Στίρνερ:Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του

• Ο Μάρξ στην VI θέση για τον Φωυερμπάχ υποστηρίζει ότι «η ανθρώπινη ουσία δεν είναι μία αφαίρεση που ενυπάρχει μέσα στο απομονωμένο άτομο. Στην πραγματικότητά της , είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων»(«Θέσεις για τον Φωυερμπάχ » στο «Γερμανική Ιδεολογία» ,Τόμος Ι σελ. 47 .Εκδ. Gutenberg Μετ.Κ.Φιλίνη).
Αν οι κοινωνικές σχέσεις περιοριστούν στην οικονομία και ειδικότερα στον χώρο της παραγωγής τότε κατασκευάζεται ένας χυδαίος οικονομισμός ,που ελάχιστα μπορεί να εντοπίσει τον πολυσύνθετο χαρακτήρα του ανθρώπινου. Αν όμως ως κοινωνικές σχέσεις θεωρήσουμε όχι μόνο τις οικονομικές σχέσεις , αλλά τις αμφίδρομες επιρροές που λαμβάνει αλλά και εκπέμπει ο άνθρωπος μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτιστικό χώρο ( όπως η οικογένεια , οι θρησκείες , οι εθνικές παραδόσεις , η ανάπτυξη του τεχνοκρατικού πολιτισμού , οι ιδεολογίες και αξίες που προβάλλουν τα μέσα ενημέρωσης ) , όπως και τις προσωπικές εμπειρίες (ερωτικές εμπειρίες για παράδειγμα ) , τότε με τον όρο «κοινωνικές σχέσεις » περιγράφεται με επιτυχία ,αλλά όχι εξαντλητικά αυτό που ονομάζει ο Μάρξ ανθρώπινη ουσία. Βεβαίως πάντα θα υπάρχει ένας «έσω άνθρωπος» που δεν θα μπορεί να εντοπίσει καμιά ορθολογική διαδικασία.
Κατά συνέπεια το άτομο ,όπως το προβάλλει ο νεοφιλελευθερισμός , ως ξεχωριστή οντότητα ,που αποκλείει μάλιστα την ύπαρξη της κοινωνίας δεν υπάρχει. Πάντα το άτομο υπάρχει διά και μέσα συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων .
Ο Μάρξ και ο Ενγκελς αφιέρωσαν ένα μεγάλο μέρος της «Γερμανικής Ιδεολογίας » στην αναίρεση ενός ιδιάζοντος ατομικισμού και εγωλατρίας ,που διατύπωσε ο Μαξ Στίρνερ - ο Σάντσο όπως τον ονομάζουν περιπαικτικά- στο έργο «Ο Μοναδικός και η Ιδιοκτησία του» (Εκδ.Θύραθεν ,Μετ.-Εισαγωγή Ζ.Σαρήκας).Προφανώς το μεγάλο ενδιαφέρον τους ,αποδεικνύει ότι οι σκέψεις του Στίρνερ και πρωτότυπες υπήρξαν και κάποια απήχηση είχαν.
Όπως γράφει ο Ζήσης Σαρίκας , ο Στίρνερ (ψευδώνυμο του Γιόχαν Κασπαρ Σμίντ) αποσκοπεί κατ’αρχήν να αναιρέσει τις θέσεις που περιέχονται στο έργο του Φωυέρμπαχ «Η ουσία του χριστιανισμού».Παρά τις αντιρρήσεις προς το κράτος , τις θρησκείες , τις ιδεολογίες , τις κοινωνικές συσσωματώσεις ο ριζικός ατομικισμός και η εναντίωση του σε κάθε κοινωνική συγκρότηση τον απομακρύνει από τον αναρχισμό. Αρκετά είναι τα σημεία που ο Στίρνερ ταυτίζεται με τον Νίτσε – όπως επισημαίνει ο Σαρίκας – αλλά και άλλα που τον διαφοροποιούν από αυτόν , όπως ο ακατέργαστος ηδονισμός του και η απόλυτη άρνηση σε κάθε συλλογική προσπάθεια- έστω κάποιων εκλεκτών.
Ο Στίρνερ ξεκινά το δοκίμιο του με παραδοχές αποφασιοκρατικές (decision) και βουλησιαρχικές : «τοποθέτησα την υπόθεσή μου στο τίποτα»(σελ.27) και «η δική μου υπόθεση δεν είναι το θέικό ούτε το ανθρώπινο , δεν είναι το αληθινό , το καλό , το δίκαιο, το ελεύθερο κ.ο.κ. είναι μόνο το δικό μου ,και δεν είναι γενική ,αλλά – μοναδική, όπως είμαι κι εγώ μοναδικός. Για μένα ,τίποτε δεν βρίσκεται πάνω από μένα!».(σελ.29) .
Κάθε ιδεολογία ή σύστημα αξιών μπορεί να έχει ένα κοινωνικό χαρακτήρα αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να υιοθετηθεί από συγκεκριμένους ανθρώπους. Έτσι η σκέψη ,το «πνεύμα» μπορεί να είναι ταυτόχρονα προσωπικό δίχως να χάνει την κοινωνική του αναφορά.
Παρά λοιπόν τις αντιρρήσεις μας ως προς την θεμελιώδη σκέψη του Στίρνερ , μπορούμε να βρούμε σ’ αυτόν ενδιαφέροντα στοιχεία και γόνιμους προβληματισμούς .
Όταν γράφει ότι « οι πιο πρόσφατες εξεγέρσεις εναντίον του Θεού είναι απλώς οι πιο ακραίες προσπάθειες της θεολογίας ,δηλαδή θεολογικές εξεγέρσεις » (σελ.30) αναφέρεται σε ένα πραγματικό γεγονός ότι ο ανθρωποκεντρισμός του Διαφωτισμού , διατήρησε τις ίδιες μεταφυσικές δομές σκέψης αντικαθιστώντας απλά τον Θεό με τον Άνθρωπο. Γι’ αυτό σ’ ένα άλλο σημείο ο Στίρνερ γίνεται περισσότερο σαφής : «Το επέκεινα έξω από μας εξαλείφθηκε όντως , και το μεγάλο εγχείρημα των διαφωτιστών ολοκληρώθηκε αλλά το επέκεινα μέσα μας έγινε ένας καινούργιος ουρανός και μας καλεί σε καινούργιους εφόδους στον ουρανό: ο Θεός αναγκάστηκε να αφήσει τη θέση του , όχι σε μας , αλλά – στον άνθρωπο .Πως μπορείτε να πιστεύετε ότι ο Θεός- άνθρωπος είναι νεκρός , αν δεν πεθάνει ,εκτός από τον Θεό , και ο άνθρωπος μέσα του ;»(σελ.171).
Ορθά αναγνωρίζει ότι η αγάπη προς τον άλλον δεν είναι αναγκαίο να θεμελιώνεται πάνω στην μεταφυσική ή τις ιδεολογίες , αλλά σε προσωπική απόφαση, αν και σε κάθε περίπτωση (ακόμη και στην υιοθέτηση μιάς εξ αποκαλύψεως αλήθειας ) μία απόφαση προυποτίθεται: «Αν εγώ νοιάζομαι φροντίζω για σένα ,επειδή σε αγαπώ , επειδή η καρδιά μου βρίσκει σε σένα την τροφή της και η ανάγκη την ικανοποίησή της ,αυτό δεν συμβαίνει για χάρη μιας ανώτερης ουσίας της οποίας το καθαγιασμένο σώμα είσαι εσύ , δεν συμβαίνει επειδή εγώ βλέπω σε σένα ένα φάντασμα , δηλαδή ένα εμφανιζόμενο πνεύμα ,αλλά από εγωιστική ευχαρίστηση : εσύ ο ίδιος με την ουσία σου αξίζεις για μένα ,διότι η ουσία σου δεν είναι ανώτερη ,ανώτερη και γενικότερη από σένα, είναι μοναδική όπως κι εσύ ο ίδιος, επειδή είσαι εσύ»(σελ.63,64).
Ο Στίρνερ ισχυρίζεται ότι πίσω από κάθε ανιδιοτελή πράξη , που συχνά καταλήγει στην θυσία του Εγώ ,κρύβεται η μανιώδης προσπάθεια για δικαίωση και εξύψωση του Εγώ. Άλλωστε γνωρίζουμε από τον Α.Καμύ και τον Π.Κονδύλη ότι ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος συχνά με καλές προθέσεις και υψηλά ιδανικά. Θα ήταν ίσως φλυαρία να επαναλάβουμε μαζί με τόσους άλλους ότι οι εκατόμβες στηθήκαν όχι στο όνομα του μηδενός αλλά πάνω στις μεγάλες αξίες : «Επειδή οι επαναστάτες παπάδες ή δάσκαλοι υπηρετούσαν τον άνθρωπο , έκοψαν τα κεφάλια των ανθρώπων .Οι επαναστάτες κοσμικοί ή ανιεροί δεν ένιωθαν μεγαλύτερη φρίκη στο να κόβουν κεφάλια , δεν νοιάζονταν όμως τόσο για τα ανθρώπινα δικαιώματα , δηλαδή τα δικαιώματα του ανθρώπου , όσο για τα δικά τους»(σ.99).
Αποσπώντας ο αστισμός τον άνθρωπο από τις συντεχνίες , τις κοινότητες ακόμη και τους φεουδαρχικούς θεσμούς ή άλλες συσσωματώσεις τον οδήγησε τελικά στην «τέλεια και απόλυτη μοναρχία»(σ.122).
Αστική κυριαρχία σημαίνει ,εκτός των άλλων , θεμελίωση της κοινωνίας πάνω στην κυριαρχία του χρήματος «Το χρήμα κυβερνάει τον κόσμο » , αυτός είναι ο βασικός τόνος της αστικής εποχής .Ένας αριστοκράτης δίχως περιουσία και ένας εργάτης δίχως περιουσία είναι δύο «πεινάλες»που δεν έχουν καμιά σημασία από άποψη πολιτικού κύρους : η γέννηση και η εργασία δεν κάνουν το ίδιο , αλλά το χρήμα φέρνει κύρος.»(σ.133).
Ο Στίρνερ δεν παραλείπει να αναφερθεί στον μηχανικό και απρόσωπο χαρακτήρα της εργασίας , στην «εργασία που δεν ικανοποιεί , αλλά μόνο κουράζει» (σ.138).Αλλά και στο γεγονός ότι ο Μαρξική σκέψη υιοθετεί ουσιώδη στοιχεία της αστικής ιδεολογίας : «Ο κομμουνισμός τα παρέχει πραγματικά στον καθένα ,του τα επιβάλλει και τον αναγκάζει να τα αποκτήσει. Παίρνει στα σοβαρά την ιδέα ότι ,επειδή μόνον τα υλικά και πνευματικά αγαθά μας κάνουν ανθρώπους πρέπει ασυζητητί να τα αποκτήσουμε , προκειμένου να γίνουμε άνθρωποι .Το αστικό καθεστώς έκανε την απόκτηση ελεύθερη , ο κομμουνισμός εξαναγκάζει σε απόκτηση , και αναγνωρίζει μόνον τον αποκτώντα , εκείνον που ασκεί ένα επάγγελμα »(σ.140).Παρόλα αυτά ο Μάρξ στην «Γερμανική Ιδεολογία » καταγγέλει την κατάσταση του εργάτη που δουλεύει 14 ώρες ότι μεταβάλλεται σε υποζύγιο και ακόμη χειρότερα σε πράγμα ,σε εμπόρευμα.(Τόμος Α,σ.397).
Ο Στίρνερ επαναλαμβάνει κάτι που γνωρίζουμε καλά από τους αρχαίους κυνικούς : έχουμε τόση ελευθερία , όση μπορεί να μας εξασφαλίζει η δύναμη που κατέχουμε. Ένας ορισμένος κοινωνικός συσχετισμός δυνάμεων εξασφαλίζει αντίστοιχα δικαιώματα ή προνόμια : «Η ελευθερία μου γίνεται πλήρης μόνον όταν είναι δύναμή μου… Λαχταράτε την ελευθερία ; Τρελοί !Πάρτε τη δύναμη , και η ελευθερία θα ‘ρθει μόνη της…εγώ μπορώ να έχω μόνο τόση ελευθερία , όση μπορώ να παράσχω στον εαυτό μου μέσω της κυριότητάς μου » (σ.183).
Αν οι σκέψεις του Στίρνερ δεν περιοριστούν στην φτηνή και αδιέξοδη εξύμνηση του Εγώ και του ατόμου καθώς και την μηδενιστική ισοπέδωση κάθε αξίας θα δούμε την αγωνία του ανθρώπου ,που θυσιάζεται σε σκοπούς και ιδεολογίες που τον ξεπερνούν και λειτουργούν ενάντια στους ομολογημένους στόχους τους : «Καμμία υπόθεση , κανένα δήθεν ύψιστο «συμφέρον της ανθρωπότητας » καμμιά «ιερή υπόθεση» δεν αξίζεις να την υπηρετείς, και να ασχολείσαι μαζί της για χάρη της, μπορείς να αναζητήσεις την αξία της μόνο στο εξής , στον αν αξίζει κάτι για σένα για χάρη σου .Γίνετε σαν τα παιδιά , μας συνιστά η βιβλική ρήση ».(σ.365).
Ο Στίρνερ τελειώνει το δοκίμιο του με τον ίδιο αποφασιοκρατικό και βουλησιαρχικό τρόπο που το ξεκίνησε: «Είμαι ιδιοκτήτης της δύναμής μου , και είμαι τέτοιος όταν ξέρω πως είμαι μοναδικός .Στον μοναδικό ο ίδιος ο
ιδιοκτήτης επιστρέφει στο δημιουργικό μηδέν ,από το οποίο γεννήθηκε .Κάθε ανώτερη ουσία πάνω από μένα ,είτε ο Θεός είτε ο άνθρωπος ,αδυνατίζει το αίσθημα της μοναδικότητάς μου και χλομιάζει μόνο μπροστά στον ήλιο αυτής της συνείδησης.Άν τοποθετήσω την υπόθεση μου σε μένα ,στον μοναδικό ,τότε αυτή στηρίζεται στον φθαρτό ,στον θνητό δημιουργό της , ο οποίος αναλώνει τον εαυτό του , και μπορώ να πω :Τοποθέτηση την υπόθεσή μου στο τίποτα» .