Σ.ΡΑΜΦΟΣ:Οι μεταμορφώσεις

Οι μεταμορφώσεις του Στέλιου Ράμφου:
Από τον καημό της ρωμιοσύνης στον καημό του ενός


Α’

Για τον Στέλιο Ράμφο καμία απόσταση δεν είναι δύσκολο να διανυθεί. Από τον χώρο της αριστεράς και του περιοδικού «Πανσπουδαστική» των νεανικών του χρόνων , πέρασε στις επιρροές του Κ.Καστοριάδη στο Παρίσι .Στην συνέχεια ανακαλύπτει την ορθοδοξία , την ελληνική παράδοση ως ένα κόσμο ασύμβατο τόσο με την τεχνοκρατούμενη καπιταλιστική Δύση όσο και με τον ολοκληρωτισμό της κομμουνιστικής Ανατολής.
Τα τελευταία χρόνια, κάνοντας μια εντυπωσιακή μεταστροφή αναδεικνύεται στον φιλοσοφικό εκφραστή του ατομικισμού, του αμερικανισμού, του νεοφιλελευθερισμού. Κοινό στοιχείο όλων αυτών των μετακινήσεων είναι ότι ο τρόπος που αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα , η δομή της σκέψεως του παραμένει αναλλοίωτη. Στο Ράμφο μπορεί τα πρόσημα να αλλάζουν αμοιβαία,ότι χθες ήταν συν να μεταβάλλεται σε πλην και ότι ήταν σύν να μετατρέπεται σε πλην ,αλλά η ερμηνεία του κόσμου είναι ίδια , μανιχαιστική και απόλυτη: όλα είναι ή φώς ή σκοτάδι , μαύρο ή άσπρο , άλλες αποχρώσεις δεν υπάρχουν.
Η κοσμοαντίληψη πού κάθε φορά υποστηρίζει δεν άφορα μόνο τον ίδιο, αλλά διεκδικεί να είναι η οδός σωτηρίας για ευρύτερα κοινωνικά σύνολα: την εργατική τάξη, την ελληνική εκκλησία, την ελληνική κοινωνία.
Θα αναμέναμε από έναν στοχαστή, με βαθιά πνευματική καλλιέργεια, όπως είναι ο Σ. Ράμφος, ότι η συχνή απόρριψη από τον ίδιο των πνευματικών και πολιτικών του επιλογών, θα αντιμετωπιζόταν ως μια οδυνηρή εμπειρία, πού θα τον έκανε περισσότερο σκεπτικιστή, ώστε τουλάχιστον να μην διεκδικεί πλέον οι σκέψεις του να λαμβάνουν χαρακτήρα κανονικότητας και μέτρο άξιών. Όμως δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Χρησιμοποιώντας ένα εντελώς προσωπικό γλωσσικό ιδίωμα εγκατέλειψε την κοινότητα ως πρότυπο της πολιτικής ζωής, τις εγκαταβιώσεις στο Άγιο όρος , τους «ερημικούς πελεκάνους», για να υμνήσει με έναν τρόπο εξίσου μεταφυσικό και μανιχαϊστικό ,τον ατομικισμό, τον αμερικανισμό, την Wall Street, «την οικονομία της αγοράς ». Αξίζει όμως να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της σκέψης του Σ. Ράμφου αναλυτικότερα.
Στό έργο του «Η παλινωδία του Παπαδιαμάντη» γράφει: «συνδέοντας τις τύχες του με τις τύχες της Δύσεως, ο ελληνισμός αυτοκτονεί. Είναι τρέλα να ελπίζει κανείς σ' έναν νάρκισσο κόσμο , αυτόθεο και να τον εμπιστεύεται»1. Σε άλλο σημείο του ίδιου έργου επισημαίνει «και ποιά θα ήταν η ενέργεια της ελληνικότητος εκεί πού η δουλειά, η διασκέδαση, η εκπαίδευση, η δημόσια και ιδιωτική ζωή όχι μόνο παρακολουθούν αλλά και εμπνέονται από ξένα πρότυπα, τα οποία τείνουν μάλιστα να επικρατήσουν σ' ολόκληρη την υφήλιο»2. Επικρίνει την Ανατολή και την Δύση διότι προσανατολίζουν τον άνθρωπο μονοδιάστατα στην αύξηση της παραγωγής ενώ θεωρεί ότι «η ζωντανή αναφορά στις αρχές είναι η μόνη δυνατή θεραπευτική αγωγή για έναν πολιτισμό που τείνει διαρκώς να κόβη κάθε δεσμό με τις ρίζες, υψώνοντας την δύναμη σε αξία υπέρτατη και προετοιμάζοντας με την λατρεία της, τον ερχομό της συντέλειας»3.
Η «ελληνικότης», γράφει στο βιβλίο του «Νόστος», «δεν μας διαλέγει την διαλέγομε», τονίζει δε «Ρίζα είναι η Ελλάδα. Η Ελλάδα ως εμπειρία του απολύτου σημαίνει: η Ελλάδα είναι τόπος νοητός, τόπος τον οποίο έφερε εις φώς και διεφύλαξε η ελληνική γλώσσα. Η Ελλάδα, έτσι, βρίσκεται πέρα του εθνικού, του διεθνούς αλλά και του πλανητικού είναι καθολικότης, κοσμικό πεδίο χαρισμένο στον άνθρωπο»4. Αποφασιστικά επισημαίνει ότι «μπορεί κανείς να υποστηρίξη με ασφάλεια, πώς ή διαρκής κακοδαιμονία του νεοελληνικού κράτους οφείλεται κυρίως εις το γεγονός ότι δημιουργήθηκε κατά δουλική απομίμηση ξένων προτύπων, ερήμην της παραδόσεως και της ψυχολογίας μας, αντιμετωπίζεται δε από όλους ανεξαιρέτως σ' αυτή την προοπτική»5. Τονίζει δε ότι το νεοελληνικό κράτος δεν πρέπει να «προσαρμοσθή στα μηχανιστικά κατασκευάσματα των Ευρωπαίων, οι οποίοι εξ άλλου πνευστιούν από το υπέρογκο βάρος τους» μα να δημιουργήσει μια πολιτεία «ταιριαστή με την ψυχή του». Σε αυτή την περίοδο ο Ράμφος θεωρεί ότι ένας μικροθεσμός όπως η κοινότητα ταιριάζει περισσότερο στον νεοελληνιισμό και μπορεί έτσι να είναι περισσότερο αποτελεσματική: «Τέτοιος μικροθεσμός, που ίσχυσε από τα χρόνια τού Σόλωνος, μέχρι συστάσεως του νεοελληνικού κράτους και διετήρησε το Έθνος κατά τις φοβερές δοκιμασίες του, ήταν η κοινότητα, μια ενότης εκ των κάτω ηθική και όχι κατασκεύασμα εκ των άνω, δημιουργούσε δε ανθρώπους θετικούς και ευπροσήγορους, εντελώς αρνητικούς στην μαζικότητα, το άθροισμα ξένων μεταξύ των ατόμων: κοινωνικός δεν είναι ο μαζάνθρωπος, ή ο «ειδικός» των δημοσίων σχέσεων, είναι όποιος αισθάνεται υπεύθυνος για όσα βαραίνουν την ζωή του συνανθρώπου»6.
Η κοινότητα κατά τον Σ. Ράμφο δεν είναι απαραίτητα «πατριαρχική ή αντιτεχνολογική, διαλυτική αποκεντρωμένη και αντικρατική». Οι σκέψεις του απηχούν και προϋποθέτουν τις μελέτες του Κ. Καραβίδα και του Ν. Πανταζόπουλου: «Αφ' ης στιγμής η κοινότης υπήχθη στο κράτος και ωρίσθηκε ότι το έθιμο δεν μπορεί να καταργή νόμο, υφίσταται στον τόπο μας ανοιχτός πόλεμος ιδιωτών και δημοσίου στα πλαίσια του οποίου ουδείς ασκεί έργο ουσιαστικό»7. Με σκληρότητα επιτίθεται στην άρχουσα τάξη και στην αριστερά «Τι έχει κρατήσει δικό του ο Ρωμηός μεγαλοαστός, πού μεγαλώνει τα παιδιά του σαν αμερικανόπουλα; Τι έχουν δικό τους να πούν οι μαρξισταί, σοσιαλίζοντες ή προοδευτικοί εν γένει καλλιτέχνες και πάσης φύσεως συγγραφείς, όταν μαζεύουν τα αποφόρια των Ευρωπαίων, για να ράψουν τα κουρέλια τους; Θα πρέπει να πή κανείς έξω από τα δόντια: η ασυστόλως και αποκλειστικά κερδοσκοπική άρχουσα τάξη, περιστοιχιζόμενη από διασκορπισμένους διαννοούμενους, πολιτικούς, γραφειοκράτες και δημοσιογράφους, είναι ο υπ' αριθμόν ένα εθνικός κίνδυνος, γιατί ανάγοντας σε υπέρτατη αξία το χρήμα, δίνει το παράδειγμα στην λαϊκή ψυχή, πού αποβάλλει με την σειρά της κάθε ευγενική πνοή και προσχωρεί αδίστακτα στο πνεύμα της ζούγκλας. Τι διαφορά με την καταλυτική μορφή του Καραγκιόζη!»8.
Ο Ράμφος στα κείμενα της περιόδου της σκέψης του είναι ιδιαίτερα επικριτικός προς την τεχνική: «Δεν αρνούμαι ούτε την κοινωνική πράξη, ούτε την τεχνική αρνούμαι την ευρωπαϊκή εκδοχή τους, που έδωσε τέτοια υπεροχή στην λογική, ώστε να πνίξη το αίσθημα και ν' αφαιρέση την ένταση από την ζωή, πράγμα αδιανόητο για τον Έλληνα»9.
Ο Ράμφος επίσης δεν χορταίνει να κατακεραυνώνει την εξευρωπαϊσμένη αστική μας τάξη «και της ζαλισμένης από τα ηλεκτρικά φώτα του Λονδίνου και του Παρισιού δικηγορικής νοοτροπίας μικροπολιτικούς ηγέτες της». Κατά τον Ράμφο η ελληνική αστική τάξη κράμα σουσουδισμού και σαλταδορισμού «είναι δημιούργημα των πολεμικών και μεταπολεμικών συνθηκών και δεν γνωρίζει άλλα κίνητρα από την κοινωνική δύναμη και το χρήμα. Νεοπλουτική και γραικυλική εις το έπακρο, διέσυρε και πολέμησε, όπου και όσο μπορούσε, τις αξίες της παραδόσεως, διέβαλε την Εκκλησία, διέλυσε την παιδεία και, με τον καταναλωτικό εκκαπιταλισμό που από το 1956 αδίστακτα προέκρινε, έτρεψε τον πληθυσμό στον εκμαυλιστικό άκοπο πλουτισμό και τον παρασιτικό βίο»10. Επιπρόσθετα σημειώνει ως προς την γενεαλογία του καπιταλισμού πως «δεν είναι δυνατόν να θεωρηθή φυσιολογική μετεξέλιξη της φεουδαλικής δυτικής ούτε πολύ περισσότερο της βυζαντινής ανατολικής κοινωνίας είναι ανάπτυγμα περιθωριακών οικονομικών φαινομένων της πρώτης, τα οποία ευνοήθηκαν από γενικώτερες πνευματικές της επιλογές και δυναμικά επεβλήθηκαν»11, ενώ εξηγεί ότι ο λόγος πού δεν γεννήθηκε στο Βυζάντιο καπιταλισμός, αν και υπήρχε εμπορικό και τοκογλυφικό χρήμα είναι ότι «εκεί ο πλούτος ουδέποτε έλαβε μορφή αφηρημένης δυνάμεως και ουδέποτε συνδέθηκε η απόκτησις του με την σωτηρία, αφού η τελευταία προϋπέθετε ακτημοσύνη, συντριβή και ταπείνωση»12.
Ο Ράμφος δεν κουράζεται να τονίζει ότι η επίδραση της Δύσης έγινε από συστάσεως του νεοελληνικού κράτους τόσο έντονη και διαβρωτική, οι δε δικές μας αντιστάσεις «λόγω ρήξεως με την παράδοση, τόσο μειωμένες, ώστε να βυθιστούμε σε βαρειά κρίση ταυτότητος»13. Ενώ για τον Διαφωτισμό γράφει ότι «δεν είναι απλώς ξενόφερτος, είναι κυρίως παραστράτημα εθνικό και συνεπώς και καταδικός μας - αρρώστια και αμαρτία, η οποία δεν είναι μοιραία καθ' εαυτήν, θα γίνη όμως σίγουρα, εάν δεν μετανοήσουμε»14. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρακάτω κριτική του στην τεχνική: «πολύ πιο σωστό είναι να μιλούμε για τεχνική βαρβαρότητα, αφού βαρβαρότητα είναι η εχθρότης προς το πνεύμα, πού υλοποιείται στην εποχή μας όχι με διώξεις τόσο συγγραφέων και απαγορεύσεις βιβλίων -αυτό δεν θίγει τον σημασιακό πυρήνα του πνεύματος- όσο με συστηματική καταστροφή της σημασίας, τουτέστι με θανάτωση του ίδιου του Θεού. Ο δυτικός «πολιτισμός» με διεστραμμένη εξοχή και ακρότητα τον κομμουνισμό, είναι ό,τι πιο βάρβαρο γνώρισε η ανθρωπότης, επειδή ακριβώς καταστρέφοντας τις σημασίες μετατρέπει σε κόλαση την ύπαρξη. Αν παρατηρήσουμε από κάποια απόσταση το οικοδόμημα του σύγχρονου ευρωπαϊκού «πολιτισμού», του οποίου το μήνυμα ενσαρκώνεται δραματικά από τα έργα τέχνης και στοχασμού πού παρήγαγε, θα δούμε πώς οι ορδές του Αττίλα, αφάνιζαν μεν τα πάντα στο περασμά τους, αλλά τιμούσαν και βίωναν τις αρετές του πολέμου και της παλληκαριάς, ενώ οι ορδές των υπαλλήλων και οι μάζες της σημερινής κοινωνίας διατηρούν μεν τα πάντα στα βιβλία και τα μουσεία, πλην δεν αναγνωρίζουν άλλη αξία από εκείνη της λειτουργικότητος, την οποία και θεραπεύουν πολτοποιώντας ανελέητα το ανθρώπινο πρόσωπο εν ονόματι του λογικού, ενός λογικού πού αναλύεται απλώς στο πλήθος τών πραγμάτων καί βυθίζεται στις αντιθέσεις των, χωρίς να επιδιώκει, ούτε να μπορεί την υπέρβαση της πολλαπλότητος και την ενορατική του ακεραίωση μέχρι το εν»15. Τελικώς καταλήγει ότι αντίδοτο στον επαναστατικό μανιχαϊσμό είναι η «πνευματική, εθνική, θρησκευτική, ηθική ενότητα. Το έθνος ως ενότητα λαού πνευματική στην συνείδηση της κοινής καταγωγής και της κοινής μοίρας είναι για τον οικονομισμό του μαρξιστή ακατανόητο, η αντίδραση δε πού του προκαλεί κυμαίνεται μεταξύ αμηχανίας και αλλεργίας»16.
Ο Σ. Ράμφος αρκείται στην γλωσσική σημασία της ιδεολογίας και δεν επεκτείνει την ανάλυσή του στον τρόπο πού αυτές λειτουργούν στην πραγματικότητα. Υπό κομμουνιστικό μανδύα η Κίνα όπως και το Βιετνάμ. κάλυψαν τα εθνικά τους κινήματα για την αποδέσμευση από τον κλοιό της αποικιοκρατίας. Ο Π. Κονδύλης επεσήμανε: «Το μεγαλύτερο έθνος του κόσμου, το κινέζικο, εξακολουθεί να αντιπαρατίθεται στη Δύση με την κομμουνιστική μεταμφίεση του εθνικισμού του»17 και επίσης προσθέτει «από κομμουνιστικής πλευράς ο προλεταριακός διεθνισμός χρησιμοποιήθηκε για τούς σκοπούς ενός ορισμένου κυρίαρχου κράτους, δηλ. της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ενώ συνάμα κομμουνιστικά κινήματα, εξαιρετικού δυναμισμού συνδέθηκαν με εθνικιστικούς στόχους, εφ' όσον ο αγώνας ενάντια σε μια καπιταλιστική αποικιοκρατία ωθούσε τον εθνικισμό να ενστερνισθεί τον κομμουνισμό .Από τέτοια κινήματα προήλθαν κράτη όπως η Κίνα η το Βιετνάμ., τα οποία υπεράσπισαν την κυριαρχία τους κατά τρόπο υπερήφανο και μάλιστα «κλασσικό», θα μπορούσαμε να πούμε»18.
Τι μεσολάβησε ανάμεσα στα κείμενα του Ράμφου πού αναφέραμε και τα σημερινά; Αν κάτι άλλαξε στον κόσμο είναι ότι η κατάρρευση του σοβιετικού συνασπισμού, άφησε τον αμερικανισμό για ένα διάστημα , ελεύθερο , να κυριαρχεί χωρίς κανένα εμπόδιο στον πλανήτη. Θα αναμέναμε από τον Ράμφο να δει σήμερα την Δύση πιο ψύχραιμα, αλλά να μην παύει να επικρίνει τις θλιβερές όψεις της. Αντί αυτού υμνεί τον ατομικισμό, την κοινωνία του χρήματος, την κυριαρχία της τεχνικής, τον αμερικανισμό, μια μεγαλούπολη όπως η Νέα Υόρκη αντί την κοινότητα.
Για τον Σ. Ράμφο η Νέα Υόρκη δεν είναι απλά μια μεγαλούπολη, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα μιας αμερικάνικης μεγαλούπολης αλλά «κέντρο και ορίζοντας. Στους δρόμους της σε συναρπάζει ένα πλήθος πολύχρωμο, πού το καθημερινό έργο ενώνει χωρίς να μαζοποιεί ο τρυφερός ίλιγγος μιας πνευστής, έγχορδης και κρουστής διάχυτης μουσικής, και κυρίως η ένταση -όχι της στενοχώριας αλλά του απεριόριστου. Δεν νιώθεις τίποτε κλειστό: Βιώνεις το πανόραμα τού μέλλοντος. Σε γοητεύει το μυστήριο του απείρως ανοικτού στο τοπικώς, ορισμένο, η αυθεντικότης ενός πυρετού, από τον οποίο η μεγαλούπολις διαρκώς αναγεννάται. Στη Νεα Υόρκη έχει πάρει μορφή η ίδια η ορμή της ζωής. Η πόλη αυτή πατά, δεν στέκει. Δεν αισθάνεσαι την αγωνία του χώρου, πού υποστηλώνει αλλά γιγαντιαία κτίσματα, και η πίεση των ορίων εξανεμίζεται καθώς οι ουρανοξύστες χυμούν εις το διάστημα... Με τούς ουρανοξύστες ο χώρος κυματίζει στο γαλάζιο, ενώ η αξονομετρική τους προοπτική παράγει ασυνέχεια, ήτοι καινούργιο χρόνο»19. Χρειάζεται μία ιδιαίτερη συνδρομή της φαντασίας για να αντιμετωπίσει κάποιος την αμερικανική πραγματικότητα με αυτήν την οπτική γωνία.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η στροφή του Ράμφου στην ερμηνεία της νέας τεχνολογίας. Θεωρεί ότι τα πλεονεκτήματά της είναι τέτοια ώστε ακυρώνουν ορισμένες δυσάρεστες πλευρές της παγκοσμιοποίησης όπως είναι τα κερδοσκοπικά παιχνίδια στις ενιαίες αγορές ή τον διαρκή υποβιβασμό της φύσης: «για πρώτη φορά η ανθρωπότης βρίσκεται επί καθημερινής βάσεως αντιμέτωπη με μια πραγματικότητα, πού δεν αρκείται στην τυπική γνώση και τούς κανόνες της αλλ' απαιτεί να εισδύωμε ακατάπαυστα στο νόημα των γεγονότων, στα προεμπειρικά τους κοιτάσματα, ώστε να επιτύχωμε έναν τρόπο θεωρίας, ο οποίος να οδηγεί σε προς τα έσω στροφή»20.
Η πραγματικότητα δεν μπορεί να σηκώσει τις εξιδανικεύσεις του Ράμφου. Αν η νέα τεχνολογία είχε εφευρεθεί για να εξυπηρετήσει «την προς τα έσω στροφή» δεν θα είχε ποτέ από καμία επιχείρηση πού για άλλους λόγους βέβαια ενδιαφέρονται. Οποιοσδήποτε εργαζόμενος χρησιμοποιήσει την νέα τεχνολογία για την «προς τα έσω στροφή» απλά θα χάσει την δουλειά του. Κάθε κομπιούτερ μπορεί να διευκολύνει την γραφή ενός κειμένου, ή να ταξινομεί μια λογιστική κατάσταση ή να διασώζει κάποια δεδομένα κάνοντας έναν επιχειρησιακό χώρο πιο αποτελεσματικό και παραγωγικό. Όμως για όποιον έχει ασχοληθεί έστω και περιστασιακά με PC είναι αδύνατο να συμφωνήσει με τον Σ. Ράμφο, ότι η χρήση του Word ή του Excel μπορεί να οδηγήσει σε εσωτερικές αναζητήσεις. Αν δεν ήταν δέσμιος μιας μεταφυσικής πού λοξοδρόμησε, πού έχασε τον δρόμο της και το χώρο της, πιθανόν να επαναλάμβανε ότι η Νέα Υόρκη είναι ένα από τα καρδιακά κέντρα του σύγχρονου καπιταλισμού, κι όπου με περισσότερη θέρμη ανάμεσα σε πολλούς άλλους θεούς λατρεύεται ο θεός-χρήμα.
Το περίεργο είναι ότι το ίδιο διάστημα , που υποστηρίζει αυτά ο Ράμφος , ένας άλλος στοχαστής , που προέρχεται από μια ριζοσπαστική ερμηνεία του μαρξισμού ο Antonio Negri , στο βιβλίο του «Αυτοκρατορία» (M.Hardt- A.Negri: Αυτοκρατορία,Εκδ.SCRIPTA ,μετ .Ν.Καλαιτζής ,2002 ) υποστηρίζει παραπλήσιες απόψεις. Γι’ αυτόν «ο σχηματισμός μιας νέας Αυτοκρατορίας έναντι των γηραιών δυνάμεων της Ευρώπης είναι καλό και όχι κακό.» (σελ. 497 ), ενώ σαν γνήσιος νεοφιλελεύθερος τονίζει «Και ποιος μπορεί να ανεχτεί ακόμη εκείνα τα συστήματα εργατικής οργάνωσης και τις συντεχνίες που απομύζησαν κάθε ίχνος ζωτικού πνεύματος;» (σελ.497).Ο Negri αποκαλύπτεται όψιμος θαυμαστής ,της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου αλλά και του αμερικανισμού , την εποχή μάλιστα ,που αυτός ,υπό την ιδεολογική καθοδήγηση των νεοσυντηρητικών και των προτεσταντών φονταμενταλιστών ίδρυε στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Γκουαντάναμο και στο Αμπού Γκράιμπ , ενώ καταλάμβανε με στρατιωτικές επιδρομές το Ιράκ και το Αφγανιστάν «Μήπως η αμερικάνικη δημοκρατία δεν θεμελιώθηκε ουσιαστικά στη δημοκρατία της εξόδου , στις καταφατικές και μη διαλεκτικές αξίες , στον πλουραλισμό και την ελευθερία ;Μήπως αυτές οι αξίες , μαζί με την αντίληψη περί νέων συνόρων , δεν δημιουργούσαν εκ νέου τη διεύρυνση της δημοκρατικής βάσης τους , πέρα από κάθε αφηρημένο θεωρητικό εμπόδιο του έθνους , της εθνοτικής ταυτότητας και της θρησκείας ;» (σελ.503).Παρόμοια με τον Ράμφο ο Negri αποκαλύπτει τον θαυμαστό καινούργιο κόσμο όπου « η νέα φαινομενολογία της εργασίας του πλήθους αποκαλύπτει την εργασία ως τη θεμελιακή δημιουργική δραστηριότητα που μέσω της συνεργασίας υπερβαίνει κάθε εμπόδιο που της επιβάλλεται και αναδημιουργεί συνεχώς τον κόσμο»(σελ. 531).


Β’



Την διεισδυτικότερη και συγχρόνως διαχρονικά επίκαιρη κριτική στον αμερικανισμό συναντούμε στο έργο του Α. Τοκβίλ «Η Δημοκρατία στην Αμερική» όπου γράφει: «Δεν γνωρίζω καμιά άλλη χώρα εκτός από την Αμερική στην οποία να υπάρχει τόσο περιορισμένη σκέψη και πραγματική ελευθερία του λόγου. Σε οποιοδήποτε συνταγματικό ευρωπαϊκό κράτος κάθε είδος θρησκευτικής ή πολιτικής θεωρίας μπορεί να κηρυχθεί ελεύθερα και να διαδοθεί, γιατί δεν υπάρχει καμιά χώρα στην Ευρώπη τόσο υποταγμένη σε μια ενιαία εξουσία ώστε να μην προστατεύει το άτομο, όταν υψώνει τη φωνή του στο όνομα της αλήθειας, από τις συνέπειες αυτής του της τόλμης»21.
Ο Α. Τοκβίλ αναφέρεται στην τυραννία της πλειοψηφίας, πού γι' αυτούς πού ελέγχουν τα μέσα ενημέρωσης δεν είναι δύσκολο να διαμορφωθεί, ως την αναδυόμενη τυραννία, πού δεν σκοτώνει μόνο την ελευθερία, αλλά και την βούληση για ελευθερία: «Οι δήμιοι και τα δεσμά ήταν τα δύο μέσα τα οποία χρησιμοποιούσε παλιότερα η τυραννία, αλλά ο πολιτισμός της εποχής μας έχει τελειοποιήσει ακόμα και το δεσποτισμό, όσο κι αν θα νόμιζε κανείς πώς δεν θα είχε τίποτε άλλο να διδαχθεί. Οι μοναρχίες είχαν -ας το πούμε έτσι- υλοποιήσει την καταπίεση. Οι δημοκρατίες της εποχής μας, την έχουν καταστήσει εντελώς μια υπόθεση εγκεφαλική -όπως είναι και η βούληση την οποία προσπαθούν να υποτάξουν. Όσο διαρκούσε η ολοκληρωτική εξουσία ενός μόνο ανθρώπου, ταλαιπωρούσαν το σώμα για να υποτάξουν την ψυχή, αλλά η ψυχή διέφευγε τα πλήγματα πού προορίζονταν γι' αυτήν και έβγαινε περήφανα νικήτρια. Αυτή δεν είναι η μέθοδος που ακολουθείται από την τυραννία των δημοκρατικών καθεστώτων. Το σώμα αφήνεται ελεύθερο, αλλά υποδουλώνεται η ψυχή. Ο αφέντης, πλέον δεν λέει «θα σκέφτεται όπως σκέπτομαι, αλλιώς θα πεθάνεις». Λέει όμως «είσαι ελεύθερος να σκέπτεσαι διαφορετικά από μένα και να διατηρήσεις τη ζωή σου και την περιουσία κι όλα σου τα υπάρχοντα, αλλά θα είσαι στο εξής σαν ξένος ανάμεσα στο λαό. Θα διατηρήσεις τα πολιτικά σου δικαιώματα, αλλά θα σου είναι άχρηστα, γιατί ποτέ δεν θα εκλεγείς από τούς συμπολίτες σου, αν επιζητήσεις την ψήφο τους, και εκείνοι θα σε περιφρονήσουν, αν επιζητείς την εκτίμησή τους. Θα παραμείνεις ανάμεσα στους ανθρώπους, αλλά θα στερηθείς τα δικαιώματα της ανθρωπότητας... Οι ολοκληρωτικές μοναρχίες εξευτέλισαν το δεσποτισμό. Ας προσέξουμε όμως μήπως τα δημοκρατικά καθεστώτα τον αποκαταστήσουν και τον κάνουν λιγότερο απεχθή για τούς λίγους»22.
Εντυπωσιακά επίκαιρα ο Τοκβίλ σημειώνει: «Αλλά η άρχουσα εξουσία στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν δέχεται να γίνει αντικείμενο κριτικής. Η παραμικρότερη παρατήρηση θίγει την ευαισθησία της και το παραμικρότερο αστείο πού τυχαίνει να βασίζεται στην αλήθεια, την εξοργίζει. Από τη μορφή της γλώσσας πού χρησιμοποιεί, μέχρι τις σταθερές αρετές του χαρακτήρα της, όλα πρέπει να εγκωμιάζονται. Κανένας συγγραφέας, όσο διάσημος κι αν είναι, δεν μπορεί να αποφύγει να καταβάλει αυτά τα λύτρα του θαυμασμού προς τούς συμπολίτες του. Η πλειοψηφία ζει υπό τη συνεχή έκφραση του αυτοθαυμασμού της, και υπάρχουν ορισμένες αλήθειες πού οι Αμερικανοί μπορούν να πληροφορηθούν μόνο από ξένους η προσωπική εμπειρία τους»23. Η εξισωτική – «τυπικά» , διότι και ο ιδρυτής της Τ.Ουάσιγκτον είναι γνωστό ότι είχε δούλους - δημοκρατική ιδεολογία του Αμερικανισμού κατευθύνει τα πλήθη προς το εμπόριο και το ακόρεστο κυνήγι του χρήματος. «Εξάλλου, σχεδόν όλες οι προτιμήσεις και τα ήθη, πού η ισότητα δημιουργεί φυσικά, οδηγούν τούς ανθρώπους σε εμπορικές και παραγωγικές απασχολήσεις»24.
Όμως «Στις δημοκρατίες, όσο πλούσιος κι αν είναι κανείς είναι σχεδόν πάντα δυσαρεστημένος με τα πλούτη του γιατί ανακαλύπτει πώς είναι λιγότερο πλούσια από τον ίδιο... Σε μια δημοκρατία τίποτα δεν είναι ωραιότερο και λαμπρότερο απ' το εμπόριο. Προσελκύει την προσοχή του κοινού και εξάπτει την φαντασία του πλήθους. Όλη η παθιασμένη ενεργητικότητα στρέφεται και προς αυτό»25. Η «δημοκρατική» ιδεολογία του αμερικανισμού δεν αποσκοπεί στην δημιουργία μιας κοινωνίας όπου οι κοινωνικές συγκρούσεις εξισορροπούνται, αλλά τροφοδοτεί αξιακά τον πυρήνα της καπιταλιστικής εξέλιξης.
Ο Τοκβίλ στην αμερικανική δημοκρατία διακρίνει την έλλειψη ουσιαστικής πολυφωνίας και την κυριαρχία μονοτονίας, την ομοιομορφία., την απουσία προσωπικοτήτων, την ανάδειξη της ιεραρχίας του χρήματος ως της μόνης ιεραρχίας: «Στις δημοκρατίες, αντίθετα, όλοι οι άνθρωποι είναι όμοιοι και πράττουν τα πάντα σχεδόν όμοια. Είναι αλήθεια πώς υπόκεινται σε μεγάλες ή μικρές μεταπτώσεις, αλλά εφ' όσον τα ίδια γεγονότα, καλής ή κακής τύχης, συνεχώς ξανασυμβαίνουν, μόνο το όνομα των ηθοποιών, ενώ το έργο παραμένει το ίδιο. Η όψη της αμερικάνικης κοινωνίας μοιάζει αεικίνητη γιατί οι άνθρωποι και τα πράγματα συνεχώς αλλάζουν, αλλά είναι μονότονη γιατί όλες οι αλλαγές είναι όμοιες... Σχεδόν τίποτα εκτός από το χρήμα δεν απομένει για να δημιουργήσει σαφώς διαγεγραμμένες διαφορές ανάμεσά τους και να ανυψώσει μερικούς από αυτούς πάνω από την κοινή στάθμη. Η σημασία τής διακρίσεως που εκπηγάζει από τον πλούτο αυξάνει, όσο εξαφανίζονται η μειώνονται όλες οι άλλες διακρίσεις. Στα αριστοκρατικά καθεστώτα, το χρήμα καλύπτει μόνο ορισμένα σημεία στον μεγάλο κύκλο των ανθρώπινων επιθυμιών. Στα δημοκρατικά καθεστώτα μοιάζει να τα καλύπτει όλα... Η παρατήρηση στην οποία προβαίνω εδώ, σχετικά με την Αμερική, μπορεί πράγματι να άφορα σχεδόν όλους τούς συγχρόνους μας. Η ποικιλία εξαφανίζεται από την ανθρώπινη φυλή: σ' όλο τον κόσμο συναντούμε τούς ίδιους τρόπους ενέργειας, σκέψεως και αισθημάτων»26.
Ο Τοκβίλ τονίζει ότι η τάση για ομοιομορφία, εξασθενεί περισσότερο την θέση του ατόμου: «Στις παλαιότερες κοινωνίες το καθετί ήταν διαφορετικό. Πουθενά δεν συναντούσε κανείς ενότητα και ομοιογένεια. Στην σύγχρονη κοινωνία το καθετί κινδυνεύει να γίνει τόσο όμοιο ώστε ακόμα και τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά του κάθε ατόμου σύντομα θα χαθούν ολότελα, μέσα στη γενική όψη του κόσμου. Οι πρόγονοί μας είχαν πάντα την τάση να κάνουν κακή χρήση της ιδέας του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ,ενώ εμείς αντίθετα έχουμε την φυσική τάση να υπερβάλλουμε την ιδέα ότι το συμφέρον του ατόμου πρέπει πάντα να υποχωρεί στο συμφέρον των πολλών... Οι σύγχρονοι ηγέτες μοιάζουν να προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τούς ανθρώπους για να φτιάξουν μεγάλα πράγματα Θά ευχόμουνα να προσπαθούσαν λιγάκι περισσότερο να φτιάξουν μεγάλους ανθρώπους»27.
Ο Τοκβίλ περιγράφει τις διαδικασίες πού το άτομο αποδυναμώνεται στον αμερικανισμό, αν και θεωρητικά εξυψώνεται: «Εφόσον οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο όμοιοι, ο καθένας αισθάνεται πιο αδύνατος σε σχέση με όλους τούς άλλους. Και εφ' όσον δεν διαπιστώνει τίποτα πού να τον ανυψώνει σημαντικά πάνω από αυτούς ή να τον διακρίνει από αυτούς, τότε χάνει την εμπιστοσύνη στον εαυτό του ευθύς ως του επιτεθούν»28. Στην αμερικάνικη δημοκρατία ο άνθρωπος έχει εγκαταλείψει το αίσθημα του ανήκειν αλλά και την ικανότητα να είναι πρόσωπο και γι' αυτό καταλήγει να είναι μέρος του κοπαδιού, της αγέλης. Σε ένα από τούς καλύτερους και εγκυρότερους γνώστες της σύγχρονης Αμερικής διαβάζουμε: «Είναι ανόητο να πιστεύουμε ότι οι Αμερικανοί είναι ατομικιστές. Κατά βάθος είμαστε ένα έθνος-αγέλη: κονφορμιστές σαν τα ποντίκια, θα εγκαταλείπαμε πολλά από τα δικαιώματά μας εάν κάποιος μας διαβεβαίωνε ότι δεν θα έχουμε πρόβλημα με την εγκληματικότητα και ότι η περιουσία μας θα είναι ασφαλής. Πάντοτε αποδεχόμασταν περιορισμούς στο πλαίσιο μιας μεγάλης επιχείρησης τούς οποίους δεν θα αποδεχόμασταν ποτέ στη δημόσια σφαίρα. Αλλά αυτό πού πολλοί δεν αντιλαμβάνονται είναι ότι η ζωή στα πλαίσια κάποιου είδους μεγάλης επιχείρησης είναι αυτό πού ολοένα και περισσότερο θα χαρακτηρίζει το μέλλον»29.
Ο Αμερικανισμός ενώ θεωρητικά προτάσσει το άτομο , και σε ορισμένες εκδοχές δεν αποδέχεται καν την ύπαρξη κοινωνίας, στην πραγματικότητα ευνοεί την ισοπέδωση και την απουσία προσωπικοτήτων. Ο άνθρωπος πρέπει να ασχολείται με το εμπόριο, να είναι καταναλωτής με τις ίδιες μάλιστα προτιμήσεις. Όμως το άτομο, όπως το αντιλαμβάνονται οι νεοφιλελεύθεροι ειδικά, είναι μια αφαίρεση από την πραγματικότητα. Κατά τον Κ. Μάρξ η ανθρώπινη ουσία δεν είναι το απομονωμένο άτομο αλλά «το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων»30. Έτσι στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνεται το άτομο καθορίζει ή παράδοση, στα ολοκληρωτικά κράτη η επίσημη ιδεολογία, ενώ στον αμερικανισμό όπου κάθε συλλογικότητα εθνική ή κοινωνική έχει διαταραχθεί το άτομο είναι μια ανίσχυρη μονάδα πού συμμετέχει σε μία μάζα, τις κατευθύνσεις και τις προτιμήσεις της οποίας προσδιορίζει η εμπορευματική ιδεολογία πού διαμορφώνεται από τα μέσα ενημέρωσης.
Το άτομο ζώντας σε έναν χώρο όπου ούτε οι συγγενείς του, ούτε όσοι έχουν την ίδια καταγωγή ή ταυτόσημη επαγγελματική σχέση δεν πρόκειται ποτέ να τον συνδράμουν, αισθάνεται εργασιακά αβέβαιος και κοινωνικά μετέωρος, είναι ανίσχυρο περισσότερο από ότι σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικό σχηματισμό.
Στο σπουδαίο βιβλίο του Λ. Ντυμόν «Δοκίμια για τον Ατομικισμό» αναφέρεται η άποψη του Γερμανού θεολόγου Ε. Τραίλτς ότι σε σχέση με τον Θεό υπάρχει «απόλυτος ατομικισμός και απόλυτος οικουμενισμός» και η σκέψη του Α. Κοϋρέ ότι ο χριστιανισμός όπως ο βουδισμός είναι δύο θρησκείες πού υποτιμούν τον κόσμο. Τελικά κατά τον Τραίλτς η χριστιανική κοινότητα περιγράφεται ως «ή χειραφέτηση του ατόμου μέσω μιας προσωπικής υπέρβασης και η ένωση εξωκόσμιων ατόμων σε μια κοινότητα πού βαδίζει πάνω στην γη, αλλά έχει την καρδιά της στον ουράνιο, ιδού μια κάπως ανεκτή διατύπωση του χριστιανισμού»31.
Ο χριστιανισμός υπογραμμίζει την σημασία της σχέσης. Ο Χριστός υπάρχει εκεί πού υπάρχει ο άλλος. Ο Ιάκωβος ο αδελφόθεος στην Καθολική Επιστολή του, είναι ιδιαίτερα εύγλωττος στην καταδίκη του πλούτου, θυμίζοντας τις σύγχρονες κριτικές του καπιταλισμού: «Α γε νυν οι πλούσιοι, κλαύσατε ολολύζοντες επί ταις ταλαιπωρίας υμών, ταις επερχομέναις. Ο πλούτος υμών σέσηπε και τα ιμάτια σητόβρωτα γέγονεν, ο χρόνος υμών και ο άργυρος κατίωται, και ο ιός αυτών εις μαρτύριο υμίν έσται και φάγεται τας σάρκας υμών, ως πυρ εθησαυρίσατε εν εσχάταις ημέραις. Ιδού ο μισθός των εργατών των αμησάντων τας χώρας υμών ο απεστερημένος αφ' υμών κράζει, και αι βοαί των θερισάντων εις τα ωτα Κυρίου Σαβαώθ εισεληλύθασιν. Ετρυφήσατε επί της γης και εσπαταλήσατε, εθρέψατε τας καρδίας υμών εν ημέρα σφαγής κατεδικάσατε, εφονεύσατε τον δίκαιον, ουκ αντιτάσσεται υμίν»( Και τώρα η σειρά σας πλούσιοι , κλάψατε με ολολυγμούς και θρήνους δια τας δυστυχίας και ταλαιπωρίας , οι οποίες έρχονται κατεπάνω σας .Ο πλούτος που με αδικίας είχατε αποκτήσει και εις τον οποίο εστηρίξατε τις ελπίδες σας , έχει σαπίσει και τα πολυτελή ενδύματά σας έχουν σκοροφαγωθεί μέσα στις ιματιοθήκες σας . Ο χρυσός και ο άργυρος που εθησαυρίσατε , έχουν κατασκουριάσει και η σκουριά των θα μένει ως φοβερά μαρτυρία εναντίον της ιδιοτέλειας και σκληρότητος σας και θα καταφάγει τις σάρκες σας σαν φωτιά .Εσυσσωρεύσατε θησαυρούς , αλλά εις καταδίκην σας κατά τας μεγάλας εκείνας ημέρας της Κρίσεως .Ιδού ο μισθός των εργατών , που εθέρισαν τα απέραντα χωράφια σας και τον οποίον σεις αδίκως και πλεονεκτικώς κατεκρατήσατε κραυγάζει εναντίον σας .Και οι ομαδικές βοές των θεριστών , που τους αδικήσατε , έχουν φθάσει σαν επίκλησις δικαιοσύνης μέσα εις τα αυτιά του Κυρίου των Δυνάμεων )32.
Αντίθετα από ότι υποστηρίζει στα πρόσφατα κείμενά του ό Σ. Ράμφος ο αμερικανισμός είναι το κατ' εξοχήν πρόβλημα αποικιοποιεί την ψυχή μας, διαλύει τις κοινωνίες, οδηγεί τα κράτη στην χρεωκοπία, λεηλατεί τον πλανήτη, ευθύνεται για την φτώχεια πού επεκτείνεται ταχύτατα σε όλες τις χώρες πλην του στενού πυρήνα της Δυτικής Ευρώπης. Είναι προφανές ότι σαν κοσμοαντίληψη βρίσκεται στον αντίποδα όχι μόνο της ορθοδοξίας αλλά και κάθε άλλης εκδοχής του χριστιανισμού.
Το αντίδοτο στην σύγχρονη βαρβαρότητα θα πρέπει να αναζητηθεί στην ενσωμάτωση του ατόμου σε ζωντανές κοινωνικές σχέσεις, σε μια οργανική και δυναμική αλληλεγγύη, στην χρήση της τεχνολογίας με τρόπο φιλικό προς το οικοσύστημα, στην αξιοποίηση των θετικών στοιχείων κάθε παράδοσης του ανθρώπινου πολιτισμού.
Ο Σ. Ράμφος υποστηρίζει ότι όσοι αντιτίθονται στην παγκοσμιοποίηση θα πρέπει αναγκαστικά να περιλαμβάνονται στις εξης κατηγορίες: εθνοθρησκευτικοί ζηλωτές, κομμουνιστές, αναρχικοί, ακροδεξιοί εθνικιστές. Βεβαίως δεν μπορούμε κανενός την άποψη να απορρίπτουμε εκ προοιμίου, ακόμη κι αν δεν αποδεχόμαστε την κοσμοαντίληψή του. Διότι αν και αντιλαμβάνεται λανθασμένα γενικώς την πραγματικότητα, μπορεί να σχηματίζει ορθές απόψεις για επιμέρους προβλήματα. Όμως η αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση και στον νεοφιλελευθερισμό είναι ένα διεθνές πλέον κίνημα πού περιλαμβάνει εκτός των άλλων μετριοπαθείς διανοούμενους σαν τον διευθυντή της Monde Diplomatique Ιγνάσιο Ραμονέ, χριστιανικές ομολογίες της δύσης και οργανώσεις για την εφαρμογή του νόμου Tobin στις διεθνείς συναλλαγές όπως η γαλλική ATTACK.
Η περίπτωση του Σ.Ράμφου – όπως και του A.Negri σε ευρύτερο πλαίσιο - δείχνει ότι η πτώση των ανατολικών καθεστώτων , επέδρασε καταστροφικά στην κατάσταση ενός μέρους της δυτικής διανόησης. Ενώ υπήρξαν στρατευμένοι , κατά κάποιον τρόπο , σε ένα θαρραλέο κριτικό – κάποτε επαναστατικό- λόγο , κατόπιν αυτού του γεγονότος , βρίσκονται σε σύγχυση και δεν μπορούν να κατανοήσουν ότι μπορεί να κατέρρευσε ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» , αλλά και ο δυτικός κόσμος- όπως αποδεικνύει η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση -τρέμει από τα θεμέλια του .

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Σ. Ράμφος, «Ή Παλινωδία του Παπαδιαμάντη», Κέδρος 1976, σελ. 24.
2. Όπως προηγ., σελ. 65.
3. Όπως προηγ., σελ. 67.
4. Σ. Ράμφος, «Νόστος», Ροές 1987, σελ. 85.
5. Σ. Ράμφος, «Μελέτη θανάτου», Κέδρος 1980, σελ. 81.
6. Όπως προηγ., σελ. 84.
7. Όπως προηγ., σελ. 85.
8. Όπως προηγ., σελ. 106.188
9. Όπως προηγ., σελ. 128.
10. Σ. Ράμφος, «Μαρτυρία και Γράμμα», Κέδρος 1984, σελ. 75.
11. Όπως προηγ., σελ. 75.
12. Όπως προηγ., σελ. 105.
13. Σ. Ράμφος, «Ή πολιτεία του Νέου Θεολόγου», σελ. 32.
14. Όπως προηγ., σελ. 146.
15. Όπως προηγ., σελ. 119.
16. Σ. Ράμφος, «Μαρτυρία και Γράμμα», Κέδρος 1984, σελ. 177.
17. Π. Κονδύλης, «Πλανητική πολιτική μετά τον ψυχρό πόλεμο», σελ. 79.
18. Όπως προηγ., σελ. 43.
19. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 23.11.2001.
20. Όπως προηγ., σελ.
21. A. Τοκβίλ, «Ή Δημοκρατία στην Αμερική»,
Εκδ. Καραβίας 1987. Μετ. Β. Καλαντζή, σελ. 116.
22. Όπως προηγ., σελ. 117.
23. Όπως προηγ., σελ. 118.
24. Όπως προηγ., σελ. 212.
25. Όπως προηγ., σελ. 213, 214.
26. Όπως προηγ., σελ. 252, 253.
27. Όπως προηγ., σελ. 310.
28. Όπως προηγ., σελ. 270.
29. Ρ. Καπλάν, «Η Επερχόμενη Αναρχία», Εκδ. Ροές 2001. Μετ. Α. Χουλιάρας, σελ. 127, 128.
30. Κ. Μάρξ - Φ. Ένγκελς, «Γερμανική Ίδεολογία», Έκδ. Gutenberg. Μετ. Κ. Φιλίνη, Α' τόμος, σελ. 47.
31. Λ. Ντυμόν, «Δοκίμια για τον Ατομικισμό», Έκδ. Ευρύαλος 1988. Μετ. Μ. Λυκούδη σελ. 49.
32. «ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ» Εκδ. Ζωής (μετ. I. Κολιτσάρα): Καθολική Έπιστολή Ιάκωβου του Aδελφόθεου, κεφ. Ε' 1-6, σελ. 324-325.
33.Ενδεικτικό των αντιδράσεων που δημιούργησε η μεταμόρφωση του Σ.Ράμφου αλλά και της γονιμότητας της συζήτησης που αναπτύχθηκε στην συνέχεια είναι η έκδοση δύο σχετικών βιβλίων : του Σ.Γουνελά : «Αντίλογος στον Σ.Ράμφο» (Καστανιώτης 2001), όπου ανάμεσα στα άλλα υποστηρίζεται ότι «είναι πραγματικά καταπληκτικό πως ο άνθρωπος που έκανε τόσο σαφείς και ρητές διατυπώσεις – όπου φαίνεται η οικείωσή του και με την παράδοση με την γενική σημασία και με την Νεωτερικότητα- αφέθηκε στο πνεύμα που έχει τόσο έντονα όχι μόνο καταγγείλει αλλά και περιγράψει» και του Γ.Καλιόρη «Η κοινωνία της ορθοπεταλιάς»(Αρμός ,2004 ,,σελ.564) .Όσο αναφορά το θέμα του αμερικανισμού , στο βιβλίο του Λ.Κανφόρα «Η Δημοκρατία , ιστορία μιας ιδεολογίας »(Μεταίχμιο 2009) αναφέρεται το κείμενο του Ένγκελς ( από το The Civil War in France ) για την Αμερικάνικη Δημοκρατία : «Πουθενά οι πολιτικοί δεν αποτελούν μια τόσο απομονωμένη και ισχυρή φυλή στο πλαίσιο του έθνους όσο στη Βόρειο Αμερική…Έχουμε εδώ δυο μεγάλες συμμορίες από πολιτικούς κερδοσκόπους που συμμαχούν ώστε να γίνουν εναλλάξ κύριοι της κρατικής εξουσίας , και εκμεταλλεύονται το κράτος με τα πιο διεφθαρμένα μέσα , υπηρετώντας τους πλέον αποκρουστικούς σκοπούς. Το έθνος είναι ανίσχυρο μπροστά στους δυο μεγάλους αυτούς συνασπισμούς των πολιτικών , που είναι δήθεν στην υπηρεσία του , μα που στην πραγματικότητα το εξουσιάζουν και το καταληστεύουν» (σελ.221).