"Ο μικρός ο κόσμος ο μέγας" :Η νεοελληνική μεγάλη ιδέα

Η νεοελληνική Μεγάλη Ιδέα: «ο μικρός ο κόσμος, ο μέγας»

Α'

Η πορεία του μοντέρνου κόσμου μοιάζει να επαληθεύει τις εφιαλτικότερες προρρήσεις του Φ. Νίτσε. Ο μοναχικός ποιητής-φιλόσοφος διέκρινε με εξαιρετική ακρίβεια τα βήματα που θα ακολουθούσε ο επερχόμενος αιώνας:
«O αιώνας που έρχεται προμηνύει την πάλη για την κυριαρχία του κόσμου και την ακατανίκητη ώθηση προς τη μεγάλη πολιτική»1.
Νέες έννοιες και λέξεις κλειδιά επιβάλλουν μια διαφορετική και διεισδυτικότερη ανάγνωση του πραγματικού.
Η «μικροπολιτική» ξεπερνιέται και αντικαθίσταται, με έναν τρόπο αν όχι οριστικό, οπωσδήποτε επιτακτικό, από την «μεγάλη πολιτική». Ο αγώνας στο ανώτερο στάδιο, η διαμάχη στην ολοκληρωτική και πιο δραματική έκφρασή της χαρακτηρίζουν τον μοντερνισμό. Όχι βέβαια ότι πόλεμοι και διαφορές δεν υπήρχαν στους προηγούμενους χρόνους. Αλλά τώρα συμβαίνει κάτι πιο σημαντικό: ο αγώνας έχει ως αντικείμενο την πλανητική κυριαρχία του κόσμου. To δώρο του νικητή θα είναι η απόλυτη και ολοκληρωτική κατάκτηση του πραγματικού ,του Κόσμου. Η μεγάλη πολιτική συνεπώς έχει στοιχεία θεομαχικά - προμηθεϊκά. Αποκαλύπτει μια κατάσταση τραγική. Χωρίς να διαγράψει τα ατομικά πάθη και τα επεισόδια της ιδιωτικής ζωής, μετατοπίζει την δραστηριότητά της σε χώρους συλλογικούς. Μεγάλη πολιτική σημαίνει κυριαρχία.
Η λέξη «κυριαρχία» φιλοξενεί μια ποικιλία σημασιών. Αποτυπώνεται ως μανιώδης προσπάθεια του λογικού να συλλάβει και να μεταχειριστεί κάθε σημείο του πραγματικού. Αναγνωρίζεται όμως και ως απόπειρα εθνικής κυριαρχίας σε —πλανητικό επίπεδο με την χρήση οικονομικών, στρατιωτικών και πληροφοριακών μέσων. Η τεχνική είναι η έννοια που προσδιορίζει καθοριστικά στο μοντέρνο κόσμο την κυριαρχία. Συνεπώς, αν η μεγάλη πολιτική εξαντλείται σημασιολογικά στην κυριαρχία, τότε η τεχνική πληρώνει νοηματικά το πολιτικό στο μοντέρνο κόσμο.
Η κυριαρχία επί του κόσμου τελεσφορεί και υλοποιείται στους ορίζοντες που υποδεικνύει η τεχνική. Η μεγάλη ιδέα του δυτικού κόσμου είναι τεχνική και η τεχνοκρατία. Στο κράτος όπου αξιακά ηγεμονεύει η τεχνική και το πολιτικό προσωπικό της, οι μεγάλοι άνδρες της , οι τεχνοκράτες κάθε πολιτικό θέμα μετατρέπεται σε τεχνική διευθέτηση. Ο ιστός του μοντέρνου κόσμου είναι έτσι προφανής. Ο άνθρωπος ως απόφυση , ως εξάρτημα της μηχανής ,γνωρίζει μια συνεχή και αδιάκοπη πτώση. Μικραίνει ασυλλόγιστα, γίνεται φτωχότερος στη μετοχή ζωογόνων αξιών, μα το κυριότερο, είναι ξένος και ξεριζωμένος όπου κι αν βρίσκεται. Παραδίδει την ελευθερία του στον τεχνοκράτη, στον «manager», στον «opinion maker».
To κράτος των υδάτων ,των δασών, καi των πουλιών το αιωνίως και αιδίως υπάρχον κατακρημνίζεται .Το διαδέχεται μια κατάσταση όπου ο άνθρωπος όσο και ο Θεός είναι νεκρός.
Η έννοια της «μεγάλης πολιτικής» λαμβάνει στην σκέψη στοχαστών όπως ο Νίτσε ένα ρόλο απόλυτα θετικό: το ξεπέρασμα του έθνους-κράτους. O εθνικισμός είναι γι’ αυτόν -«αρρώστια, παραλογισμός», το «εναντιότερο στη μόρφωση», «νεύρωση με την οποία παρατείνεται στην Ευρώπη η ύπαρξη των μικρών κρατών και της μικροπολιτικής». Ίσταται αντίθετος στις μεγάλες ιδέες της Γαλλίας, της Αγγλία , και ιδιαίτερα της Γερμανίας. Ως προς την τελευταία η διαφωνία είναι καθαρότερα αποτυπωμένη , διότι: «Oι Γερμανοί δεν έχουν καμία ιδέα του πόσο είναι χυδαίοι, και τούτο είναι το υπερθετικό της χυδαιότητας, δεν ντρέπονται καν που δεν είναι παρά Γερμανοί»2.
Η Ευρώπη σε κάποιο βαθμό έχει αποφασίσει, όπως γνωρίζουμε, την είσοδο της σε μια διαδικασία ενοποίησης , που προς το παρόν δεν περιλαμβάνει την Ρωσία. Κατά έναν τρόπο τα έθνη - κράτη παρακάμπτονται ως χώροι των κρίσιμων αποφάσεων, συνεπώς και ως πεδία πολιτικής .Η υποχώρηση του έθνους-κράτους στη γηραιά ήπειρο αναδεικνύει διαφανέστερα το σχήμα της μεγάλης πολιτικής ως κυριαρχίας πάνω στον κόσμο, με την χρήση της τεχνικής. Οι υπερεθνικοί οργανισμοί υλοποιούν το ύφος του μοντερνισμού. Μεταθέτουν τις αρμοδιότητες του πολιτικού ,από πολυάνθρωπα σύνολα σε μικρές ομάδες, σε μια νέα ολιγαρχία που λειτουργεί σε μεγάλο βαθμό με αδιαφάνεια , πέραν της κοινωνίας των πολιτών ,ακυρώνοντας στην πράξη τα τελευταία ίχνη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας Υποτίθεται ότι στα πλαίσια της Ευρωπαικής Ένωσης ο εθνικισμός θα είχε ξεπεραστεί. Στην πραγματικότητα το κάθε έθνος, ανάλογα πόσο του το επιτρέπει το γεωπολιτικό του εκτόπισμα , εξακολουθεί πρωταρχικά να ενδιαφέρεται για την προώθηση των συμφερόντων του.
Η «μεγάλη ιδέα» του νέο-ελληνισμού, δεν ταυτίζεται ούτε με ιμπεριαλισμούς , ούτε με αποικιοκρατίες αλλά συνιστά αφενός την προσπάθεια για την εθνική του ολοκλήρωση , με την απελευθέρωση των εδαφών που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς και αφετέρου μία πρόταση πολιτισμού .Αν στην φωτιά της Σμύρνης το 1922 τερματίστηκε η πρώτη εκδοχή της , με την γενιά του ’30 αναδεικνύεται η δεύτερη και ανακαλύπτεται «ο μικρός , ο κόσμος , ο μέγας».
Η καθ' ημάς «μεγάλη ιδέα» σημαίνει την καθολική ταπεινότητα, την άχραντη ευτέλεια ως θεμέλιο λίθο του πολιτισμού. Αποκαλύπτει το μεγάλο μέσα στο ελάχιστο, τον πλούτο στη φτώχεια και στην ακτημοσύνη. Πατρίδα μας είναι ο ουρανός. Γι’ αυτό μας είναι ολότελα αλλότριες και ακατανόητες σκέψεις και προθέσεις που αποδίδουν στην τεχνική μαγικό – αποκαλυπτικό χαρακτήρα, ενώ ταυτίζουν τη μοίρα του ανθρώπου με απόπειρες κατάκτησης του κόσμου .
Ο Ν. Χατζηκυριάκος Γκίκας γράφει το 1934:
«Η είσοδος του λιμένος Πειραιώς είναι ένα από τα δυνατότερα θεάματα του κόσμου. To πιστοποίησα και, τελευταία, όταν είδα τα μέλη του 4ου Συνεδρίου των Μοντέρνων Αρχιτεκτόνων απολιθωμένα στο κατάστρωμα του «Πατρίς». To μεγαλείο και η συγκίνηση αυτής της εισόδου οφείλονται εν τούτοις, κατά μέγα μέρος, στη φτώχεια. Δεν ξέρω αν υπάρχουν πολλά άλλα μέρη στον κόσμο που να δίνουν τόσο μεγάλη την εντύπωση της φτώχειας. Σπιτάκια και χαμόσπιτα της Πειραϊκής, σπαρακτικά κολλημένα απάνω στον κίτρινο βράχο, φαγωμένα από τον ήλιο και τη θάλασσα. Ούτε ένα δέντρο, ούτε μια πρασινάδα. ούτε ένα χτυπητό χρώμα. Και από κει βγαίνει ένα σπαρακτικό καρδιοκτύπι, κάποιο φωτοστέφανο αθανασίας, κάτι το αιώνιο. Και μήπως τι να πεθάνει; Η σκόνη; Ο ήλιος; Ο βράχος; Η θάλασσα; Τα βουνά; Εδώ γίνεται το μεγαλύτερο σκηνικό εφφέ με τα λιγότερα μέσα και το μίνιμουμ. της δαπάνης»3. Η ψηλάφηση του μεγάλου και του σημαντικού μέσα στο φτωχικό και μικρό είναι ότι καταξιώνει αισθητικά τη νεοελληνική «μεγάλη ιδέα».
Ο αυθεντικός λαϊκός άνθρωπος, πραγματικός άρχοντας , είναι ο πλάστης, ο δημιουργός των υλικών αποτυπώσεων, ο φέρων στο φως μια βαθύτατη πνευματική ευκαρπία.
Η νεοελληνική μεγάλη ιδέα τεκμηρίωσε την αέναη ιστορική μας συνέχεια. Όλοι οι μύθοι ή και οι ατελέσφορες απόπειρές της, για εδαφική δικαίωση με την οίκηση του πρότερου βυζαντινού χώρου συντείνουν και καταφάσκουν στο γεγονός ότι το Βυζάντιο και ο πολιτισμός του δεν αποτελούν την εξαίρεση ή ένα επεισόδιο, αλλά το βάθρο του νέο-ελληνισμού. Η Κωνσταντινούπολη, είτε ανήκει είτε όχι στα όρια του ελλαδικού κράτους, είναι ένα διαρκές σημείο αναφοράς για τον νέο-ελληνισμό
Η νοσταλγία του Βυζαντίου αναδύει τη βούληση του νέο-ελληνισμού να ξεπεράσει τα όρια του έθνους-κράτους και να ταυτιστεί με ευρύτερες συσσωματώσεις λαών. Ενώ περιέχει το αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης και της αποκατάστασης του έθνους κράτους , ταυτόχρονα αποσκοπεί στην δημιουργία ,ενός , κατά την έκφραση του Ρουμάνου ιστορικού Ιόργκα, Βυζαντίου μετά το Βυζάντιο δηλαδή μίας κοινοπολιτείας ελεύθερων κρατών. Ο άνθρωπος που σκιαγραφείται στη μαρτυρία του ελληνισμού είναι ο εσωτερικός άνθρωπος. Τούτος δεν προκύπτει από μια διαδικασία μηχανική, αλλά αναδύεται από τη διάπυρη μαθητεία στον πόνο, στην οδύνη,
Ο Άγιος Μάρκος ο Ασκητής γράφει: «με την πίστη και με τους αγώνες και την ενέργεια της θείας χάρης, ο εσωτερικός άνθρωπος, δηλαδή η ψυχή, θα ανανεώνεται ημέρα με την ημέρα, προοδεύοντας στο καλύτερο με το να μεγαλώνει στην αγάπη» και ο Άγιος Διάδοχος Φωτικής συμπληρώνει: «ξανακαινουργώνεται μέρα με την ημέρα ο εσωτερικός μας άνθρωπος με τη γεύση της αγάπης και ολοκληρώνεται όταν φτάνει στην τελειότητά της»4.
Η ταπεινότητα, η ακτημοσύνη, η απάθεια, η απόρριψη της ατομικής αυτάρκειας, σημεία ξεχωριστά της ορθόδοξης ασκητικής, δεν επιτρέπουν στην απόπειρα κυριαρχίας επί του κόσμου να λάβει νόημα και σκοπό. Ο άνθρωπος, στην πορεία στροφής προς τα έσω, αποκαλύπτει την πληρότητα. Αρνείται το υπερβολικό, το άμετρο και αφοσιώνεται στα έσχατα και αρκτικά ερωτήματα, στη μελέτη του θανάτου. Αποτείνεται εκστατικά προς τον ουρανό και δια τούτου γίνεται ο φύλακας των νοημάτων της ύλης.
H απάρνηση του Άλλου τεκμηριώνει μιαν άλλη όψη κυριαρχίας επί του κόσμου. Ο εθνικισμός είναι μια τέτοια περίπτωση. To έθνος, η φυλή, επενδύεται ή τη βιολογική ανωτερότητα ή τη μεσσιανική αποστολή. Με αυτούς τους τρόπους ανανεώνεται η απόπειρα του ανθρώπου να υποκαταστήσει το Θεό και απορρίπτεται η αγαπητική - ερωτική θέαση του κόσμου.
Η ορθοδοξία τροφοδότησε πνευματικά τους Σλάβους, δημιουργώντας μια βαθύτατη πνευματική προσέγγιση ανάμεσα στους λαούς της βαλκανικής και της ανατολικής Ευρώπης. Ο Ρώσος μοναχός Παϊσιος Βελιτσκόφσκι παρέδωσε στους σλαβικούς λαούς τα κείμενα των πατέρων της ερήμου, την Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών. Οι επιρροές είναι ουσιαστικότατες στον πνευματικό πολιτισμό. Ο Ντοστογιέφσκι, ο Μπερντιάγεφ μα και ο τρόπος που σκέπτονται τα σημαντικότερα κοινωνικά κινήματα φέρουν τη σφραγίδα της ορθόδοξης ασκητικής.
Ο Αιζενστάιν, στον Αλέξανδρο Νιέφσκι ζωγράφισε αριστοτεχνικά, με πινελιές αισχύλιες, την ύβριν της Δύσεως. Οι Τεύτονες ιππότες, υπό την καθοδήγηση του ιερατείου της δυτικής χριστιανοσύνης, εισβάλλουν στα εδάφη των ρώσικων αγροτικών κοινοτήτων. Η αντίσταση του λαού της Ρωσίας οργανώνεται από τον Αλέξανδρο Νιέφσκι. Θα αντιμετωπίσει ηρωικά, με περισσή αποτελεσματικότητα, την άρτια τεχνικώς επίθεση των χωρίς πρόσωπο σιδερόφρακτων πολεμιστών. Η μοίρα των Τευτόνων είναι τραγική, όπως και των Περσών στον Αισχύλο. Οι πάγοι θα υποχωρήσουν καί θα καταπιούν την αφροσύνη τους. Η δαιμονική επίθεση, ως απλό επεισόδιο, εμπεδώνει τελικώς τη γοητεία της ελεύθερης ρωσικής ζωής.
Διηνεκώς υπάρχει μια κοινότητα θέασης του κόσμου στην καθ' ημάς ανατολή. Ο Ν. Μπερντιάγεφ αναφέρει: «Τη θρησκευτική διάπλαση του ρωσικού λαού σημάδεψαν πολύ ιδιάζοντα χαρακτηριστικά: ο ασκητισμός, ο δογματισμός, η ιδιότητα να υπομένει στον πόνο και τη θυσία στο όνομα, μιας, οποιασδήποτε, πίστης και τέλος η κλίση προς το υπερβατικό, η οποία άλλοτε εκφράζεται με την πίστη στην αιωνιότητα και στον άλλο κόσμο και άλλοτε σε ένα μέλλον πραγματοποιούμενο σ' αυτόν εδώ τον κόσμο. Γιατί η θρησκευτική δραστηριότητα της ρωσικής ψυχής περικλείει μερικές φορές μιαν έφεση προς σκοπούς oι οποίοι δεν είναι θρησκευτικοί, για παράδειγμα, προς τις κοινωνικές προσδοκίες. Αλλά οι Ρώσοι, εξαιτίας της δογματικοθρησκευτικής τους διάπλασης, δεν παύουν ποτέ να είναι ορθόδοξοι -αιρετικοί, αποκαλυπτικοί ή μηδενιστές »5.
Αναγνωρίζουμε στον τρόπο σκέψεως , στην ασκητική ζωή, στην ανθεκτικότητα στον πόνο αναρχικών ή μηδενιστών, όπως ο Τσερνιτσέφσκι ο Χέρτσεν, ο Νετσάγιεφ, ο Μπακούνιν μία ιεραποστολική και μεσσιανική αντίληψη της πολιτικής ,που απορρέει από την ορθόδοξη παράδοση της Ρωσίας . Αλλά και στην προβολή από μέρους τους , της ομοσπονδίας των κοινοτήτων ως την λύση για το κοινωνικό πρόβλημα , που υπήρχε ήδη υπό διάφορες μορφές στην ιστορική εξέλιξη των σλαβικών λαών όσο και της Ελλάδας ,απεικονίζεται η ορθόδοξη κοινοβιακότητα .Οι Σλαβόφιλοι, παρά τη διολίσθησή τους σε εθνικούς παροξυσμούς, μαρτυρούν μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια κοινωνικής δημιουργίας. Όπως μας πληροφορεί ο Ν. Μπερντιάγεφ, βλέπουν στο Ρώσο μουζίκο να αναδύεται αυθεντικά το ορθόδοξο βίωμα. Θεωρούν την εξουσία ως αμαρτία. Είναι αντίθετοι στην ιδιοκτησία. Προβάλλουν και αυτοί την κοινότητα (όμπτσινα) ως τον πυρήνα γύρω από τον οποίο θα αναπτυχθεί η οικονομική ζωή.
Τα κείμενα του Ντοστογιέφσκι προσφέρουν την πληρέστερη διερεύνηση της άμεσης συσχέτισης που υπάρχει ανάμεσα στο ορθόδοξο βίωμα και το λαϊκό φρόνημα. Αν αναλογιστούμε ότι παρόμοιες μαρτυρίες ψηλαφούμε στην ποίηση του Γ. Ρίτσου, ότι συναντούμε νέο-ελληνισμό σημαντικές προτάσεις για τη διοργάνωση της κοινοτικής ζωής (Κ. Καραβίδας) τότε με σαφήνεια μπορούμε να διακρίνουμε τη σύνταξη του πνευματικού σύμπαντος της ανατολικό – ορθόδοξης Ευρώπης.
Ανάμεσα στον Ντοστογιέφσκι, τον Αιζενστάιν, τον Ταρκόφσκι, τον Σεστώφ, αποκαλύπτεται μια κοινότητα πολιτισμού που αρδεύεται. άμεσα από την πνευματική ευκαρπία του βυζαντινού κόσμου. Πιθανώς ορισμένα σημεία, που η νεοελληνική σκέψη άφησε για αρκετό χρόνο στο σκοτάδι, στο ρωσικό χώρο αναδείχθηκαν με περισσή καθαρότητα.
Ο Ντοστογιέφσκι, θεμελιώνοντας τη μέθεξη του σλαβικού λαού στην ορθόδοξη κοινοβιακότητα, υπέδειξε τα όρια και τους κινδύνους του σωβινισμού και της εθνικιστικής αλαζονείας. To 1880, στο λόγο του για τον Πούσκιν, λέγει: «To να είσαι αληθινά, πέρα για πέρα, Ρώσος σημαίνει ίσως ότι είσαι αδελφός όλων των ανθρώπων. Η Ρωσία καλέστηκε να πει την τελευταία λέξη της μεγάλης γενικής αρμονίας, της οριστικής αδελφικής συμφωνίας με όλα τα έθνη, μέσα στον νόμο του Χριστού». Στους Αδελφούς Καραμαζώφ αναφέρει ότι ο «μυστικισμός και ο κοντόφθαλμος σωβινισμός ίσως αποτελούν μεγαλύτερο κακό από την πρόσληψη του ευρωπαϊκού πολιτισμού».
Στον Έφηβο διατυπώνονται σημαδιακές σκέψεις για τον οικουμενικό ρόλο της Ρωσίας. Σ' αυτή γεννάται ο πιο ενδιαφέρων, ο πιο ευαίσθητος τύπος ανθρώπου, «ο τύπος του παγκόσμιου πόνου για όλους». Καθώς γνωρίζει τους άλλους πολιτισμούς, νοιώθει πιο ώριμα μέσα του τον ρωσικό πολιτισμό: «Παρατήρησε, φίλε μου, το παράδοξο αυτό: ο κάθε Γάλλος μπορεί να υπηρετήσει όχι. μονάχα τη Γαλλία του, μα ακόμα και την ανθρωπότητα, αποκλειστικά όμως με τον όρο πως θα μείνει Γάλλος στον υπέρτατο βαθμό. To ίδιο και ο Άγγλος και ο Γερμανός. Μονάχα ο Ρώσος, ακόμα απ' την εποχή τη δική μας, δηλαδή πολύ πριν φθάσει, η στιγμή για το γενικό ξεκαθάρισμα των λογαριασμών, έχει πια αποκτήσει την ικανότητα να γίνεται πιο πολύ Ρώσος, όσο πιο πολύ γινόταν Ευρωπαίος. Αυτή είναι και η πιο ουσιαστική εθνική μας διαφορά απ' τ' άλλα έθνη και στο ζήτημα αυτό στον τόπο μας συμβαίνει ό,τι δεν συμβαίνει πουθενά αλλού. Είμαι στη Γαλλία Γάλλος, με τον Γερμανό Γερμανός, με τον αρχαίο Έλληνα Έλληνας, και ταυτόχρονα, γι' αυτό ακριβώς, περισσότερο Ρώσος. Έτσι, είμαι ένας Ρώσος γνήσιος ή εξυπηρετώ πιο πολύ τη Ρωσία γιατί προβάλλω την κυριότερή της ιδέα»6.
Οι σκέψεις του Ντοστογιέφσκι απορρέουν άμεσα από τον οικείο βυζαντινό πολιτισμό και την ορθόδοξη πνευματική παράδοση . Αποκαλύπτει τη δύναμη μέσα στην ταπεινότητα, την καταξίωση ενός έθνους στη συνάντηση με τους οικουμενικούς του ορίζοντες. Η απόσταση ανάμεσα στον «παγκόσμιο πόνο για όλους » και τον προλεταριακό διεθνισμό είναι πολύ μικρή. Ο ρώσικος λαός θα την καλύψει πολύ γρήγορα , για να αποδείξει ότι το 1917 , δεν είναι κάτι που προέκυψε ξαφνικά ,αλλά αντιθέτως , αποτελεί φυσιολογική συνέχεια της ιστορίας του.
Ο ρωσικός λαός, όπως και ο ελληνικός, βίωσε βαθύτατα τον πόνο, την οδύνη . Σ' αυτόν, στις πιο εξαιρετικές καταστάσεις του, ψηλαφούμε σημεία αγιότητας. Ο Ντοστογιέφσκι επισημαίνει : « Όποιος δεν πιστεύει στο Θεό, δεν πιστεύει στο λαό του. Μα όποιος πιστέψει στο λαό του, εκείνος θα πιστέψει και στην αγιότητά του, έστω κι αν ως τα τότε δεν πίστευε καθόλου σ' αυτή. Μονάχα ο λαός και η μελλούμενη πνευματική του δύναμη θα κάνει τους αθεϊστές μας, που απαρνήθηκαν την πατρική τους γη, να ξαναγυρίσουν σ' αυτόν... Απ' το λαό θα έρθει η σωτηρία της Ρωσίας. Και το ρούσικο μοναστήρι ήταν πάντα μαζί με το λαό. Αν ο λαός βρίσκεται σ' απομόνωση, θα πει πως κι εμείς είμαστε απομονωμένοι. Ο λαός πιστεύει με το δικό μας τρόπο. Ένας άθεος ηγέτης δεν θα καταφέρει να κάνει τίποτα στη Ρωσία, έστω κι αν έχει ειλικρινή καρδιά και σπουδαίο μυαλό. Αυτό να το θυμάστε. Ο λαός θ' αντιμετωπίσει τον αθεϊστή και θα τον νικήσει και θα γίνει η ενιαία ορθόδοξη Ρωσία. Φροντίζετε, λοιπόν, το λαό και διαφυλάξτε αμόλυντη την καρδιά του.
Μορφώστε τον εν σιωπή. Αυτός θα 'ναι o μοναστικός σας άθλος. Γιατί αυτός ο λαός είναι θεοφόρος... Όσο πιο φτωχός και ταπεινός είναι ο Ρώσος, τόσο περισσότερη απ’ αυτή την αξιοπρεπή αλήθεια έχει μέσα του, γιατί οι κουλάκοι και οι τοκογλύφοι έχουν κιόλας διαφθαρεί οι περισσότεροι και σ’ αυτό φταίμε κι εμείς που ολιγωρήσαμε και δεν το προσέξαμε. Μα ο Θεός θα σώσει τους ανθρώπους του γιατί η Ρωσία είναι μεγάλη με την ταπεινοφροσύνη»7.
Οι σελίδες του Ντοστογιέφσκι «Απ' τις ομιλίες και τις διδαχές του στάρετς Ζωσιμά φέρουν άμεση την επιρροή από την ορθόδοξη φιλοκαλική παράδοση. Γι’ αυτό αποδίδουν στο ρωσικό λαό καθήκοντα και υποχρεώσεις ανάλογες με αυτές που εντοπίζουμε στον νέο-ελληνισμό και σε κάθε άλλο πολιτισμό που έχει δεχθεί παρόμοιες επιδράσεις. Έτσι ο «λαός» έχει δύναμη, όχι χάρις στη βιολογική ανωτερότητά του , αλλά χάρις τις οδύνες και τα μαρτύρια που έχει υποστεί .
Στα όρια της προβληματικής του Ντοστογιέφσκι, απορρίπτεται ο καθολικισμός και ο προτεσταντισμός, διότι αποσάθρωσαν τον αγιοπνευματικό χαρακτήρα της ορθόδοξης εκκλησίας, μετατρέποντας το Λόγο σε δόγμα κυριαρχίας. Ο δυτικός πολιτισμός, η λογοκρατία, ο επιστημονισμός, ο αστισμός και ο σοσιαλισμός αντιμετωπίζονται ως απόρροια της πρωταρχικής διαστροφής, δηλαδή της εκκοσμίκευσης της εκκλησίας και της τοποθέτησης του ανθρώπου στη θέση του Θεού.
Στους «Δαιμονισμένους» ο Ντοστογιέφσκι, στην μορφή και στον λόγο του Σάτωφ, περιέγραψε ζωηρά τις ακρότητες που έφθασε το κίνημα των σλαβόφιλων. Ο Θεός κατεβαίνει στη γη για να γίνει μέρος του πεπρωμένου ενός λαού. Ο κάθε λαός έχει τον δικό του Θεό. Όλες οι, δαιμονικές πραγματικά, σκέψεις του Σάτωφ φέρουν στην επιφάνεια τα πιο σκοτεινά σημεία της ρωσικής ψυχής, που πιθανώς να οδηγούν σε έναν ανεστραμμένο παπισμό. Σε τούτες τις έσχατες στιγμές, ο Σάτωφ περικλείει την μάχη με το μηδέν. Η ιεραποστολική και μεσσιανική αποστολή της Ρωσίας, παρ' όλα αυτά, φυλάσσει χώρους όπου με προσοχή πρέπει να στρέφουμε το βλέμμα. Μαρτυρεί δε όχι απόπειρες εθνικής κυριαρχίας αλλά σημάδια απελπισίας, όπου η αγιοποίηση ενός λαού γίνεται το πεδίο της ψυχικής και πνευματικής ανασυγκρότησής του: «Ο Θεός είναι η συνθετική προσωπικότητα όλου του λαού — απ την αρχή ως το τέλος της ιστορίας του. Ποτέ ως τα τώρα δεν συνέβη όλοι ή πολλοί μαζί λαοί να έχουν έναν κοινό Θεό. Πάντοτε ο κάθε λαός είχε τον ιδιαίτερο Θεό του. Όταν οι θεοί αρχίζουν να γίνονται κοινοί έχουμε κιόλας το πρώτο σημάδι της καταστροφής των λαών. Όταν οι θεοί γίνονται κοινοί, πεθαίνουν και οι θεοί και η πίστη των λαών σ' αυτούς, μαζί με τους ίδιους τους λαούς. Όσο πιο δυνατός είναι ο λαός, τόσο ο Θεός του είναι πιο ιδιαίτερος. Ποτέ ως τα τώρα δεν υπήρξε λαός χωρίς θρησκεία, που να μην έχει δηλαδή αντίληψη του καλού και του κακού. Κάθε λαός έχει την δική του αντίληψη για το καλό και το κακό και ο κάθε λαός έχει το δικό του καλό και κακό. Όταν αρχίζουν πολλοί λαοί ν' αποχτούν κοινές αντιλήψεις για το καλό και το κακό, τότε πεθαίνουν οι λαοί και τότε κι η διάκριση ακόμα ανάμεσα στο καλό και στο κακό αρχίζει να σβήνει και να εξαφανίζεται... Υποβιβάζω τον Θεό και τον κάνω ιδιότητα του έθνους; Ξεφώνισε ο Σάτωφ. Κάθε άλλο, ανεβάζω τον λαό ως τον Θεό. Μα μήπως έτσι δεν ήταν πάντα; Ο λαός είναι το σώμα του Θεού. Ο κάθε λαός μένει λαός μονάχα ως την στιγμή που πιστεύει πως θα νικήσει με τον δικό του Θεό και θ' αποδιώξει απ' τον κόσμο όλους τους άλλους θεούς. Αυτό πιστεύανε όλοι απ' την αρχή των αιώνων, όλοι οι μεγάλοι λαοί, όλοι τουλάχιστον όσοι ξεχώρισαν κάπως, όλοι όσοι στάθηκαν επικεφαλής της ανθρωπότητας... Αν ένας μεγάλος λαός δεν πιστεύει πως κατέχει μόνον αυτός την αλήθεια (καταμόναχος αυτός, αποκλειστικά αυτός), αν δεν πιστεύει πως αυτός είναι ο μόνος ικανός (κι ο μόνος προορισμένος) να τους αναστήσει όλους και να τους σώσει με την αλήθεια του, τότε μεταβάλλεται αμέσως σε εθνογραφικό υλικό και δεν είναι πια μεγάλος λαός. Ο αληθινά μεγάλος λαός ποτέ δεν μπορεί να συμβιβαστεί να παίξει ένα δευτερεύοντα ρόλο στην ανθρωπότητα ούτε και θα δεχτεί ποτέ ένα ρόλο πρωτεύοντα. Ζητάει τον πρώτο ρόλο και μόνον αυτόν. Όποιος χάνει αυτή την πίστη, αυτός πια δεν είναι λαός. Όμως η αλήθεια είναι μία, ώστε, λοιπόν, μονάχα ένας απ όλους τους λαούς μπορεί να κατέχει τον αληθινό Θεό, έστω κι αν οι άλλοι λαοί έχουν τους δικούς τους, ξεχωριστούς και μεγάλους θεούς.
«Πιστεύω στη Ρωσία, πιστεύω στην ορθοδοξία της, πιστεύω στο σώμα του Χριστού... Πιστεύω πως η νέα παρουσία θα πραγματοποιηθεί στην Ρωσία»8.
Η διδασκαλία του Σάτωφ επιβεβαιώνει κάποιες άλλες σκέψεις του Ντοστογιέφσκι, ότι οι Ρώσοι είναι ικανοί για το καλύτερο και το χειρότερο. Η μεσσιανική αντίληψη του έθνους και της τρίτης Ρώμης, η αποκλειστικότητα στην κατοχή της μιας και μόνης αλήθειας, ο μονισμός που συμβιώνει με τον σχετικισμό, η θεμελιακή συσχέτιση της ηθικής με την ύπαρξη διαφορετικών εθνοτήτων, η ριζική απόρριψη του άλλου απομακρύνονται από ό,τι θεωρήθηκε ως προαπαιτούμενό τους, δηλαδή το ορθόδοξο βίωμα, για να ξεπέσουν σ' αυτό που ο Μπερντάγιεφ ονομάζει «πίστη σ' ένα μέλλον πραγματοποιούμενο σ' αυτόν εδώ τον κόσμο». Η αναζήτηση του μεγαλείου στην κυριαρχία, ατομική ή συλλογική, αναιρεί όμως τα ορθόδοξα « δέοντα».
O Σάτωφ, τα δαιμονικά και ακραία κηρύγματά του, η δονούμενη ψυχική ιδιοσυγκρασία του, αντικατοπτρίζει ενεργώς τον ψυχικό τύπο του επαναστάτη που αναζητάει το απόλυτο και τον παράδεισο πάνω στην γη. Οι μηδενιστές του Νετσάγιεφ και οι μπολσεβίκοι του Λένιν, ο μεσσιανισμός της πολιτικής εσχατολογίας τους, αποτυπώνονται ευκρινώς στο πρόσωπο των δολοφόνων του ,Στεπάνοβιτς και Λιπούτιν.
Οι προβληματισμοί του Ντοστογιέφσκι αφορούν άμεσα τον νέο-ελληνισμό , καθότι. αρδεύονται από την βιωματική πρόσληψη της ορθόδοξης φιλοκαλικής παράδοσης. Αναπτύσσουν με τον πληρέστερο τρόπο το άνοιγμα του έθνους στην οικουμενικότητα. Προβάλλουν την αξία του ελάχιστου, του ταπεινού, ως όρους δημιουργίας πολιτισμού.
Ο κόσμος της Ρωσίας και ο κόσμος της Ρωμιοσύνης, ο κοινός πολιτισμός των κοινοτήτων συγκροτούν έναν κοινό τρόπο βίου. Αντικαθιστούν τις σχέσεις κυριαρχίας με την αγαπητική και ερωτική θέαση του Είναι. Αν στην Δύση «οι άλλοι είναι η κόλασή μου», στην καθ' ημάς Ανατολή αποκαλύπτονται ως προϋπόθεση του πόνου και της χαράς. Ο λόγος του Αγίου Ιωάννη του Καρπάθιου («ο Θεός είναι αγάπη και όποιος αγαπά μένει στον Θεό και ο Θεός σ' αυτόν, τότε όποιος μισεί τον πλησίον του, με το να χωρίζεται από την αγάπη, φανερό είναι ότι βρίσκεται μέσα στο μίσος. Εκείνος, λοιπόν, που μισεί τον συνάνθρωπό του είναι χωρισμένος από τον Θεό, αφού ο Θεός είναι αγάπη και όποιος μένει στην αγάπη μένει στον Θεό και ο Θεός σ' αυτόν»)9 είναι ο πυρήνας των αξιών του βυζαντινού πολιτισμού και του πολιτισμού των λαών της ανατολικής Ευρώπης . Τεκμηριώνεται έτσι το γεγονός ότι οι ιδέες του Σάτωφ για τον χωρισμό από τον άλλο — είτε ο άλλος είναι ο γείτονάς μας είτε η διαφορετική εθνότητα μας θα πρέπει να μας είναι ξένες , όπως ξένες θα πρέπει να μας είναι , πολλές αντιλήψεις που εκπορεύονται από την Δύση, για την κυριαρχία επί του Κόσμου.


Στον ποίηση του Γ. Ρίτσου υπάρχουν τα στοιχεία του ανατολικού – ορθόδοξου πολιτισμού, της Ρωμιοσύνης . Η προτεραιότητα του φωτός, η ανθεκτικότητα στον πόνο, η λιτή ασκητική ζωή, η πίστη στον θεοφόρο και άγιο χαρακτήρα του μαρτυρικού λαού, η προβολή του καθημερινού βίου, άμεσα ζυμωμένου με την ορθόδοξη εμπειρία, είναι κτήματα της ποίησής του, όσο είναι κτήμα και στους λόγους του Ντοστογιέφσκι. Η ίδια η οδυνηρή ζωή του, η φτώχεια , οι εξορίες, οι διωγμοί, ο μεσσιανικός και αποκαλυπτικός ρόλος που απέδιδε στο κομμουνιστικό και εργατικό κίνημα αποκαλύπτουν ένα ασκητισμό που μετέχει σε μια πνευματική παράδοση αυθεντικά ρωμέικη .
«Α, ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο
σπαθί θα κόψει το κουράγιο
και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά
με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα
κοιτάει του Θεού τ' ασπροπερίχυτα περβόλια;»10
Οι λέξεις του ,τρυγούν αυθεντικά την ουσία της νεοελληνικής ζωής. To μικρότερο επεισόδιο της καθημερινότητας χρησιμεύει για την δημιουργική ανάπλαση ενός μακραίωνου κόσμου , για την προσήλωση στο παρόν ενός πολιτισμού αποστάγματος βυζαντινών ενατενίσεων. Η ορθόδοξη εμπειρία, η ύλη και η λαϊκή ζωή παντρεμένες δημιουργούν καρπούς αιώνιους.
«Δω πέρα η κάθε πόρτα έχει πελεκημένο ένα όνομα
κάτου από τρεις χιλιάδες τόσα χρόνια
κάθε λιθάρι έχει ζωγραφισμένον έναν άγιο μ άγρια
μάτια και μαλλιά σχοινένια,
κάθε άντρας έχει στο ζερβί του χέρι χαραγμένη
βελονιά τη βελονιά μια κόκκινη γοργόνα,
κάθε κοπέλα έχει μια χούφτα της
και τα παιδιά έχουν πέντε έξι σταυρουλάκια πίκρα
πάνου στην καρδιά τους
σαν τα χνάρια απ' το βήμα των γλάρων στην
αμμουδιά το απόγευμα»11.
Η ρωμιοσύνη εγγίζεται από τον φτωχό, τον ταπεινωμένο από εκείνον που 'χει νοιώσει βαθύτερα τον πόνο.
«Ένας μαντατοφόρος φτάνει απ' τη Μεγάλη Λαγκαδιά
κάθε πρωινό
στο πρόσωπό του λάμπει ο ιδρωμένος ήλιος,
κάτου από τη μασχάλη του κρατάει σφιχτά τη ρωμιοσύνη όπως κρατάει ο εργάτης τη τραγιάσκα του μέσα στην
εκκλησιά…
«Ήρθε η ώρα», λέει, «Να 'σαστε έτοιμοι .
Κάθε ώρα είναι η δικιά μας ώρα » 12
Ο Ρίτσος συντάσσει νοήματα που απηχούν την ειλικρινή σπουδή στην κοινοτική νεοελληνική ζωή. Συλλέγει ματιές ενός κόσμου αγαπητικού, ζώντος, σε άμεση αναφορά με την ορθόδοξη παράδοση. To αίμα και η γη των μαρτύρων στεγάζουν το οικείο αλλά και τον χωρισμό, το μάταιο, την οδύνη. Όλα μαρτυρούν το αέναο αίτημα της ύλης και των ανθρώπων για λυτρωμό, ανάσταση. Η εμπειρία του κακού, της καταστροφής, η βιωματική μελέτη του θανάτου, το δέσιμο με τη γη δίνουν ισχύ στο όραμα του ποιητή για το πέρασμα στην αθανασία.
«Ποιος θα σου φέρει τώρα το ζεστό καρβέλι μες στη
νύχτα να ταίσεις τα όνειρα;
Ποιος θα σταθεί στον ίσκιο της ελιάς παρέα με το
τζιτζίκι μη σωπάσει το τζιτζίκι
, τώρα που ο ασβέστης του μεσημεριού βάφει τη μάντρα
ολόγυρα του ορίζοντα
σβήνοντας τα μεγάλα αντρίκια ονόματά τους;
To χώμα τούτο που μοσχοβολούσε τα χαράματα,
το χώμα που ήτανε δικό τους και δικό μας
αίμα τους πως μύριζε το χώμα —
και τώρα πως κλειδώσανε την πόρτα του τ' αμπέλια μας.
Πώς λίγνεψε το φως στις στέγες και στα δέντρα
-ποιος να το πει πως βρίσκονται οι μισοί κάτου απ’ το χώμα
κι οι άλλοι μισοί στα σίδερα;
……………………………………………………….
Σώπα , όπου να’ ναι θα σημάνουν οι καμπάνες.
Αυτό το χώμα, είναι δικό τους και δικό μας.
Κάτου απ’το χώμα , μες στα σταυρωμένα χέρια
τους.
Κρατάνε της καμπάνας το σκοινί-προσμένουνε την
ώρα ,δεν κοιμούνται, δεν πεθαίνουν,
προσμένουν να σημάνουν την ανάσταση. Τούτο το
χώμα
είναι δικό τους και δικό μας -δε μπορεί κανείς
να μας το πάρει.13.
Σώμα, γη, αίμα, λέξεις που ο ποιητής χρησιμοποιεί για να διηγηθεί την αγαπητική ιστόρηση του κόσμου. Oι νεκροί, όπως στα αγιορίτικα οστεοφυλάκια, παρευρίσκονται στην σκέψη μας. Γευόμαστε την μνήμη τους, όπως τον οίνο.
«Βάλαν σ' ένα σακκούλι των παππούδων τους
τα κόκκαλα μαζί με τα μαχαιροπήρουνα.
Και τριγυρνάνε έξω απ' τα τείχη της πατρίδας τους,
ψάχνοντας τόπο να ριζώσουνε τη νύχτα» 14.
Η ύλη, η ελληνική γη, περιχύνεται μέσα στα σώματα. Όλα υμνούν την ομορφιά του κόσμου,αλλά και την οικουμενική διάσταση του ελληνισμού.
«To χαμομήλι φυτρωμένο μες στη λίγδα του νυχιού
σου μεγάλο δάχτυλο του ποδαριού
σου λέει την ομορφιά του κόσμου.
Πιάνεις το χέρι, Είναι δικό σου. Νοτισμένος απ’ την
αρμύρα.
Δικιά σου η θάλασσα. Σαν ξεριζώνεις τρίχα απ 'το
κεφάλι της σιωπής
στάζει το γάλα της συκιάς. Όπου και να ‘σαι ο ουρανός
σε βλέπει»15
………………………………………………………..
«Ετούτος ο τσοπάνος τυλιγμένος στην προβιά του
έχει κάθε τρίχα του κορμιού του ένα στεγνό
ποτάμι.
Έχει ένα δάσος βελανιδιές σε κάθε τρύπα της φλο-
γέρας του.
Και το ραβδί του έχει τους ίδιους ρόζους
με το κουπί που πρωτοχτύπησε το γαλάζιο του
Έλλήσποντου»16'.
Στην αποκορύφωση της Ρωμιοσύνης ,ο ποιητής συλλέγει, με αίσθημα καρδιακής συγκίνησης, το ορθόδοξο βίωμα, την μελέτη του θανάτου, την κατοίκηση μέσα στον πόνο, την εμπειρία του Θεού, το δοξολόγημα της ένυλης ύπαρξης, καθώς θυσιαστικά στρέφεται προς τον ουρανό. Ο Ρίτσος αισθαντικά μετείχε στον νεοελληνισμό, βιωματικά και μυστικά κοινωνούσε τα αποστάγματα της ορθόδοξης λατρευτικότητας , παρότι το ελλαδικό κράτος, ξενόδουλο, αγράμματο , παγερό δίχως ευαισθησίες, τον αντιμετώπισε ,στις περισσότερες περιπτώσεις ως εχθρό.
«γιατί αυτός έχει γνωρίσει το θάνατο
και έχει γνωρίσει τη ζωή πριν απ’τη ζωή και πά-
νου από το θάνατο
και τους γνωρίζει. Δεν πικραίνεται Αύριο, λέει. Κ’
είναι σίγουρος
πως ο δρόμος ο πιο μακρινός είναι ο πιο κοντι-
νός στην καρδιά του Θεού.
και να την ώρα πια που το φεγγάρι τον φιλάει
σιμά στ' αυτί με κάποια στεναχώρια,
τα φύκια, η γλάστρα, το σκαμνί κι η πέτρινη ανε-
μόσκαλα του λένε καλησπέρα.
και τα βουνά κι οι θάλασσες κ’ οι πολιτείες κι ο
ουρανός του λένε καλησπέρα
και τότε πια τινάζοντας τη στάχτη του τσιγάρου
του, απ' του μπαλκονιού τα κάγκελα
μπορεί να κλάψει από τη σιγουριά του μπορεί να κλάψει από τη σιγουριά των δέντρων και
των άστρων και των αδελφών του»17.
0 Ρίτσος φανερώνει την αμεσότητα της λαικής και εκκλησιαστικής ζωής. Τα αρχαία μάρμαρα και η φύση γονατίζουν για την δικαίωση της ρωμιοσύνης.
«Σε τούτα δω τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει μηδέ αλυσίδα στου Ρωμιού και στου αγεριού το πόδι.
Εδώ σωπαίνουν τα πουλιά, σωπαίνουν οι καμπάνες, σωπαίνει κι ο πικρός Ρωμιός μαζί με τους νεκρούς του»18
Στο ποίημα του Ρίτσου Τ' άσπρο ξωκκλήσι δεν μεταφέρονται απλά εικόνες ιδιαίτερα γνώριμες στο ελληνικό τοπίο, μα λέγεται ποιητικά ό,τι έχει γραφεί από τον Ντοστογιέφσκι και τον Μπερντιάγεφ για τον λαό ως φορέα του Θεού και φύλακα της ορθόδοξης παράδοσης. Με αυτόν τον τρόπο η ρωμιοσύνη ,συναντάται με τον πολιτισμό των λαών της Ανατολικής Ευρώπης , που κι αυτός διαπλάστηκε με τις επιρροές της ορθοδοξίας.
«Τ’ άσπρο ξωκκλήσι στην πλαγιά, κατάγναντα στον ήλιο,
πυροβολεί με το παλιό, στενό παράθυρό του,
και την καμπάνα του αψηλά, στον πλάτανο δεμένη,
τήνε κουρντίζει ολονυχτίς για του Αη-Λαού τη σκόλη».
«Η κυρά των αμπελιών » είναι ένα ποίημα που το έγραψε ο Ρίτσος μερικά χρόνια , μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και την εθνική αντίσταση στα 1945 - 1949 . Περιλαμβάνει ,αποσαφηνισμένα ,όλα τα στοιχεία που είδαμε παραπάνω : περιγραφή της απλής καθημερινής ζωής του ελληνικού λαού ζυμωμένης με το τοπίο και την ορθόδοξη παράδοση. Τουλάχιστον σε είκοσι σημεία χρησιμοποιούνται στοιχεία της λαικής ευσέβειας. Οι κατακτητές όπως στον «Αλέξανδρο Νιέφσκι» του Αιζενστάιν και στους «Πέρσες» του Αισχύλου , αντιπροσωπέυουν την αλαζονεία , την Ύβριν:
«Πάν ,πάν, τραβάνε , σκουντουφλάν κουτσαίνοντας οι χάροι
πάν,πάν οι σιδερόφραχτοι με τις σπασμένες πόρτες
με τους σπασμένους τους σταυρούς , με τους σπασμένους μήνες
και τα κλαδιά τους κυνηγάν και τα πουλιά τους φτύνουν
κ’ η κοκκινόμαυρη φωτιά τους παίρνει το κατόπι
κ’ οι σκοτωμένοι τους σφαλάν με κόκκαλα τη στράτα» 19


Ο ποιητής για να περιγράψει και να αναδείξει την λαική καθημερινότητα χρησιμοποιεί στοιχεία της εκκλησιαστικής ζωής.
«Κυρά μελαχροινή που η αντηλιά σου χρύσωσε τα χέρια σαν
της Παναγιάς το κόνισμα ,
πίσω στο σβέρκο σου , στο χνούδι το σγουρό , σπίθιζε το δρο-
σό της νύχτας
σα να μετάνιωσε λίγο προτού να σβήσει ο γαλαξίας
και δέθηκε γιορντάνι στο λαιμό σου να χυθεί στη ζεστασιά
του κόρφου σου.
Κ’ είταν η σιγαλιά πηχτή σα γάλα σ’ελατίσιο κάδο
και τ’ οργωμένο χώμα ευώδιαζε σαν εκκλησιά τη μέρα των
Βαγιώνε
κ’ έβγαινε ο μπιστικός από τον ύπνο του καθώς που βγαίνει
ο κάβουρας απ’ το νερό στο περιγιάλι
κι αστράφτει στο νωπό καβούκι του γαλάζιο το πρωινό με
δυο κουκκίδες άστρα» 20

Τα ελάχιστα της καθημερινότητας περιέχουν σημαντικά νοήματα :« ο μέρμηγκας μπροστά στής μαργαρίτας το ξωκκλήσι » , «το χέρι της γιαγιάς πούκανε το σταυρό της μουρμουρίζοντας « δι’ ευχών των Αγίων Πατέρων » - στο χέρι που σταυρώνει το ψωμί με το μαχαίρι , σίγουρο και τίμιο », «σα ν’ άνοιγε της Πλάσης τη μεγάλη Βίβλο και να διάβαζε – μονάχος τους ψαλμούς του Δαυίδ μπροστά σε Σένα».
Ο Ρίτσος καταφεύγει στους Προγόνους , στον Νικηταρά , στον Μακρυγιάννη για να υμνήσει του συγκαιρινούς του , αντάρτες : «χέρια φαρδιά που σφίγγονταν κι ορκίζονταν απάνου στο σπαθί του Μακρυγιάννη» .21
Η Ελλάδα εξυψώνεται και υμνείται :
«Κ’ έτσι στητή και δυνατή καταμεσής στον κόσμο
κρατώντας στο ζερβί σου χέρι τη μεγάλη ζυγαριά και στο
δεξί την άγια σπάθα
είσαι η ομορφιά κ’ η λεβεντιά κ’ είσαι η Ελλάδα » 22
Το ποίημα στην συνέχεια , κλιμακώνεται με τον ίδιο τρόπο η «Παναγιά περνάει ανάμεσα στις κοιμισμένες αγελάδες » , τα «φλωροκαπνισμένα κονοστάσια » αναπαριστάνουν την «Μαρία , τον Ιωσήφ , τον Γιό τους και τον άλλο Πατέρα» αλλά και τον «Μεγαλέξαντρο , την θειά –Παρασκευούλα , τον Κολοκοτρώνη». Ο τραγικός λαός εξαγιάζεται και οι άγιοι ενανθρωπίζονται , ώστε κι «ο Αη-Γιώργης κοιμότανε στα πλατάνια κάτου απ’ τα τζιτζίκια» και οι « άγιοι τριχωτοί που αφήσαν τα ραβδιά τους στην ποδιά της Πενταγιώτισσας – Κ’ έχουνε μαύρα κι άγρια τα μαλλιά σαν τα καψαλιασμένα βάτα » θυμίζουν ψαράδες που τους νότισε η αλμύρα ,αγρότες που τους σμίλεψε ο ήλιος του Αυγούστου και καταδιωγμένους αντάρτες που τους ρήμαξαν οι κακουχίες.
Ο Ρίτσος μνημονεύει κι αυτός , όπως ο Ελύτης τον λαικό άγιο , Α.Παπαδιαμάντη:
« Και πάνου εκεί στο ξάγναντο ξωκκλήσι , με τα χέρια του
δεμένα γύρω στο ραβδί του
ν’ ακούει τη λειτουργία των κορδαλών και των προβάτων ο
Παπαδιαμάντης
τον όρθρο μουρμουρίζοντας και «τ’ όνειρο στο κύμα » 23
Η κυρά των αμπελιών μεταμορφώνεται σε κυρά θαλασσινή , σε Παναγιά Αιγιοπελαγίτισσα.
Ο Ρίτσος , όπως και ο Σεφέρης (και οι περισσότεροι της γενιάς του ‘ 30 ) αναφέρεται στον Θεόφιλο:
«Σφύρα το , σφύρα στ’ αψηλά ν’ ανοίξουν όλα τα παράθυρα
του Θεόφιλου
να βγούν οι Πηλιορείτες νιόγαμπροι στο χοροστάσι
να παίξουν παλαμάκια οι λειμονιές κ’ οι βίγλες να βαρέσουν
τα μποζούκια
κι απ’ το βουνό ως τη θάλασσα σκαλί – σκαλί ταράτσα με τα-
ράτσα
νάρθει η Αρετούσα νάμπει στο χορό με τους Καπεταναίους
ν’ αστράφτουν τ’ άρματα στην όψη της κι αυτή ν’ αστράφτει
στ’ αρματά τους » 24
Καθώς « ψηλά βλογάει τα σπίτια ο Παντοκράτορας όπως βλογάει ο πατέρας το καρβέλι» ο ποιητής ξετυλίγει το διαχρονικό κουβάρι του ελληνισμού .Έτσι « θα συναχτούνε τα κατάρτια των καικιών του Διγενή κοντάρια » , και « κι άγγελοι με καπότες ρουμελιώτικες θα κάτσουν μπρός στα καραούλια – και γιομιτζήδες Άγιοι στη ράχη τους θα κουβαλήσουν τα κανόνια του 21» , και «θαλασσινοί άγιοι » ,ενώ « το κοντογούνι της γιαγιάς μες στο σεντούκι αναλογάται – Μπουμπουλίνες – και μες στο κανοκιάλι του καραβοκύρη ξύπνησαν μπουρλότα και Κανάρηδες και σοροκάδες» .
Οι ψαράδες , οι αγρότες , οι εργάτες , οι αντάρτες κομίζουν μια παλιά αγέρωχη , απροσκύνητη παράδοση :
«Κυρά , Κυρά , ντύσου ξανά τα κλέφτικα ,τ’ ασίκικα , ψηλά στα

κορφοβούνια
ζώσου τ’ αστέρια τρίδιπλα στον κόρφο φυσεκλίκια
βάλε μες στο ταγάρι σου της Παναγιάς το κόνισμα μαζί με
μπαρουτόσκαγα-
τσομπαναραίοι Απόστολοι χτυπάνε της Αγιά – Σοφιάς τα
σήμαντρα
κ’ οι ελιές οι βλάχες οι Μακεδονίτισσες τραβάν τις ανηφόρες
κ’ οι αποθαμένοι στα σκαλιά της εκκλησιάς λαδώνουνε τα
καριοφίλια με το λάδι της καντήλας ».25
Η οδύνη και τα πάθη του λαού λαμβάνουν το σχήμα του θείου πάθους.
«Βουβά η ελιά διαβάζει μέσα της το πέτρινο βαγγέλιο
τ’ αμπέλια βράζουν το θυμό για το μεγάλο δισκοπότηρο του
Αγώνα
- άχ του καημού λιβανιστήρι , η Άγια Πύλη βρόντηξε :
« σώνουν τα σαραντάμερα της νηστείας και της πίκρας
τα κόλλυβα σωθήκανε κ’ η Παναγιά αρματώθη» 26
Ο Ρίτσος συνάζει τις εικόνες του θείου πάθους , ακούει τα μηνύματα του Μακρυγιάννη , οι εικόνες του αντιπροσωπεύουν την καθημερινότητα του λαικού πολιτισμού και υπομνηματίζουν την οδύνη και τα πάθη του εξαγιασμένου λαού:

«Το σπίτι είναι ήσυχο , βαθύ , σαν Επιτάφιος το Μεγάλο Σαβ-
βατο.
Βουβά- βουβά. Λείπει το σώμα Του. Τ’ αστέρια λιώνουν το
κερί τους το ξημέρωμα.
Έξω στο δρόμο πατημένα τα πορτοκαλάνθια.
Και μέσα εδώ, στον τοίχο κρεμασμένα σταυρωτά το καριο-
φίλι κ’ η φλογέρα.
Κυρά των Αμπελιών, μυρίζει ακόμα η αμασκάλη σου κα-
μενο πεύκο και θυμάρι.
Μες στο σεντούκι το χαρτί του Μακρυγιάννη τρίζει σαν την
πεταλούδα στο κουκούλι
κι ακούμε πέρα από τον κάμπο σα χελιδονοτιτίβισμα
το στρίμωγμα των σταφυλιών που κουτουλιούνται μες στ’
αγιάζι
κι ακούμε κάτου στο γιαλό ν’ανηφορίζει ο αχινιός στο γό-
νατο της άνοιξης
………………………………………………………..
Κι όπως περνάει απ΄ την Ωραία Πύλη ο Δέσποτας κρατών-
τας τ’ άγια των αγίων
έτσι περνάς κάτου απ’την πύλη των σταυρών κρατώντας
στ’ ανοιχτά σου χέρια τη φαρδειά σπάθα του Αγώνα
σα να κρατάς μια πλάκα φως με της Ειρήνης το δεκάλογο
σα να κρατάς τον ήλιο το νιοβάφτιστο που στάζει απ’τ’
ουρανού την κολυμπήθρα. » 27

Οι ιδεολογικές αφετηρίες του Γ. Ρίτσου δεν εμπόδισαν , αλλά ανέδειξαν στο έργο του σε μια πνευματική ενότητα τις αξίες της αριστεράς , με την ασκητική παράδοση της ορθοδοξίας και τον απροσκύνητο και αντιστασιακό χαρακτήρα του νέο-ελληνισμού. Ο Μακρυγιάννης , ο Παπαδιαμάντης , οι εξαυλωμένες μορφές των αγίων αγκαλιάζουν και ευλογούν τον καταδιωγμένο λαό , ώστε ο ελληνισμός να σχηματίζει μια διακριτή ενιαία ιστορική παρουσία.
Β’

Ο ελληνικός μεγαλοϊδεατισμός αποσκοπούσε σε μία βαλκανική ομοσπονδία με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, σε «ένα Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο». Εμπνεύστηκε από τον βυζαντινό πολιτισμό και ήθελε να δημιουργήσει ένα πολιτικό χώρο όπου θα συμβίωναν ,διαφορετικά έθνη με μια όμως κοινή ταυτότητα , η οποία ήδη σε μεγάλο βαθμό υπήρχε.
Η αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης απαρτιζόταν από διαφορετικές εθνικές ομάδες ,οι οποίες όμως συμμετείχαν στον κοινό ελληνικό και ορθόδοξο πολιτισμό. Η ενότητα ενός ζωντανού και γόνιμου πολιτισμού εξασφάλισε στο Βυζάντιο την δυνατότητα, να αντιστέκεται για πολλούς αιώνες, με επιτυχία ,σε πολλαπλάσιους και διαφορετικούς εχθρούς και τον τελικό εξελληνισμό του .Ο Ρωμανός ο Μελωδός, ένας από τους σημαντικότερους υμνωδούς της ορθόδοξης εκκλησίας, ήταν Σύριος μεν στην καταγωγή , αλλά πλήρως εξελληνισμένος .Όλοι οι υπέροχοι ύμνοι που έγραψε καλλιέργησαν και βελτίωσαν τις ποιητικές δυνατότητες της ελληνικής γλώσσας.
Η παρουσία στοιχείων εθνικισμού, η περιχαράκωση στο έθνος-κράτος, ο αποκλεισμός της υπόλοιπης ανθρωπότητας, η διάκριση σε ανώτερες ή κατώτερες φυλές απουσιάζουν τελείως από τον ελληνικό μεγαλοϊδεατισμό. Διότι πραγματώνεται ως αναίρεση, ως υπέρβαση, ότι στην Δύση ονομάστηκε εθνικισμός. Συγχωνεύει το δημοκρατικό στοιχείο που συναντούμε στην Αθηναική Δημοκρατία και στα Συντάγματα της Επανάστασης του 1821 με την βυζαντινή , ρωμέικη βαλκανική κοινοπολιτεία. Γι’ αυτό η Ελληνική Επανάσταση ήταν το σύνθημα για την επανάσταση όλων των βαλκανικών λαών κατά της Τουρκικής κυριαρχίας. Η αποτυχία ολοκλήρωσης της ελληνικής μεγάλης ιδέας ήταν αποτυχία συγχρόνως της Βαλκανικής κοινοπολιτείας.
Τούτο το διαπιστώνουμε σε κείμενα του Ρήγα Φεραίου, του Υψηλάντη , του Μακρυγιάννη, του Σοκόλη, του Δραγούμη, του Καραβίδα.
Ο Ρήγας Φεραίος , στο πρώτο άρθρο του Συντάγματός του, γράφει ότι: «η Ελληνική Πολιτεία είναι μία και αδιαίρετη αν και περιλαμβάνει στους κόλπους της ένα πλήθος διαφορετικών φυλών και θρησκειών». Τα όρια της ελληνικής πολιτείας αγκαλιάζουν το σημερινό ελλαδικό κράτος, τις τότε παραδουνάβιες ηγεμονίες και τμήμα της Mικράς Ασίας. Από την φωνή του Ρήγα ακούγεται καθαρά το δημοκρατικό όραμα της κοινότητας των λαών της «καθ ημάς ανατολής». Στο «Θούριο» καλεί σε εξέγερση ενάντια στο οσμανικό κράτος όχι μόνο τους χριστιανούς αλλά και τους μουσουλμάνους «από τη Βοσνία ίσαμε την Αραβία». Σε ένα σημείο γράφει «Βούλγαροι κι Αρβανήτες , Αρμένιοι και Ρωμιοί , - Αράπηδες και άσπροι , με μιάν κοινήν ορμή ,- Για την ελευθερίαν , να ζώσωμεν σπαθί , - πώς είμαστ’ αντριωμένοι , παντού να ξακουσθή» .Υπολόγιζε ιδιαίτερα στον μουσουλμάνο φίλο του Πασβάνογλου ως συντελεστή της συναλληλίας των διαφορετικών εθνικών και θρησκευτικών συσσωματώσεων μέσα στα όρια της «Ελληνικής Πολιτείας».Η βαλκανική συνεργασία , μπορεί να είναι ένα όραμα , μικρότερο των προθέσεων του Ρήγα , αλλά είναι η αναγκαία προυπόθεση για την υπέρβαση των βαλκανικών εθνικισμών και την αντιμετώπιση του υπέρτερου γεωπολιτικού βάρους της Τουρκίας.O Γ.Κορδάτος υποστηρίζει ότι ο Ρήγας είναι ο «πρώτος που θεμελίωσε την υπόθεσιν της ιδρύσεως νεοελληνικού κράτους πάνω σε γερές βάσεις .Οι λαοί της Βαλκανικής , σάλπισαν , αδελφωμένοι πρέπει να ξεσηκωθούν και με τας ιδικάς των δυνάμεις να κτυπήσουν τους κατακτητάς .Δεν ήτο ουτοπιστής και επιπόλαιος οραματιστής , όταν εσχεδίαζε και ωργάνωνε μίαν παμβαλκανικήν εξέγερσιν εις την Βουλγαρίαν , Σερβίαν ,Ρουμανίαν , Ήπειρον , Ρούμελην και αλλού .Οι αρματωλοί και οι τοπικοί πασάδες ήταν διατεθειμένοι να εξεγερθούν και να συντάξουν τον απελευθερωτικόν αγώνα των Βαλκανικών λαών. Εις το εθνικόν του κήρυγμα ο Ρήγας δεν εχώριζε φυλάς και εθνότητας .Μόνον εάν ο σηκωμός ήτο παμβαλκανικός , θα ήτο δυνατόν να επιτύχει και τότε μόνον θα εύρισκε και υποστήριξιν από τας ευρωπαικάς δυνάμεις .Ο Ρήγας είχε μελετήσει καλά την διπλωματικήν ιστορίαν του καιρού του. Ήξευρεν ότι η Ρωσία ήθελε να διώξει τους Τούρκους από την Βαλκανικήν .Ήξευρεν ακόμη ότι αντίπαλοί της ήταν η Αυστρία και η Αγγλία.Παραλλήλως , έβλεπε και την μεγάλην δύναμιν της Γαλλίας και την επιρροήν της επί των λαών της Ευρώπης .Από τάς αντιθέσεις αυτάς έπρεπεν οι λαοί της Βαλκανικής να ωφεληθούν και όχι να ζημιωθούν »28
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, σε προκήρυξη του 1821 στο Ιάσιο, διακηρύσσει στον ίδιο τόνο: «Ο Μορηάς, η Ήπειρος, η Θεσσαλία, η Σερβία, η Βουλγαρία, τα νησιά του Αιγαίου, με μια λέξη όλη η Ελλάδα, έχουν πάρει τα άρματα».
Ο στρατηγός Μακρυγιάννης σε ένα σημείο των Απομνημονευμάτων του γράφει: «Την άλλη ημέρα έστειλε ο Αιντέκ τον διερμηνέα του να μου μιλήσει να πάγω να τον ανταμώσω εις το σπίτι του. Ο διερμηνέας ήταν ένας Σέρβος αγωνιστής, Έλληνας»29.
Όταν οι Έλληνες ξεκίναγαν την προσπάθεια να αναδυθούν από την λήθη, να φτιάξουν το Ρωμέικο, στόχευαν στην συγκρότηση ευρύτερων πολιτικών συσσωματώσεων.To όνομα «Έλληνας» αναφέρεται όχι μόνον στους κατοίκους της Ελλάδας αλλά στους Σέρβους, στους Βουλγάρους, στους Ρουμάνους.
Ο Σοκόλης ένας ενδιαφέρον συγγραφέας στο έργο του «Αυτοκρατορία » προβληματίζεται στο κατά ποσό η δημιουργία του ελληνικού με κράτους , με βάση την φυλή, μπορεί να αποτελέσει το κέντρο της εθνικοαπελευθερωτικής προσπάθειας ή το τέλος της. Για την βυζαντινή αυτοκρατορία γράφει: Ο Ουπράβδα, ο μετονομασθείς Ιουστινιανός, ήτο Σλάβος, ο Λέων ήτο Αρμένιος, σειρά ολόκληρος Ισαύρων, ο Βασίλειος ήτο Μακεδών, ο Ηράκλειτος Έλλην, ο Ιωάννης Τσιμασκής Πέρσης»30. Βεβαίως οι σκέψεις αυτές μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να μην έχουν σχέση με την πραγματικότητα, ή γενικότερα να είναι πολύ συζητήσιμες, όμως μαρτυρούν την ύπαρξη ενός σύνθετου προβληματισμού σχετικά με το παρελθόν και το μέλλον του νεοελληνισμού.
Ο Σοκόλης, για να τεκμηριώσει τις βυζαντινές επιρροές στην επανάσταση του 1821, μνημονεύει το άρθρο 98ω του πολιτεύματος της Επιδαύρου: «άχρι της κοινοποιήσεως των Κωδίκων, αι πολιτικαί και εγκληματικαί διαδικασίαι βάσιν έχουσιν τους νόμους των αειμνήστων Χριστιανών ημών Αυτοκρατόρων».
Ισχυρίζεται πώς επιρροές από το δυτικό πολιτικό πρότυπο περί κυριαρχίας , όπως και επιδράσεις από την δυτική χριστιανοσύνη, οδηγούν τον νεοελληνισμό σε λανθασμένη κατεύθυνση : «Και η Ελληνική Πατρίς, εμφορούμενη από τας αγρίας περί επικρατήσεως ιδέας της Δύσεως, αμιλλωμένη με τους εκ των προπαγανδιστικών ιδρυμάτων της Ρώμης εξερχόμενους μοναχούς, άρχεται αγώνος αχαρίστου, όν ουδέποτε το ελληνικόν πνεύμα, εις ουδεμίαν της εξελίξεώς του εποχήν, εγνώρισεν»'' 31.
Ο Σοκόλης θεωρεί ότι οι Έλληνες δεν έχουν πατρίδα αλλά πίστη. Βεβαίως τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και των άλλων αγωνιστών μαρτυρούν , ότι αγωνίζονταν εξίσου για την πατρίδα και την πίστη. Στην πραγματικότητα αυτό , που υποστηρίζει είναι ότι η επανίδρυση ενός Βυζαντίου μετά το Βυζάντιο , προυποθέτει την αποδοχή μίας κοινής αξιακής βάσης , που την προσφέρει η κοινή πίστη , η κοινή θρησκεία: «Ο ελληνικός λαός συγκεχυμένος έχει πάντοτε εις τον νου του, την καρδίά του, την ένωσιν των λαών της Ανατολής υπό την ιδέαν της θείας του Χριστού θρησκείας, δηλαδή την ίδέαν της αδελφότητος»32.
Γι' αυτό οι λαοί της Βαλκανικής θα πρέπει να ξεφύγουν από τους πολέμους , τις εχθρότητες, την προσφυγή στις ξένες δυνάμεις, για να προχωρήσουν στην συγκρότηση της Αυτοκρατορίας. «Αυτό είναι η Αυτοκρατορία. Ουχί κατάκτησις ,όχι υποδούλωσις. Μόνο αδελφότης» 33.
Στο Ρήγα προηγείται η πολιτική ενότητα , που υφίσταται ανεξάρτητα της πολλαπλότητας των εθνών και των θρησκειών και θεμελιώνεται αφενός στο δημοκρατικό πολίτευμα και αφετέρου στον κοινό εχθρό τον Τούρκο κατακτητή. Αντίθετα στον Σοκόλη η πολιτική ενότητα προϋποθέτει την κοινή αναφορά στην θρησκεία .Η απουσία της στην αρχαία Ελλάδα , εμπόδισε την συγκρότηση πολιτικής σύνθεσης: «Η κλασσική αρχαιότης, παρ' όλην -δια της θρησκείας, των μαντείων του Αμφικτιονικού Συνεδρίου και των Ολυμπιακών Αγώνων άυλον ενότητα, ουδέποτε παρουσίασεν ιδέαν πατριωτικού Ελληνισμού»34.
Η άποψη αύτη είναι μία πρωτοτυπία του Σοκόλη , που μαρτυρά και μία εμμονή του, ότι η κρατική ενότητα , μπορεί να θεμελιωθεί μόνο στην θρησκεία. . Βέβαια διαστέλλει την « αυτοκρατορία» προς την ξενοφοβία: «Ο ξένος εξακολουθεί να είναι κάτι το ιερόν παρ' όλον τον συγχρωτισμόν όν επέφερεν η ανάπτυξις της συγκοινωνίας. Αντιθέτως, εν τη Δύσει ο ξένος είναι τι ύποπτον, αποκρουόμενος πανταχού, όπου δεν δύναται δια του χρήματος να εισέλθει»35.
Ο Σοκόλης αναζητάει το γένος των Ρωμηών, στους ορθόδοξους λαούς της Μέσης Ανατολής. Έτσι θεωρεί ως μέτοχους της «αυτοκρατορίας» ,τους ορθόδοξους Άραβες, ανεξάρτητα αν είναι ελληνόφωνοι ή όχι. Τονίζει δε: «Είναι πρωτοφανής η προσήλωσις αδελφών αυτών της κάτω Ανατολής προς τον ημέτερον κοινόν ενωτικόν δεσμόν» .36
Oι πολιτειακές ιδέες της Αυτοκρατορίας αντιστοιχούν, σε μια πνευματική ενότητα σε μια μορφή χριστιανικού σοσιαλισμού, παρόμοια με αυτή που αναζητούσαν ο Ντοστογιέφσκι και ο Μπερντιάγεφ. «Η Αυτοκρατορία αποτελούσε κράτος Ανατολικόν πλην διεπόμενον παρά του ελληνικού πνεύματος, υπήρξε κυρίως πολιτεία σοσιαλιστική, διότι τοιαύτη ήτο η θρησκεία ήτις απετέλει το κέντρον πάσης αυτής κινήσεως. Πλήθος λαών και φυλών συζώσιν αδελφωμένα, διατηρούντες έκαστος τα ιδία ήθη και την ιδίαν γλώσσαν, καθημερινώς ζυμούμενοι παρά της ορθοδόξου πίστεως. Εις την συγκρότησιν μιας και μόνης τάξεως αδελφών και λαού αδελφών» 37 .
Ο Σοκόλης αναφέρεται στην σημασία του φωτός: «τον κόσμον θα διοικήσει το φως». Αν στην Δύση ορισμένοι ποιητές, όπως ο Novalis, επέλεξαν να υμνήσουν το σκοτάδι και τη νύχτα, η βυζαντινή αγιογραφία, συγγραφείς σαν τον Π. Γιαννόπουλου ,αρχιτέκτονες σαν τον Δ. Πικιώνη και ποιητές σαν τον Ελύτη ξεχώρισαν ως διακριτικό σημείο του τόπου μας το φως, την διαφάνεια , την καθαρότητα της γραμμής.
Η ερμηνεία της μεγάλης ιδέας , με κριτήρια αποκλειστικά εδαφικά ή στενά εθνικιστικά, περιορίζουν το εύρος της και την σημασία της: «υπάρχουσι λαοί ως οι αυτοκαλούμενοι Έλληνες, ορθόδοξοι πληθυσμοί της Συρίας και της Αιγύπτου, περί ων ανωτέρω εγένετο λόγος, οίτινες ουδέποτε απετέλεσαν το αντικείμενον της μερίμνης των Μεγαλοϊδεατών ενώ και αυτοί έχουν τα αυτά με ημάς τους λαού της Ανατολής δικαιώματα επί της Μεγάλης ημών Αυτοκρατορίας»38.
To αγαπητικό όραμα της Αυτοκρατορίας , σύμφωνα με τον Σοκόλη ,αντιπαρατίθεται στον αμερικανισμό, παρά το γεγονός ότι την εποχή που αποτυπώνονται οι σκέψεις αυτές αμφότεροι δεν έχουν λάβει με σαφήνεια τα σημερινά χαρακτηριστικά τους:
«Η πίστις συνεκράτησε την Αυτοκρατορίαν. Η πατρίς την διέλυσεν. Η αδελφότης ας την παλινορθώσει. Ας δώσωμεν προς τούτο όλοι τάς χείρας. Η Αμερική δια τους Αμερικανούς. Η Ανατολή δια τους Ανατολίτας. Ας καθιερώσωμεν τούτο ως δόγμα και η Αυτοκρατορία επαναζή λαμπροτέρα ή υπέρ ποτέ, υπό την αιγίδα της αδελφότητος των λαών αυτής»39.
Ο αμερικανισμός, όπως αποκαλύπτουν ιδιαίτερα τα κείμενα στοχαστών σαντου Τοκβίλ, προσανατολίζει μονότροπα τον άνθρωπο σε οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες. Αφυδατώνει έτσι τον πολιτισμό από κάθε ικμάδα. Συνιστά την ακρότατη απόφυση του μοντέρνου κόσμου και τον αντίποδα της ερωτικής θέασης του κόσμου.
Ο Σοκόλης πολύ πρόωρα για την εποχή του , επεσήμανε τα χαρακτηριστικά της καθ’ ημάς Ανατολής :το αγαπητικό όραμα αντί της επικρατήσεως και της κυριαρχίας , η αδελφότητα , ο σοσιαλισμός – χριστιανικής προέλευσης – αντί του άγριου ατομικισμού. Η πίστη , η θρησκεία μπορεί , να συμβάλλουν να λάβει μία κοινωνία ορισμένα χαρακτηριστικά , να ενισχύουν την ενότητα της , όμως δεν μπορεί μόνο και αποκλειστικά αυτή να θεμελιώσουν την πολιτική ενότητα ενός κράτους .Χρειάζεται να συνεργήσουν και άλλοι παράγοντες με κύριο την ύπαρξη της συνείδησης του ανήκειν σε ένα σύνολο.
Ο Ίων Δραγούμης, «Ρωμιός, Ανατολίτης», όπως ο ίδιος χαρακτήρισε την προσωπικότητα του, άντλησε το απόσταγμα του μεγαλοιδεατισμού , για να συνθέσει ποιητικά το όραμα του Ανατολικού Κράτους. Γεύτηκε τους καρπούς του λαϊκού πολιτισμού καί είδε την πολιτική δημιουργία του ως άμεση απόρροιά του. Στα όρια του ανατολικού κράτους συνεχίζεται, με τον φυσικότερο και αρμονικότερο τρόπο, ο κόσμος του Βυζαντίου, ενώ ο ελληνισμός προβαίνει στην βαθύτερη και ουσιαστικότερη επικοινωνία με τους λαούς της Βαλκανικής Χερσονήσου. Στο ημερολόγιό του, στις 14 Αυγούστου 1919, συναντούμε την με μεγάλη καθαρότητα περιγραφή του ανατολικού κράτους , που παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα , με τις ομοσπονδίες κοινοτήτων που είχαν προτείνει διάφοροι αναρχικοί όπως ο Μπακούνιν. Το γεγονός αυτό οφείλεται ότι την εποχή εκείνη , ο Δραγούμης επηρεάζεται από διάφορους αναρχικούς , που μελετά στην εξορία στην Κορσική , αλλά και οι Ρώσοι αναρχικοί παίρνουν στοιχεία για το κοινωνικό τους όραμα από την κοινότητα και τις διάφορές μορφές συνεργατισμού που υπάρχουν τόσο στον ελληνικό χώρο , όσο και στην Ρωσία και τις υπόλοιπες χώρες της ανατολικής Ευρώπης: «Εγώ βλέπω στους Έλληνες την κρυμμένη δύναμη, γυρεύοντας καινούργια καλούπια, να φτάσουν στην Ανατολή, ανατολικό κράτος ή ανατολική ομοσπονδία από κράτη εθνικά όπου, στο καθένα μέσα, να μπορεί να ζή αυτόνομα ή αλλόφυλη ανατολική κοινότητα. Έγινε εν μέρει και γίνεται ολοένα η αποκατάσταση των ανατολικών εθνών σε κράτη ανεξάρτητα, πρώτο στάδιο, σύμφωνο με το σύγχρονο δόγμα των εθνικοτήτων. Έπειτα θα 'ρθουν καταποδιαστά η αυτονόμηση των κοινοτήτων σε κάθε περιφέρεια» 40.
Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας , φίλος του Ι. Δραγούμη που προέρχεται από τους βενιζελικούς , σε άρθρο στο περιοδικό «Πολιτική Επιθεώρηση » - που διηύθυναν μαζί ο Ι.Δραγούμης και ο Κ.Καραβίδας - στις 20 Μαρτίου 1921 με τον τίτλο «Ρήγας ο Φεραίος και η πολιτική οργάνωσις της Ανατολής» αναφέρεται αναλυτικά στο όραμα του Ρήγα για την Βαλκανική Ομοσπονδία ,ως μια προοπτική απελευθερωτική για τα έθνη και τις κοινωνίες , που καταπιέζονταν από τον τούρκο κατακτητή και την κοινωνική ολιγαρχία που τον υπηρετούσε στενά.
Γράφει λοιπόν ο Κ.Καραβίδας : «Αλλ’ υπάρχει εν εξαιρετικόν όντως σημείον είς την δράσιν του Ρήγα , όπερ δικαίως εξήρθη: το ότι πρώτος αυτός διετύπωσε την ιδέαν του συνασπισμού των ανατολικών λαών εναντίον της τουρκικής κυριαρχίας. Εστάθη μάλιστα πολύ πλέον παρ’ ό,τι φαίνεται σήμερον διαυγής η ιδέα αύτη εις τον νουν του Ρήγα , είς τούτο δε ακριβώς έγκειται η αξία του , ότι δεν συνέλαβεν την ιδέαν αυτήν εξ επιφοιτήσεως εκ των άνω , ως μιαν έμπνευσιν εν ορμή μεγαλοπραγμοσύνης , αλλά απλώς εχρησίμευσεν ως σταθερός και διαυγής δέκτης και αντίλαλος αυτής , εγκειμένης ήδη εις αυτήν την πραγματικότητα και απορρεούσης από τάς θεμελιώδεις ανάγκας των βαλκανικών και μικρασιατικών λαών , οι οποίοι και εθίγοντο σκληρότατα εις τον ανθρωπισμόν αυτών και εζημιούντο εις τα υλικά των συμφέροντα από μιαν ελαχίστην μειοψηφίαν ,ήτις μάλιστα κατά το πλείστον προήλθεν εξ αυτών των ιδίων καταδυναστευομένων. Ο Ρήγας απέδωκε μόνον πιστώς την αληθινήν κατάστασιν των συμπατριωτών του ,τους οποίους έγνω μετά τόσου φανατισμού να εξωθήση προς την επανάστασιν ως εις υπόθεσιν ευθέως και ακραιφνώς δημοκρατικήν. Είναι συνεπές , από της απόψεως αυτής κινούμενοι , ν’ αντιληφθώμεν ότι ο Ρήγας δεν απέβλεπεν εις την υπόθεσιν του ως νεώτερος τις αποκλειστικός εθνικιστής Έλλην , εις το να επιβάλλη δηλαδή εκ των άνω εις τους άλλους τα ελληνικά συμφέροντα και τον ελληνικόν πολιτισμόν , έστω και ανώτερον .Έβλεπε ότι η πατρίς αυτού εκακοπάθει . Ότι αιτία τούτου ήτον η εγωιστική , νωθρά και διεφθαρμένη τουρκική διοίκησις , οι κατά τόπους υβριστικώτατοι Μουσουλμάνοι προύχοντες , συνήθως εντόπιοι αλλαξόπιστοι , και οι παρ ΄ αυτούς κατά μικρόν βλαστήσαντες χριστιανοί ντζορμπατζήδες , οι ελαστικού χαρακτήρος και παραδόπιστοι χριστιανοί , τους οποίους υπονοεί όταν εις τα ποιήματά του να μη προδώσουν τον όρκον των και τα συμφέροντα του λαού.Εναντίον όθεν της καταστάσεως ταύτης , ήτις έθεσε το πλείστον του λαού υπό τους αυτούς όρους οικονομικής βίας και ηθικής καταισχύνης , ο Ρήγας καλεί τον λαόν τούτον να εξαναστή και να την ανατρέψη , ο Σέρβος και ο Έλλην και ο Αρρουμούκος , ο κάθε ραγιάς , καθώς και αυτός ο πτωχότερος Μουσουλμάνος. Και ονειροπολεί νέαν καλυτέραν τύχην , ισοτιμίαν και αδελφοσύνην και ελευθερίαν ΄και δεν λανθάνεται εις τούτο , ότι καλύτερο μέλλον δεν είναι αδύνατον δια την χώραν του .Διότι εγγύησις αυτού η παλληκαριά των συμπατριωτών του , η νοημοσύνη των , το ευνοικόν ελληνικόν περιβάλλον και μεγάλαι ελληνιστικαί παραδόσεις της ελευθερίας , της ισηγορίας και της φιλοτιμίας , ήτινες εστάθησαν επί αιώνας ως άγκυρα σωτηρίας , όθεν αντελαμβάνοντο όλοι , ανεξαρτήτως γλώσσης και καταγωγής , όσοι ηυμοίρουν εκάστοτε ανέσεώς τινός εν πλούτω και δυνάμει προς πρόοδον και εξύψωσιν.»
Με την μελέτη κειμένων των νεοελλήνων στοχαστών και των συμπεριφορών του λαικού βίου, κατανοούμε ότι ο ελληνικός μεγαλοιδεατισμός ούτε εθνικές καθαρότητες απαιτoύσε, ούτε εκτεταμένη εδαφική κυριαρχία προυπέθετε. Αν το 1922 ηττήθηκε η στρατιωτική απόπειρα δικαίωσης, τούτο σε τίποτα δεν μειώνει το εύρος και την σημασία του.
Βέβαια η ήττα του ελληνισμού στην Μικρά Ασία και ο διωγμός πληθυσμών που δεν έπαψαν να ζούν και να υπάρχουν για περισσότερο από τρείς χιλιάδες χρόνια σ’ αυτό τον χώρο, και στην συνέχεια και από την Κωνσταντινούπολη, απομάκρυνε την πραγματοποίηση της βαλκανικής συνεργασίας . Οι προσπάθειες δεν θα λείψουν .Όμως ο ελληνισμός δεν παίζει παρά ένα περιορισμένο και δευτερεύοντα ρόλο , τουλάχιστον προς το παρόν. Μπορεί να παίξει ενεργότερο ρόλο; Η απάντηση θα πρέπει να είναι καταφατική για τους ακόλουθους λόγους:
 με βάση τον βυζαντινό πολιτισμό και τις πολιτιστικές επιδράσεις της ορθοδοξίας δημιουργήθηκε ένας κοινός πολιτιστικός χώρος από την Ελλάδα μέχρι την Μόσχα. Το γεγονός αυτό , που δεν διέφυγε από δυτικούς διανοητές όπως ο Χάντιγκτον , το διαπιστώνουμε στο χαρακτήρα πού έλαβε το έργο στοχαστών όπως ο Ντοστογιέφσκι , ο Μπερντιάγεφ , ο Ταρκόφκσκι , ο Αιζενστάιν , ο Γ. Ρίτσος. Κινήματα επαναστατικά ,έλαβαν ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα χάρις τις επιρροές που δέχθηκαν από την ορθοδοξία.
 οι οικουμενικές διαστάσεις του ελληνισμού , που υπογράμμισε με έναν ιδιόρρυθμο τρόπο ο Σοκόλης ,τον καθιστούν προνομιακό συνομιλητή με τους ορθόδοξους Άραβες και γενικότερα με τους λαούς της Μέσης Ανατολής.
 Τα Βαλκάνια είναι η φυσική μας ενδοχώρα , ώστε χάρις αυτά να υπάρχουν τεράστια περιθώρια πραγματικής και όχι παρασιτικής οικονομικής ανάπτυξης , που θα σέβεται το περιβάλλον ,την ιστορία και τον πολιτισμό. Με την δημιουργία των αγωγών αερίου και πετρελαίου που ξεκινούν από την Ρωσία , διασχίζουν τα Βαλκάνια και την Ελλάδα και καταλήγουν στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης συγκροτείται ένας ενιαίος οικονομικός χώρος ,με τεράστιο γεωπολιτικό βάρος. Η ένταξη μας στην Ευρωπαική Ένωση , που διαφημίστηκε ,μία εποχή, ως η νέα μεγάλη ιδέα , επέτεινε τα παρασιτικά χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας και ενίσχυσε μία οικονομικό- πολιτική τάξη , που υπάρχει χάρις την διαφθορά. Η βαλκανική συνεργασία είναι μία μοναδική ευκαιρία για να ξεφύγουμε από την παρακμή , καθώς θα σημάνει τον παραγωγικό αναπροσανατολισμό της οικονομίας.
 Η τεράστια γεωπολιτική και στρατιωτική ενίσχυση της Τουρκίας , που δεν διασκεδάζεται ούτε από την συμμετοχή στο ΝΑΤΟ , ούτε εξευμενίζεται από την υποστήριξη από την Ελλάδα της πιθανολογούμενης ένταξής της στην Ευρωπαική Ένωση ,αλλά υπηρετεί με συνέπεια τις αυτοκρατορικές και νέο-οθωμανικές της φιλοδοξίες της , την καθιστούν άμεση απειλή όχι μόνο για την Ελλάδα ,αλλά και άλλους βαλκανικούς λαούς. Η ανάγκη της βαλκανικής συνεργασίας είναι πλέον περισσότερο πιεστική από ποτέ. Φυσικά προυπόθεση μιας τέτοιας συνεργασίας είναι να αναγνωρίσουν όλα τα βαλκανικά κράτη ότι τα σημερινά σύνορα είναι απαραβίαστα και δεν υπάρχει διάθεση και πρόθεση αναθεώρησης τους από κανένα.


Γ΄


Ο ελληνισμός δεν κατέχει αποκλειστικά αυτός την «αλήθεια ». Τέτοιους μονισμούς δεν συναντούμε στους ανοιχτούς ορίζοντές μας. Αλλά σε στοχαστές σαν τον Ηράκλειτο, τον Παρμενίδη, ως τα αρεοπαγιτικά κείμενα, αναδεικνύεται η κοινή προσπάθεια να συρθεί ο κόσμος , να ίσταται μπρος στην αλήθεια. Από τα πλατωνικά κείμενα ως τις σκέψεις του Διογένη προσφέρεται στην σκέψη το αντίκρυσμα του μηδενός, η μελέτη θανάτου , το μη θεμελιώσιμο της απόλυτης αλήθειας. Η μελέτη της διαχρονικής εξέλιξης του ελληνικού στοχασμού μας οδηγεί στην εύρεση των ορίων, του μέτρου , στην απόρριψη της Ύβρεως , στην αναίρεση της αλαζονείας, στην στροφή προς τα «ένδον», στην αναζήτηση του αυθεντικού ,σε έναν κόσμο όπου θριαμβεύει το ασήμαντο.
Αναγνωρίζουμε τα σημεία της αρχαίας τραγωδίας και του βυζαντινού πολιτισμού στην ζώσα εκκλησιαστική εμπειρία , στην λειτουργία της ορθόδοξης εκκλησίας , στον Καραγκιόζη και στο θέατρο σκιών, στα ρεμπέτικα, στην ζωγραφική του Θεόφιλου , του Τσαρούχη του Εγγονόπουλου , του Χατζηκυριάκου – Γκίκα , στο έργο του Φ. Κόντογλου, στον «βυζαντινό υπερρεαλισμό» του Ν. Γ. Πεντζίκη .
Τα τραγούδια της Μικράς Ασίας, όπως και η δημοτική μουσική, διαμορφώνουν κατάσταση «ιερής μέθης ». Στο άκουσμά τους κτυπάει με τον πιο χαρμόσυνο τρόπο η καρδιά του Ρωμιού. Δοξολογούν τον έρωτα, την αγάπη, την φτώχεια, την ταπείνωση. Επικεντρώνονται συχνά στο «δεινόν» της αγάπης. Προβάλλουν την απόλυτη συντριβή, την απέχθεια προς τον πλούτο. Είναι μουσική ζυμωμένη με τον πόνο. Η εμπειρία του πόνου ανάγεται στην κύρια προϋπόθεση αισθητικής δημιουργίας. Χάρις στις προσπάθειες του Σίμωνα Καρρά και της Δόμνας Σαμίου διασώθηκε όλος ο πλούτος των μικρασιάτικων τραγουδιών , που ίσως να είναι η πιο δυνατή και η πιο συγκλονιστική κραυγή που έρχεται από το Βυζάντιο. Όσο ζούσε ο Σίμων Καρράς διοργάνωνε πάντα μια μικρή γιορτή ανήμερα στις 29 Μαίου , που ερμηνεύονταν τραγούδια και θρήνοι από την πτώση της Πόλης. Από αυτά ίσως τα πιο συγκλονιστικά , τα πιο σπαρακτικά είναι τα Ποντιακά ( «η Ρωμανία πέρασεν , η Ρωμανία επάρθεν , η Ρωμανία αν πέρασεν , ανθεί και φέρει κι άλλο» ) για τα οποία ο Καβάφης έγραψε το ομώνυμο «Πάρθεν»
Καταφεύγουμε στην μαρτυρία της Δόμνας Σαμίου, αυθεντικής ερμηνεύτριας όλων των όψεων της μουσικής του νεοελληνικού λαικού πολιτισμού, με σκοπό να ανιχνεύσουμε το υφάδι που συνδέει σημερινά ακούσματα με ακούσματα από το Βυζάντιο. Από γονείς Μικρασιάτες, παρέλαβε εμπειρίες πόνου και νοσταλγίας που αναδύονται διάφανα, βασανιστικά, στις ιερές εικόνες. Σημεία-σημάδια, σημαίνουν την παρεύρεση του βυζαντινού κόσμου: «Τρεις εικόνες... Αυτές εκεί! (Μου τις δείχνει, κρέμονται στο σαλόνι σε μια γωνία.) Τις έφερε η μάνα μου από 'κει... Σ' όλη τους τη ζωή μ' αυτή την πίστη έζησαν, ότι θα γυρίσουν ξανά πίσω μια μέρα! (Κοιτάμε τις εικόνες.) Δεν είναι σπουδαίες. Είναι λαϊκού ζωγράφου, δεν έχουν τίποτα το εξαιρετικό... To μόνο εξαιρετικό είναι ότι προέρχονται από κείνα τα μέρη»41•
Η ζωή του πρόσφυγα είναι δεμένη με την έλλειψη της πατρίδας , αλλά και με την γεύση της κοινότητας ,του κοινού πόνου και της κοινής χαράς. Δημιουργεί συχνά την αίσθηση του νόστου για ένα χώρο όπου ο ελληνισμός, από τις πρώτες στιγμές της πορείας του, έδωσε τις καλύτερες όψεις του. Η λαϊκή μουσική, παιδευμένη μέσα στίς εκκλησίες, ακολουθώντας τις αξιολογήσεις που αναδύθηκαν από τον βυζαντινό πολιτισμό , δημιουργεί το μεγάλο από το ελάχιστο.
Η Δόμνα Σαμίου θεωρεί ότι η Αμερική απειλεί την παράδοση και τον πνευματικό κόσμο που προήλθε άμεσα ή έμμεσα από τον βυζαντινό πολιτισμό: «Όταν έβρεχε τον χειμώνα, ο πρώτος δυνατός άνεμος έσχιζε το πισσόχαρτο και η βροχή έμπαινε μέσα! Η μάνα μου, όπως κι όλες οι γειτόνισσες, έβαζε κατσαρόλια και τεντζερέδια για να στάζει η βροχή εκεί μέσα. Και όμως, όσο παράξενο κι αν σου φανεί, ήμασταν ήρεμοι, ήσυχοι. Βεβαίως υπήρχε το πρόβλημα της φτώχειας, αλλά υπήρχε μια ανθρωπιά, Θανάση μου! Συμπάσχαμε και χαιρόμασταν με τον πλαϊνό μας... Όταν γινόταν ένας γάμος, τρέχαμε όλοι να βοηθήσουμε. Τα παλικάρια κάναν τους σερβιτόρους, οι γειτόνισσες δίναν όλες τα τραπέζια τους και στρώνανε μες στη γειτονιά και γλεντούσαμε... Γεννούσε μια γειτόνισσα και τρέχαμε όλες να βοηθήσουμε τη λεχώνα! Πέθαινε κάποιος; Η λύπη του ενός ήταν λύπη όλων μας! Σημασία στη ζωή έχει να μπορεί από το τίποτα να γίνει το παν! Άλλωστε αυτό κάνει και το τραγούδι και η τέχνη γενικότερα. Για μένα το τραγούδι και η τέχνη μπορούν να κάνουν το τίποτα και μερικές φορές το παν στη ζωή... Θυμάμαι, κοντά στη δική μας την παράγκα στην Καισαριανή υπήρχε η ταβέρνα του μπαρμπα-Αλέκου. To βραδάκι γύριζαν οι άντρες απ' τη δουλειά και αράζανε στην ταβέρνα. Κρασάκι, καμιά σαρδέλα παστή, κανένα κρεμμύδι. Kαί τους έπιαναν τα μεράκια, ερχόταν κι αυτός με το γραμμόφωνο, το ακουμπούσε σε μια βάση και άρχιζαν οι παραγγελιές... Οι εκκλησίες και οι ταβέρνες ήταν για μας τότε ό,τι είναι σήμερα το Μέγαρο Μουσικής... Για μένα η Αμερική έκανε μεγάλο κακό. Όλο το κακό πηγάζει απ' αυτή τη χώρα. Τρελή χώρα... Η Αμερική είναι μια ένοχη χώρα, που από την ενοχή σκοτώνει τους γύρω, γιατί νομίζει ότι όλοι όσοι|. ζουν έξω από την Αμερική βλέπουν την ενοχή της. Και ντρέπεται...»42.
Ο ζεϊμπέκικος χορός είναι κεντρικό σημείο μικρασιατικού, του ανατολικού-ρωμέικου , δηλαδή βυζαντινού πολιτισμού. Ο Ζ. Λακαριέρ, στην Ελλάδα του 1950, μέσα σε σκοτεινές ταβέρνες, είδε τα καλοασκημένα , από την εργασία , σώματα κτιστών, ψαράδων, νοτισμένα από αλμύρα κάπνα, κρασί και ούζο, να στρέφονται με ουράνιο , μεταφυσικό , εκστατικό τρόπο προς τα πάνω και ύστερα να προσκυνούν και να αγκαλιάζουν νοερά τη γη. Κατά μία εκδοχή. ζεϊμπέκηδες ήταν τα αντίστοιχα σώματα κλεφτών στην Μικρά Ασία. Κατά μία άλλη εκδοχή. ο ζεϊμπέκικος είναι χορός θαλασσινών, ενώ ο τσάμικος χορός ορεσίβιων. Ο Θ. Μουρράης-Βελούδιος – επηρεασμένος μάλλον από αντίστοιχες απόψεις του κριτικού Α.Καραντώνη - έχει προσφέρει σημαντικότατα στοιχεία για την καταγωγή και την ερμηνεία του ζειμπέκικου. Ανάγει την προέλευσή του στον αρχαίο χορό «Αρτο-ζην». Η λέξη «Ζεϋ» (από το Ζευς) συμβολίζει κατ' αυτόν το πνεύμα, ενώ το μπέκος, το ψωμί δηλαδή, το σώμα. Τονίζει δε: «Oι μεταβυζαντινοί Νεοέλληνες ρεμπέτες, μάγκες, είναι οι μύσται και συνεχισταί μιας παγκάλου και ενδόξου «Ελληνικότητος» εις την ουσιαστικήν σημασίαν της λέξεως, τουτέστιν ενός δια του βίου και πολιτείας αυτών εσαεί ανανεούμενου και τιμωμένου εξόχου ανθρωποφυσισμού...Ο ΖΕΥ-ΜΠΕΚΙΚΟΣ-ΑΡΤΟΖΗΝ είναι ένας υπερβατικός διαλογισμός εν είδει προσευχής ή κινησιολογικής ΡΕΜΒΗΣ, εξ ου και ΡΕΜΠΕΤΕΣ, για αρρενωπούς άνδρες, ήτοι μια ΟΡΧΗΣΙΣ ως εκ των γνωστών αδένων του, και όχι ΧΟΡΟΣ, είναι δε αφιερωμένη εις τον Πρώτον Διόνυσον της Ορφικής Θράκης, όπως και ο φιλοπαίγμων ακκισμοβρίθής Κόρδαξ (τσιφτετέλι)43.
Από τον Διγενή Ακρίτα ,σύμφωνα με τον Νέαρχο Γεωργιάδη ,φτάνουμε στον ρεμπέτη : «Η παράδοση ενός τραγουδιού ( ή καλύτερα ενός προτύπου που παράγει συνεχώς νέες εκδοχές και νέες παραλλαγές ) , για χίλια χρόνια πάνω κάτω , δείχνει την ανεξάντλητη ζωτικότητα του νεοελληνισμού τόσο στους αγώνες επιβίωσης όσο και στο τραγούδι , τη γλώσσα , και γενικά την πνευματική δημιουργία .Το τραγούδι του ακρίτα Γιάννη , που διαδοχικά μετατρέπεται σε κλέφτη , αρματολό , κοινωνικό ληστή και ρεμπέτη , μαζί με τα συμφραζόμενα και τις συμπαραδηλώσεις του , απεικονίζει ολόκληρη σχεδόν την νεοελληνική ιστορία .Κι εδώ φαίνεται η πραγματική αξία και μεγαλοπρέπειά του. Αποδίδει , επίσης , την ιστορική συνέχεια και τη συνείδηση αυτής της ιστορικής συνέχειας , σε όλους αυτούς τους αιώνες »44
Εμβληματική , υποβλητική , και αξεπέραστη είναι η περιγραφή , του ζειμπέκικου που κάνει ο Ρένος Αποστολίδης στο βιβλίο του εμφυλίου πολέμου , «Πυραμίδα 67». Ένας σκοπός , ένα τραγούδι καταδιωγμένο, στα χείλη καταδιωγμένων , «εξομολόγηση ομαδική» κάνει να παύσουν τα όπλα και από τις δύο πλευρές .Οι ιδεολογίες λύγισαν εμπρός στον ανθρώπινο πόνο. Με τους απλούς στίχους του («Κάποια μάνα αναστενάζει , μέρα – νύχτα ανησυχεί» ), φέρνει στην επιφάνεια το μαρτύριο του νέο-ελληνισμού .« Ο καημός της ρωμιοσύνης » περιγράφεται με αδρά χαρακτηριστικά , αποκτά σάρκες .Όταν μέσα στην μεγάλη οδύνη της καταστροφής , του πολέμου , του θανάτου , της απόγνωσης ,κάποιος σηκώνεται με αργές , ιεροτελεστικές κινήσεις , για να χορέψει ζειμπέκικο , ένα αίσθημα κυριαρχεί , που απηχεί την ιερότητα της στιγμής : δέος 45.
Ο ζεϊμπέκικος χορός , συνέχεια λοιπόν του Διόνυσου στον νεώτερο ελληνισμό ,κυριαρχεί στην θεματική του Γ. Τσαρούχη. Μαθητής του Φ. Κόντογλου, είναι ένας αληθινός τεχνίτης , τόσο βυζαντινός όσο και μοντέρνος. Λάτρης του Καραγκιόζη, προσκυνητής των πιο άξιων «εραστών του Θεού » , των μοναχών, ταξιδεύει σε βυζαντινούς προορισμούς:Με τον δάσκαλο του Φ. Κόντογλου στον Μυστρά , με με νεότερους φίλους στον Άθω. Συχνά οδηγείται ως την βασιλεύουσα Πόλη. Αναρωτιέται μάλιστα γιατί οι Έλληνες χαρίζουν τον αμανέ στους Τούρκους, μουσική ελληνικότατη με αναφορές στον Ευριπίδη και σε βυζαντινά μέλη.
Όπως γράφει ο A. Σαββάκης, ο Τσαρούχης «μυείται» στο ρεμπέτικο από μια εξαίσια παρέα, τον νεοελληνιστή Τζούλιο Καίμη , την Ρόζα Εσκενάζυ, τον Κόντογλου και τον Ξυγγόπουλο. Ακούει μια μουσική βγαλμένη από τον «Παράδεισο», που είχε καθαρθεί με τον πόνο , με το έλεος και μας οδηγεί κατευθείαν στα έσχατα .Μερικές δεκαετίες αργότερα , το 1949 ο Μάνος Χατζηδάκης , μπροστά σ’ ένα πλήθος έκπληκτων αστών, θα επισημάνει την βυζαντινή – εκκλησιαστική προέλευση του ρεμπέτικου και την μεγάλη αισθητική σημασία του.
Ο Τσαρούχης, δίχως φανφάρες, κοινωνός άξιος και ευαίσθητος ενός πνευματικού κόσμου που υποβάλλει η διαχρονική εξέλιξη του ελληνισμού, αναφέρει μια νεανική συζήτηση με τον Κεμάλ Ατατούρκ: «Τούρκοι και Ρωμιοί πρέπει να ζούνε μαζί σαν μια εθνότητα», είπε ο Κεμάλ Ατατούρκ. «Kαί τι νομίζετε, κύριε Πρόεδρε, ότι οι Έλληνες θα μπορούσαν να ασπασθούν τον μωαμεθανισμό;» είπε ο Τσαρούχης. «Α, όχι! Οι Τούρκοι θα γίνονταν χριστιανοί». «Και από τον χριστιανισμό τι δόγμα θα διαλέγατε;» «Δε με ενδιαφέρει ο χριστιανισμός, στο διάβολο ο χριστιανισμός, με ενδιαφέρει μόνο η Ορθοδοξία», είπε ο Κεμάλ Ατατούρκ (αναφέρεται στην εργασία του Α. Σαββάκη για τον Τσαρούχη). Γνωρίζουμε, εθνικές εκκαθαρίσεις και γενοκτονίες εναντίον Ελλήνων, Αρμενίων, Κούρδων πόσο επαληθεύουν τις δήθεν καλές τουρκικές προθέσεις. Είναι όμως πολύ πιθανόν , ο Κεμάλ όπως και άλλοι Τούρκοι , μουσουλμάνοι ή άθεοι να γοητεύονται κάποιες φορές από την ορθοδοξία ,όπως όταν προσκυνούν, σε πολλές περιπτώσεις τον Αη- Γιώργη. Το γεγονός αυτό όμως δεν ακυρώνει τις αυτοκρατορικές , γεωπολιτικές φιλοδοξίες , που ιδρυτικά τρέφει το τουρκικό κράτος .Άλλωστε δύσκολα υποκρύπτονται από την ομολογία ότι « Έλληνες και Τούρκοι θα πρέπει να είναι μαζί στο ίδιο κράτος » , ότι μακροπρόθεσμος στόχος του , παραμένει η ανάκτηση ότι γεωπολιτικά είχε χαθεί για τον τουρκισμό μετά την διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Ο σκωπτικός Καραγκιόζης, πολυπράγμων, πολυπρόσωπος, ανανεώνει την αριστοφανική διασκέδαση των πραγμάτων και την σωκρατική ειρωνεία. Πάνω στην σκηνή του παρελαύνουν όλα τα θέματα της ελληνικής ιστορίας, ο Μεγαλέξανδρος, οι ήρωες του 21. Χρησιμοποιούνται υλικά φτωχά, χαρτόνια, μπογιές. Oι καραγκιοζοπαίχτες με γνωστότερους τους Σπαθάρηδες , λαϊκοί άνθρωποι, είχαν, όπως μας μαρτυρεί ο Τσαρούχης, μια στόφα εξαίρετη, αριστοκρατική. Ο Καραγκιόζης φέρει διαφορετικά προσωπεία, μεταχειρίζεται ποικιλία από μάσκες, είναι ένα πρόσωπο τραγικό.
Η μεγάλη ιδέα , καθώς τροφοδοτείται από τον βυζαντινό πολιτισμό , σκέπει την πορεία του νεοελληνικού πολιτισμού μας. Συμπεριφορές του λαικού βίου και δημιουργίες προσωπικές των πιο στοχαστικών, ευλαβικών και σιωπηλών αντλούν απο αυτή χυμούς πολύτιμους.
« Η Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη » του Νικηφόρου Βρεττάκου αναδύει μια τραγική αναφορά της πτώσης του γένους. Όταν αναφερόμαστε στο στοιχείο της τραγικότητας, δεν περιοριζόμαστε στην νοηματική - οντολογική πλευρά, αλλά επιπλέον προσδιορίζουμε το είδος της τεχνικής που χρησιμοποιεί ο ποιητής.
Ο«Αγγελιοφόρος» κομίζει το πολυσήμαντο μήνυμα
«Ουκ εάλω η Βασιλεύουσα Ψυχή των Ελλήνων! Ουκ εάλω η Βασιλεύουσα Ψυχή των Ελλήνων!» 46
Ο δε «Γέροντας» με τρόπο αποφατικό, ιδιαίτερα οικείο στα κείμενα του Ηράκλειτου και του Διονύσιου Αρεοπαγίτη λέγει:
«Απολιόρκητη όταν πολιορκείσαι, και όταν συλλαβαίνεσαι ασύλληπτη κι όταν κουστωδίες σε πάνε και σε φέρνουνε στα πραιτώρια κι όταν δένεσαι πάνω σε πασσάλους και μαστιγώνεσαι , κι όταν δένεσαι πάνω σε άλογα κι άρματα και σέρνεσαι βάφοντας κόκκινη την οδό προς τον Άδη. Kι όταν ενταφιάζεσαι, δεν μένεις εκεί, παρά μόνο για μία ή για δύο, το πολύ για τέσσερις νύχτες οπότε «όρθρον βαθέος» γιομίζεις το φως με πίδακες της Ανάστασης!»47.
To αντίκρυσμα του κόσμου μάς φέρει αντιμέτωπους με λαμπρότητα μοναδική. Όλα είναι διάφανα, καθαρά, αέρινα, αναδύουν την «κεκρυμμένη αλήθεια».
«Β' Αναγνώστης»
Κι είναι όλa ορατά ως το έσχατο βάθος τους γιατί είναι εδώ που ο θεός εφανέρωσεν όλa τα ουράνια του απόρρητα.
Ο Γέροντας
Και το όνομα Ελλάδα δεν είναι λέξη αλλά λόγος
όλες οι λέξεις που ονομάζουν το φως.
Περικλείνεται μες στα τρία φωνήεντα και τα τρία σου
Σύμφωνα των βιβλίων ή βίβλλος.
Κι ενανθρωπίστη στις τρεις συλλαβές σου το φως»48
Ο ποιητής βρίσκει σ’ αυτή την λέξη καταφύγιο. Από την Κρήτη ως την Πέλα, την Γέλα ως την Πέργαμο, οι κολώνες , οι μετώπες, τα βουνά, όλα μαρτυρούν την απόπειρα να ξεφύγουμε από τα όρια του χρόνου. Γη μοναδική, ιερή και αγία, κάρπισε το κρίνο του αρχάγγελου Γαβριήλ. Η ελευθερία παντρεύεται με το φως και τον πόνο. Χοροί ποιητών ανεβαίνουν προς τα πάνω στην Αγια Σοφία του Ελικώνα, να αφουγκραστούν τα «όσα σιωπούνε και τα όσα βοούνε δίχως ν' ακούγονται». Αποστολή του γένους να σηκώσει το σταυρικό πάθος. Ο Βρεττάκος ειδωλολατρικά ,σαν τον Σικελιανό, περιγράφει το «μαρτύριο του Κούρου-Ιησού». Διηγείται την μεγάλη αθλιότητα των δύο μεγάλων αλώσεων του 1204 από τους Σταυροφόρους και του 1453 από τους Τούρκους.
«Σταυροφόροι στο όνομα των Aγίων σε λήστεψαν και σε σύλησαν.
Πολυώνυμοι αλλόθρησκοι και ομόθρησκοι βάρβαροι,
Παραβίασαν τις πύλες των βουνών και των
κόρφων σου»49.
Μα αυτός στεριώνεται στον βαθύτατο πόνο και στο αίμα των πληγών. Συλλέγει τα ονόματα, τον Μιλτιάδη, τον Απόλλωνα, τον Ακρίτα και τον Σταυρό, την Αφροδίτη, τον Ποσειδώνα, τον Οδυσσέα, τον Αισχύλο, τον Αλέξανδρο, τους ξυπόλητους βασιλιάδες, τους ξωμάχους, τους ψαράδες, την Τρισήλιο θεότητα, τον Διγενή, τον Αη-Γιώργη. Κοινωνούν μια λειτουργία πόνου και δακρύων.
«Α' Αναγνώστης
Καί φιλεύαν ο ένας τον άλλο τους ψωμί και αλάτι, βγαλμένο από τις αλυκές που σχημάτιζε ο λαός με το δάκρυ του..
Β' Αναγνώστης
Και τa δισκοπότηρα που μεταλαβαίναν, αντί κρασί είχαν μέσα τους τον πόνο του Έθνους»50.
Μέσα στο οδυνηρό σκοτάδι, οι ακαδημίες του Πλάτωνα λειτουργούσαν στα «κρυφά σχολεία» και στο κιτρινισμένο, κατά τον Βρεττάκο, ράσο του πάπα, το υφασμένο πριν από την Άλωση , «όπου μέσα τους , «χιονισμένο βρεγμένο» συνάζονταν όλο το Έθνος ».
Η πτώση της Βασιλεύουσας, η πτώση του γένους, είναι η κεντρική για τον ποιητή δοκιμασία. Αλλά κι η απαρχή της μεγάλης ανόδου στην κλίμακα για την διόραση του άκτιστου φωτός. Απ' το αίμα του Διάκου, του Ρήγα, των Μεσολογγιτών, γεννιώνται άνθη.
«Τα άνθη που απ’ το αίμα
του Ρήγα αναπηδήσαν
πεζοπορούσαν πάνω σου.
«Για ιδές καιρό που διάλεξε…»
Κ’ έγιναν άσπρα , διάφανα
σαν είδος φώς τα ράσα
του Διάκου που αναλήφτηκε .»

« Γη των μαρτύρων και των λουλουδιών». 51

Σκηνές βιβλικές προσαρμόζονται στον ελληνικό χώρο και στην ελληνική ιστορία. Ο Ιησούς κατεβαίνει και συναντά τον Σολωμό που βαστά τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Σώματα που δεν πεινούν, καρδιές διάφανες δεν τις διαπερνούν οι σφαίρες, παιδιά που γεννιώνται μορφωμένα.
«Και Κοσμάδες Αιτωλοί ανεβαίνουν και μιλούν απ’το βήμα των ορέων
ανεμίζοντας τα ράσα τους σύννεφα
μέσα στα σύννεφα ενώ πάνω απ' όλες
τις γύρω κορφές ακούγονται κρόταλα
«Ίτε και Ίτε και Ίτε…»52
Oι γυναίκες με τις μαύρες μαντήλες συλλέγουν το μαρτύριο, θρηνούν και μοιρολογούν τον Ιησού, τον Λιάκο, τον Πέτρο. Μα οι νεκροί ποτέ δεν παύουν να παρακολουθούν όλοι το μέγιστο σκηνικό του κόσμου. Βασιλικοί , λιακωτά , χαγιάτια, το μαύρο ψωμί, οι οξυές, τα έλατα οι γυναίκες που ανεβαίνουν με τα μουλάρια στα βουνά όλα είναι έθνος. Αναρωτιέται, ο Ποιητής πως θα πεθάνει, πώς θα δύσει τούτο έθνος «Πώς πεθαίνει ένα έθνος , όταν όλες οι θύελλες καταιγίζονται απάνω του , δίχως να βρίσκουν το σώμα του ; Πώς πεθαίνει όταν όλα είναι έθνος» ;
Οι προστάτες, οι νέο-βάρβαροι πέφτουν πάνω στην ιερή γη και σπρώχνουν τον έναν αδελφό να μπήγει το μαχαίρι στην καρδιά του άλλου. Τούτο είναι το αποκορύφωμα του δικού μας , του μέγιστου μαρτυρίου μας.
«Αθλοφόρος των όλων ,νικούσες στη μάχη , που ήταν και μάχη
τους.
Μα αντί άλλης δάφνης , ελάβαινες τους προστάτες που δεν νοιά-
ζονταν άλλο , εξόν να σκεπάσουν τις ζώσες σου κρήνες με αγκάθια
και αγριόχορτα.
Να σφραγίσουν το στόμα σου , να μην έβγει το φώς , τι δεν ήταν
προς κέρδος τους.
Άκουροι βάρβαροι ,κι άλλοι που είχαν φορτωμένες το μάλαμα
και το ασήμι τις μούλες τους , διασταυρώνονταν πάνω σου.
Τι ο Πανάγιος Τάφος σου ήτανε πέρασμα.
Και δε σταματούσανε να σε ιδούν , όπου ήσουν ο Αι-Γιώργης της
ανθρωπότητας , να προσπέσουν στο φώς που κατέβαινε από πάνω ή
αυτό που αναδίνονταν από μέσα σου.
Τους χρειαζότανε το αίμα σου , που ήτανε νόμισμα , να ξοφλή-
σουν δικούς τους λογαριασμούς.
………………………………………………………………………
Τους παραπλάναγαν την ψυχή με πανουργίες , τους θόλωναν το
μυαλό ώσπου βλέπαν αλλαντάλλω τα μάτια τους.
Και τους ρίχναν στον αλληλοσκοτωμό.
Τι αδελφός με αδελφό μετά δεν γνωρίζονταν.
……………………………………………………………………….
Θές ο ήλιος χαμήλωνε , θές το φεγγάρι ,από κάπου έφεγγε πάν-
τως.

Κι ο αδελφός με αδελφό γνωρίζονταν πάλι.
Κι απ’ τα μέσα της γής ,ενωμένο το αίμα το το από δω κι από κεί ,
φύτρωνε ένα μόνο λουλούδι που αρωμάτιζε τον αγέρα με τη συγ-
γνώμη του. » 53

Ο ποιητής μάς στρέφει προς τα εκεί, στην "οδύνη των Δώδεκα θεών και του ενός, του Πατρός, του Υιού και του Πνεύματος του Αγίου"».
Ο «Γέροντας» επαναλαμβάνει τον θεμελιώδη λόγο.
«Ουκ εάλω η ρίζα! Ουκ εάλω το φως!»

Η ποίηση του Ελύτη συναντά στις «αμμουδιές του Ομήρου» ματιές προσωκρατικές και λέξεις βυζαντινές. Άξιον Εστί σημαίνει την αγιοποίηση του ελληνικού ρυθμού. Ομοιώνεται του λαού και δοξολογεί τον κόσμο. Πρόκειται για ένα ιδιόρρυθμο παγανιστικό χριστιανισμό. Τα πάντα διηθούνται, μεταμορφώνονται, εξυψώνονται.
«Ναοί στο σχήμα τ' ουρανού
και κορίτσια ωραία
με το σταφύλι στα δόντια που μας πρέπατε!
Πουλιά το βάρος της καρδιάς μας ψηλά μηδενίζοντας
και πολύ γαλάζιο που αγαπήσαμε» 54
Η τεχνική του Οδυσσέα Ελύτη είναι ακονισμένη με πέτρα βυζαντινή που έχει αποτυπώσει την γραφή του ο Ρωμανός ο Μελωδός. Εικόνες γαλήνιες αισθητοποιούν μεγάλα μυστικά. Δοξολογούν την άπειρη ομορφιά του κόσμου. Αέρινος, δείχνει να μην εγγίζεται από τον πόνο της πτώσης του γένους, καθώς παρασύρεται στην διαφάνεια της ελληνικής γραμμής. «Ιερείς και πουλιά» διηγούνται δόξα ανεκλάλητη, τον «Ιησού του ήλιου». Προβαίνει όμως στο μεγάλο βήμα. Λέγει το διαρκώς επαναλαμβανόμενο: «Η αλήθεια μόνον έναντι θανάτου δίδεται» 55 Κατά αυτό τον τρόπο βεβαιότητες, καταφάσεις, ορθολογικές διαχειρίσεις του κόσμου είναι μετέωρες. Η αλήθεια της ύπαρξης , απόφαση μη θεμελιώσιμη, είναι τούτο το ελάχιστο και μέγιστο, διαρκής «μελέτη θανάτου».
Την «μεγάλη ιδέα του νεοελληνισμού» ως μαθητεία στην άχραντη ευτέλεια , ως πολιτισμός αντίστασης , την κράτησαν καλά φυλαγμένη μα και ζωντανή , σε δύσκολους καιρούς ,ζωγράφοι, ψαλτάδες, καραγκιοζοπαίχτες, ζεϊμπέκηδες, ποιητές, ψαράδες, ναύτες, εργάτες , κτίστες, αντάρτες , κλέφτες , παπάδες υφάντριες, λιακωτά, χαγιάτια, μοναστήρια, ασκητές. Σημαίνει, δηλαδή, τον γηγενή, πολυετώς καλλιεργημένο τρόπο βίου, την αγαπητική, ερωτική θέαση του κόσμου , που δημιουργεί το ελάχιστο από το μέγιστο όπως μας έδειξαν ο Οδυσσέας Ελύτης και η Δόμνα Σαμίου. Στρέφει τον άνθρωπο προς το ένδον, προς την αναζήτηση της αυθεντικότητας και της κοινότητας. Αρδεύεται από την όλη πνευματική περιπέτεια του ελληνισμού, μα στέκεται πιο πολύ στην καρδιακή ενατένιση του βυζαντινού πολιτισμού.
Πολιτειακά μπορεί να εκφραστεί από την ομοσπονδία των κοινοτήτων , τον συνεργατισμό, την αποκεντρωμένη οργάνωση του βίου όπως μαρτυρούν τα κείμενα στοχαστών όπως ο Ι.Δραγούμης και ο Κ.Καραβίδας. Το κίνημα της ελληνικής απελευθέρωσης , της ελληνικής αντίστασης και της εθνικής ολοκλήρωσης , μπορεί δικαίως να αποσκοπούσε στην απελευθέρωση όσο δυνατόν ευρύτερων περιοχών , που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς και την συνένωση τους στα πλαίσια του ελληνικού κράτους , αλλά δεν περιορίστηκε σ’ αυτό. Απέβλεπε , σύμφωνα με τις διακηρύξεις του Ρήγα και του Υψηλάντη και άλλων μεταγενέστερων όπως ο Α.Παπαναστασίου στην Βαλκανική Συνομοσπονδία. Γι’ αυτό το πρόγραμμα του ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος δεν έχει καμία σχέση με εθνικισμούς και ρατσισμούς.
Ένας λαός μπορεί να ενεργοποιείται από μύθους .Αλλά η πορεία του στην ιστορία , σε τελική ανάλυση, δεν μπορεί ,να καθοδηγείται παρά από την ψυχρή ανάλυση της πραγματικότητας και από την αυστηρή διάκριση της επιθυμίας από την πραγματικότητα .
Μετά την μικρασιατική καταστροφή η «μεγάλη ιδέα » χρησιμοποιήθηκε ως « ιδεολογία » κατά της αριστεράς , από ένα κράτος που ελεγχόταν από ξένα συμφέροντα. Ο δικτάτορας Γ.Παπαδόπουλος θεώρησε ότι η δυαδική ελληνοτουρκική ομοσπονδία θα πραγματοποιούσε την «μεγάλη ιδέα».Φυσικά αυτό που θα συνέβαινε θα ήταν η ενίσχυση της νοτιανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ και η διπλή υποταγή της Ελλάδας σε ΗΠΑ και Τουρκία. Ο Κ.Καραμανλής ισχυριζόταν ότι η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ θα ήταν η νεότερη εκδοχή της μεγάλης ιδέας. Βέβαια και αυτός διαψεύσθηκε .Οι Έλληνες ,δεν εμπνεύστηκαν ποτέ από την συμμετοχή της χώρας μας στην Ε.Ε. και για διάφορους λόγους δεν ταυτίστηκαν ποτέ με αυτή. Εξαίρεση αποτελεί ένα μικρό τμήμα του πληθυσμού που άντλησε άμεσα χειροπιαστά οφέλη .
Βεβαίως η ελληνική αριστερά παρότι αντιτάχθηκε στην «μεγάλη ιδέα» δεν έμεινε ασυγκίνητη από το βυζαντινής προέλευσης όραμα του Ρήγα για την Βαλκανική Ομοσπονδία όπως μαρτυρούν το έργο του Γ.Κορδάτου « Ο Ρήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία » (Εκδόσεις:Συλλογή 2008) και οι ακόλουθες απόψεις του Ν.Ζαχαριάδη : «Αυτό δε σημαίνει ότι η νεοελληνική λαική δημοκρατία δεν έπρεπε , μια και θάταν το πρώτο ανεξάρτητο Βαλκανικό κράτος, να πάρει την πρωτοβουλία μια αδελφικής συμμαχίας και ενός αδελφικού πολέμου όλων των βαλκανικών λαών για την αποτίναξη του ζυγού του σουλτάνου και των μπέηδων και τη δημιουργία μίας πραγματικά λεύτερης και ανεξάρτητης Δημοκρατικής Ομοσπονδίας των Βαλκανικών λαών .Αυτό ήταν το απόλυτα πραγματοποιήσιμο «όνειρο» του Ρήγα Φεραίου και μία από τις πρώτες και γνήσιες επιδιώξεις του 1821 .Οι αστοτσιφλικάδικες μοναρχίες των Βαλκανίων ακολούθησαν άλλο δρόμο .Ο πρώτος δρόμος , ο δημοκρατικός , ήταν ο πιο σύντομος , ο φτηνός , ο μοναδικά λαικός. Ο δεύτερος που ακολουθήθηκε στην πραγματικότητα ήταν ο δρόμος των πολεμικών και διπλωματικών δολοπλοκιών των μεγάλων Δυνάμεων και της αλληλοσύγκρουσης των συμφερόντων των βαλκανικών πλουτοκρατιών και δυναστών». 56
Στις αρχές ενός νέου αιώνα ,δεν υπάρχει λόγος να μιλάμε αόριστα για μεγάλες ιδέες . Διότι υπάρχει ένας πολιτισμός , που φτιάχτηκε στην διάρκεια του χρόνου από ανώνυμους και επώνυμους από τον οποίο αξίζει να εμπνεόμαστε.
Τα έθνη – κράτη ούτε έδυσαν , ούτε προβλέπεται να δύσουν. Με αυτή την οπτική ο ελληνισμός θα πρέπει να διαφυλάξει την εθνική του κυριαρχία και την εδαφική του ακεραιότητα .Ο στόχος αυτός μπορεί να υπηρετηθεί ,μέσα από την εσωτερική του ανασυγκρότηση και την δημιουργία μίας Βαλκανικής Συνεργασίας , στα πλαίσια της Ευρωπαικής Ένωσης ( υπό τις προυποθέσεις , που να αναφέραμε παραπάνω , με κυριότερη τον σεβασμό των υφιστάμενων συνόρων ).
Το όραμα του Ρήγα , η « βυζαντινή κοινοπολιτεία » , το «Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο », είναι η απάντηση στους εθνικισμούς και στα χωριστικά κινήματα που τροφοδοτούνται από αλλότριες , προς τον χώρο μας , δυνάμεις .Πρόκειται για μία εξέλιξη την οποία ευνοεί βέβαια η ύπαρξη ενός κοινού ανατολικού – ορθόδοξου πολιτισμού , αλλά δεν την απαιτεί κάποιος μύθος ή μια ιδεοληψία . Ρεαλιστικά σκεπτόμενοι , η Βαλκανική Συνεργασία και η συνεργασία με την Ρωσία είναι η αναγκαία πολιτική επιλογή όχι μόνο για την Ελλάδα , αλλά και για τα υπόλοιπα Βαλκανικά κράτη. Επιβάλλεται από γεωπολιτικούς και οικονομικούς λόγους , ενώ είναι ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπισθούν ριζικά και αποτελεσματικά τα φιλόδοξα αυτοκρατορικά σχέδια του νέο –οθωμανισμού για κυριαρχία στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Φ. Νίτσε, Πέραν του Καλού και του Κακού, εκδ. Μαρή, Αθήνα 1953, σελ. 127.
2. Φ. Νίτσε, Ιδέ ο Άνθρωπος, εκδ. Πέλλα, Αθήνα, σελ. 168.
3. Ν. Χατζηκυριάκος Γκίκας, Η γέννηση της νέας τέχνης, εκδ. Αστρολάβος Ευθύνη, Αθήνα 1987, σελ. 121.
4. Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών, τόμος α, εκδ. To Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 170, σελ. 138 αντίστοιχα.
5. Ν. Μπερντιάγεφ, Οι πηγές και το νόημα του ρωσικού κομμουνισμού, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, σελ. 10.
6. Φ. Ντοστογιέφσκι, Έφηβος, μετάφραση Καρολίνας Μακρή, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, σελ. 484.
7. Φ. Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμαζώφ, μετάφραση Άρη Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, σελ. 154, 177, 178, 179 αντίστοιχα.
8. Φ.. Ντοστογιέφσκι, Δαιμονισμένοι, μεταφρ. Άρη Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, τόμος Β', σελ. 47, 48, 49.
9. Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών, εκδ. To Περιβόλι της Παναγίας, σελ. 350.
10. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, σελ. 11.
11. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 13.
12. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 15.
13. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 17.
14. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 19.
15. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 24.
16. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 26.
17. Γ. Ρίτσου, Ρωμιοσύνη, έ.α., σελ. 28.
18. Απόσπασμα από Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, του Γ. Ρίτσου.
19. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.37
20. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.7,8
21. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.10
22. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.11
23. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.23
24. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.26
25. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.31
26. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.35,36
27. Γ.Ρίτσος «Η κυρά των αμπελιών»,Εκδ.Κέδρος ,σελ.39,40
28. Γ.Κορδάτου .Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Εκδόσεις Επικαιρότητα ,1999, σελ.134-135
29.Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα, Εκδόσεις. Μπάυρον , Αθήνα, σελ. 348.
30.Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία , ΕκδόσειςΡοές Αθήνα, 1993, σελ. 19.
31Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία, έ.α. σελ.52
32.Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία, έ.α. σελ. 54.
33Κ. Σ. Σ,οκολη,Αυτοκρατορία έ.α., σελ. 74
34Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία , έ.α. σελ. 75.
35Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία, έ.α., σελ. 103
36Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία, έ.α., σελ.109
37Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία, έ.α., σελ.126
38Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία έ.α., σελ.134.
39. Κ. Σ. Σοκόλη, Αυτοκρατορία έ.α., σελ. 138.
40.I. Δραγούμη, Φύλλα Ημερολογίων, Εκδόσεις ΕΡΜΗΣ, Αθήνα, 1987, τόμος ΣΤ, σελ. 116.
41.Εφημ. Βήμα, 7-11-93, συνέντευξη στον Θ.Λάλα.
42.Εφημ. Βήμα, 7-11-93, συνέντευξη στον Θ.Λάλα .
43Θ. Μουρράης-Βελλούδιος, Ευγονία και άλλα τινά ,.Εκδ. Άγρα, Αθήνα 1991, σελ. 137, 138.
44.Ν.Γεωργιάδης : «Ο Ακρίτας που έγινε Ρεμπέτης »,Εκδ. Σύγχρονη Εποχή ,Αθήνα 1999, σελ.99.
45. Ορισμένα εκτενή αποσπάσματα από το σημείο της «ΠΥΡΑΜΙΔΑΣ 67 » (Έκδοση ΕΣΤΙΑΣ 2006, σελ. 48,49,50).) , όπου ο Ρένος Αποστολίδης εικονογραφεί το ζειμπέκικο στον εμφύλιο πόλεμο είναι τα ακόλουθα :«Στους νυχτερινούς δρόμους των πόλεων , μεθυσμένοι στις ταβέρνες και στα καφενεία , στις παράγκες και στα βουνά , στ’ αμπριά των υψωμάτων και στα φυλάκια των γεφυρών , μια τριετία ολάκερη τούτη η σπαραγμένη χώρα , η ματωμένη , σε φριχτό βυθό πεσμένη , στην απόγνωση φτασμένη , δίχως ένα φέγγος από πουθενά , μητ’ ελπίδα – παντού όπου υπήρχε στρατός , παντού όπου υπήρχε αντάρτικο , παντού όπου καπνός , χαλασμός κ’ ερείπια !- η χώρα τούτη ολάκερη , μια ολάκερη τριετία , τραγούδησε ένα τραγούδι , το ίδιο και πάλι το ίδιο , μ ‘ επιμονή , με άφατο πόνο , με σπαραγμό και δάκρυα σ’όλα τα μάτια : Κάποιο απλό , λαικό , σερέτικο. .. Στρατιώτες κλαίγαν , κλαίγαν αντάρτες , εξόριστοι , άμαχοι , άνθρωποι των πόλεων !Κλαίγαν χωριάτες , κλαίγαν γυναίκες , κλαίγαν παιδιά – όλοι έκλαιγαν !.. Κι όταν στις ταβέρνες σηκωνόταν άξαφνα κάποιος να το χορέψη , δέος τους κάτεχε όλους – εξομολόγηση ομαδική !.. Το απαγόρεψαν , το κυνήγησαν – διατάξαν πια να μην πάιζεται , να μην ακούεται πια , στόμα που φοράει χακί να μην το τραγουδήση , στόμα κανένα να μην το ξαναπή !.. Μα εκείνο ανίκητο ! Σ’ όλα τα στόματα είχε κολλήσει , σ΄ όλα τ’ αφτιά είχε βιδωθή , μ’ όλους τους ήχους είχε δεθή – μ’όλους τους χτύπους , μ ‘όλες τις καρδιές !Το κλάμα του είχε ριζώσει – σαν κισσός είχε απλώσει κ’είχε όλους τους πόνους σφιχταγκαλιάσει !Μια ολάκερη χώρα , με δαύτο τάλεγε όλα :την κούρασή της , την οδύνη , την απόγνωσή της !.....Πάνω στα υψώματα , απ΄ τα μεγάφωνα των Μονάδων , που ήταν στημένα για την προπαγάνδα , κι απ΄τα χωνιά τ’ αντάρτικα , που ήταν για τη «διαφώτιση» , τρία ολάκερα χρόνια , σαν τελειώναν τα διαταγμένα λόγια τους , οι «επίτροποι » και οι «Α2» τραγουδούσαν οι άλλοι το ίδιο τραγούδι :
«Κάποια μάνα αναστενάζει , μέρα νύχτα ανησυχεί» » .
46Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, Αθήνα 1988, σελ. 11.
47Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, έ.α., σελ. 11.
48Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, έ.α., σελ. 13.
49Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, έ.α., σελ. 20.

50.Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, σελ. 23.
51.Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, σελ..27
52Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, σελ. 30
53Ν. Βρεττάκου, Λειτουργία κάτω από την Ακρόπολη, σελ. 37 ,38
54.Οδυσσέα. Ελύτη, Άξιον εστί, Ίκαρος, Αθήνα , σελ. 57.
55.Οδυσσέα Ελύτη, «Ρήμα το σκοτεινόν», από τα «Ελεγεία της οξώπετρας, Ίκαρος, Αθήνα 1992, σελ. 36.
56.Ν.Ζαχαριάδη, «Ο αληθινός Παλαμάς »Εκδόσεις Γλάρος ,1986 , σελ.38