ένας από τους πρώτους αναβαθμούς της. Οι βουδιστές επεξεργάστηκαν μια μηδενική αρνητική λογική (που κορυφώθηκε στον Nagarjuna) για να καθαρίσουν το μονοπάτι προς τη φώτιση .Οι μεσαιωνικοί μυστικοί του Χριστιανισμού ,με την αποφατική , διαλεκτική τους θεολογία έστρωσαν το δρόμο για την ένωση με τον κρυμμένο Θεό (dues absconditus).Το παράλογο (η αντιστροφή του λογικού ) ήταν πάντα η πύλη της πίστης.Credo quia absurdum!» ( ό.προηγ.σελ.30).
Όλες αυτές οι σκέψεις βρίσκονται πολύ μακριά από την καθ όλα ανορθολογική υπεράσπιση του ορθολογισμού και τα διάφορα δυαλιστικά σχήματα που επιστράτευσε για αυτό τον σκοπό .
Αν μπορούμε να βρούμε κάποια εξήγηση για την σωρεία των αντιφάσεων και των συγχύσεων θα πρέπει να την εντοπίσουμε μάλλον στην πολιτική του στράτευση .
Έτσι σε συνέντευξή του στα «ΝΕΑ» (6.12.2008), αφενός φαίνεται να υπαναχωρεί από την παλαιότερη θέση του για σύνθετη ονομασία της FYROM ώστε να αναγνωριστεί ως «Μακεδονία» , αφετέρου χαρακτηρίζει ατεκμηρίωτα και άδικα τον ιστορικό Κ. Παπαρηγόπουλο ως «εθνικιστή » και θεωρεί ότι δεν απειλούμεθα από την Τουρκία , παρότι έχουν προηγηθεί τα Ίμια , οι γκρίζες ζώνες , οι συνεχείς παραβιάσεις και ενώ ισχύει κανονικά το casus belli σε περίπτωση επέκτασης των ελληνικών χωρικών υδάτων όπως ορίζεται από το Διεθνές Δίκαιο και ενώ εξακολουθεί να κατέχεται από τον τουρκικό στρατό του 40% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας . Κοντά σ’ αυτά κατακεραυνώνει τις απόψεις περί φυλετικής συνέχειας του ελληνισμού , σαν μην γνωρίζει ότι αυτό , εκτός από λίγους ίσως ρατσιστές δεν απασχολεί κανένα άλλον. Αντίθετα αυτό που έχει σημασία είναι το μακρύ κουβάρι του πολιτισμού μας .Σ’ αυτό το σημείο οι επισημάνσεις του είναι εύστοχες .
Στο δοκίμιό του «Πόντιος Αύρα» (ΒΗΜΑ 7.6.87) αναγνωρίζει με μεγαλειώδη τρόπο το γεγονός αυτό : «Η θάλασσα είναι ίδια –από τον Όμηρο. Όπως και η γλώσσα .Είπε ο Θαλής : «ύδωρ αρχή της φύσεως ».Κι ο σκοτεινός Αναξίμανδρος: «εν υγρώ γεννηθήναι τα πρώτα ζώα».Η θάλασσα ήταν πάντα εκεί .Και τα σκληρά βότσαλα – όπως οι λέξεις , που τρίβονται με τον χρόνο…Η γλώσσα είναι η μόνη πατρίδα που γνώρισα .Κι όταν τα σύνορα αλλάζουν κι όταν οι άνθρωποι ταξιδεύουν , οι λέξεις σώζουν την συνέχεια .Κι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά στεκάμενα , δική μας είναι ζωντανή , λαμπερή και πλούσια σαν το Αρχιπέλαγος . Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλοσόφους; Ποια Όμηρο και Πίνδαρο ,Ηράκλειτο και Πλάτωνα , Αισχύλο και Μένανδρο ,Θεόκριτο και Ρωμανό ,Κορνάρο και Κάλβο, Σολωμό και Μακρυγιάννη ,Καβάφη και Παπαδιαμάντη ;Ποια λέει τη θάλασσα , τον ουρανό, τη γη , με τις ίδιες πάντα λέξεις; Εγώ –ένας, στην άκρη του γιαλιού , που μόλις κι αγναντεύει ελάχιστο από το εύρος της θάλασσας , σκέπτομαι πως η μόνη μου ελπίδα είναι να σωθεί η γλώσσα . Κι αυτή που δεν φαίνεται .Γιατί όσες λαμπερές λέξεις μάζεψα και δούλεψα και ξαναπέταξα μέσα στα βάθη – θα μείνουν γυαλιστερές και άψογες μόνο αν υπάρχει και κυματίζει ζωντανός ο «απείρων ,ευρύς ,μέλας ατρύγετος πόντος» του Ομήρου »
Όμως εκεί που ο Ν. Δήμου γράφει με έναν τρόπο που από τον Ελύτη και τον Σεφέρη πάμε κατευθείαν στον Π. Γιαννόπουλο είναι το «Φώς των Ελλήνων».Η διαύγεια , η καθαρότητα του φωτός δεν καθορίζει μόνο το ελληνικό τοπίο αλλά και τον ελληνικό τρόπο. Με το Φώς θα αναδειχθεί η συνέχεια του ελληνισμού αλλά εξίσου σημαντικό ,το ύφος του:
«Έμμονη εικόνα των ποιητών μας –από τον Όμηρο ως τον Ελύτη :το φώς
Έμμονη ιδέα των φιλοσόφων μας – από Παρμενίδη μέχρι Πλωτίνο : το φώς
Στα δημοτικά τραγούδια , στα παραμύθια –κανένας λαός δεν εξαρτάται περισσότερο από τον ήλιο. Θάλεγε κανείς πώς κάτι απασχολεί τόσο , μόνον όταν λείπει – κι όχι όταν αφθονεί. Αλλά το παράδοξο με το φώς των Ελλήνων είναι πώς όσο πιο πολύ το έχεις τόσο πιο πολύ το θέλεις – τόσο πιο πολύ σου λείπει….Αυτό το φώς δίνει μια γεύση του Απόλυτου. Την μόνη που αξιώνεται να δεί ο άνθρωπος … Σ’ όλη τους την ιστορία οι Έλληνες δεν λάτρεψαν ποτέ άλλο θεό .Πέρασαν πολλοί απ’ αυτόν τον τόπο. Ο Χριστός μπλέχτηκε με τον Άδωνι – και δυο με την αναγέννηση του φωτός. Αλλά τελικά , πίσω από κάθε θεότητα , οι Έλληνες έβλεπαν ή φώς ή σκοτάδι. Και είναι φυσικό μια και αγάπησαν όσο κανείς το φώς – να φοβήθηκαν όσο κανείς το σκοτάδι… Ο Έλληνας είναι στον κόσμο σαν το σπίτι του. Μιλάει στα πράγματα με το εσύ .Οικείος –σχεδόν θρασύς. Χάρη στο φώς μείναμε δεμένοι με το σύμπαν .Δεν χωρίσαμε .Δεν αποξενωθήκαμε .Δεν αλλοτριωθήκαμε…Από τους προσωκρατικούς ως σήμερα :Το εγώ ήταν μέσα όχι απέναντι στον κόσμο. Δεν βιώθηκε ποτέ η διάσταση υποκειμένου- αντικειμένου .(Το Είναι αυτονόητο .Φυσικό. Δεδομένο)…Το όραμα κάθε παραδείσου εξατμίζεται στον ελληνικό ήλιο. Το τέλειο επέκεινα θα ήταν προέκταση του παρόντος στο άπειρο…Εδώ καιροφυλακτεί το τραγικό …αλλά για να καταλάβουμε το ελληνικό φως – αλλά και κάθε τι το ελληνικό – πρέπει να καταλάβουμε την αντίφαση …Έλληνες –Σίσυφοι του ήλιου».
Μα ένα κείμενο βαθύτατα , πατριωτικό , νοσταλγικό, προφητικό και επηρεασμένο φανερά από τον Γ.Σεφέρη είναι το «ΔΕΝ ΞΕΧΝΩ» (δημοσιεύθηκε στο «ΒΗΜΑ»).Αναφέρεται στην κατεχόμενη Κερύνεια όπως αναφέρονταν οι Εβραίοι για την «χαμένη Ιερουσαλήμ»:
«Αν σε λησμονήσω Ιερουσαλήμ , άς μαραθεί το δεξί μου χέρι , ας κολλήσει , η γλώσσα μου στον ουρανίσκο μου , αν δεν σε θυμηθώ..» .Πολλά λιμάνια μοιάζουν αγκαλιές – μα της Κυρήνειας πάνω απ’ όλα. Η πιο κλειστή , η πιο ζεστή , η πιο γλυκιά αγκαλιά – μάνας όχι , αλλά αδερφής ή ερωμένης .Το μικρό λιμάνι της Κυρήνειας. Δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Σεπτέμβρης ’71 , ένας ζεστός Σεπτέμβρης .Ο Σεφέρης άρρωστος στην Αθήνα κι εγώ ,με τα ποιήματα του σαν οδηγό , ανακαλύπτω την Κύπρο. Σαλαμίνα, Πλάτρες, Αγιάναπα –τα ποιήματα που μ’αρέσουν . «Αυτός ο κόσμος δεν ο δικός μας , είναι του Ομήρου».Πιο Ελλάδα από την Ελλάδα η Κύπρος μου δίνει μια αίσθηση αρχαική .Ίσως είναι η γλώσσα , πιο σκληρά πελεκημένη , πιο άμεση , ίσως είναι το φώς το « χρυσό δίχτυ»… Λίγα πράγματα στη ζωή μου έχουν λέιψει όσο αυτή η μικρή πολιτεία .Αισθάνομαι εξόριστος όταν τη σκέπτομαι εξόριστος από μια πατρίδα , που ο ίδιος διάλεξα .Το μόνο που μπόρεσα να κάνω όταν έμαθα την καταστροφή , ήταν να γράψω δύο λέξεις : «δεν ξεχνώ» , και να τις στείλω σ’ όλο τον κόσμο .Γιατί αν σε ξεχάσω Κυρήνεια , αν σε ξεχάσω Κύπρος , θα λιγοστέψω σαν Έλληνας , θα φτωχύνω σαν άνθρωπος , θα μικρύνω , θα μαραθώ ».
Τι συμπέρασμα προκύπτει μετά από όλα αυτά: Ότι σημαντικό έχει γράψει ο Ν. Δήμου οφείλεται στο γεγονός πως τράφηκε από ότι συνιστά τον νεώτερο ελληνικό πολιτισμό ιδιαίτερα από τους πιο πρόσφατους εκπροσώπους του τον Γ.Σεφέρη και τον Ο.Ελύτη. Οι αντιφάσεις , τα επιστημολογικά του σφάλματα οφείλονται ενδεχομένως στις πολιτικές του δεσμεύσεις , στην προεπιστημονική και βαθύτατα υποκειμενική του απόφαση να υπερασπιστεί τον καπιταλισμό και την πολιτική ενσωμάτωση – εξάρτηση της Ελλάδας στην Δύση , να επικρίνει μεν τον ρατσισμό αλλά να πρεσβεύει την νεοφιλελεύθερη απορύθμιση της εργασίας ,που κατέστησε δυνατή την υπερεκμετάλλευση των ελλήνων και ξένων εργαζομένων και έκανε εφικτό να υπάρξουν οι απάνθρωπες επιθέσεις σαν και αυτή κατά της Κ.Κούνεβα. Κατά τα άλλα οι θέσεις του για τον ορθολογισμό ή το αν η Ελλάδα πολιτιστικά ανήκει στην Δύση ή στην ανατολική-ορθόδοξη βυζαντινή ανατολή ελάχιστα διαφέρουν με εκείνες που συμμερίζονται αυτοί με τους οποίους υποτίθεται βρίσκεται σε αντιπαράθεση , όπως είναι οι νεορθόδοξοι.